Ana tilim
___________
Ana tilim,
Muhebbet babida cheksiz yéqimliq,
Jilwidar tilim,
Nepret babida shunche shiddetlik
Zulpiqar tilim.
Millitimizni,
Xislitimizni,
Izzitimizni,
Saqlap kelgen töhpikar tilim.
Ana tilim,
Sen achqan eqliy közimiznimu,
Sen bilen chüshenduq mushu dunyani,
Hem chüshenduq,
Chüshendürduq özimiznimu.
Sen bolghachqa,
Uzaq tarixmu shunchilik yéqin,
Sen bolghachqa,
Nechche ming yilliq abidilerdin
Yangraydu sada,
Chaqnighandek goyaki chéqin.
Sen bolghachqa,
Aldimda hazir hayat ademdek
Shéir oquydu Aprinchur tékin.
Sining bilen
Alemshumul söz qilalidi
Uyghur balisi.
Sende jemlen'gen jewherler bilen
Ilim dunyasini heyretke saldi
Qeshqerining ulugh qamusi.
Séning jilwidar neqishing bilen
Yaraldi nezmilik insaniy destur--
Bowam Yüsüpning Bextnamisi*
Sining" fuseha", "bolegha" liring**
Séni misralargha tizip yaratti
Uyghurche ghezelning nemunisini.
Sining bilenmu
Nawayi tizip bexsh etti elge
Ésil menilerning xezinisini***,
Namayish qildi yüksek choqqida
Dastanchiliq tentenisini.
Sen bolghachqa,
Tughdi Zelilini Yerken diyari
(Uning ghezilige talay shairning
Muxemmes baghlashqa**** tutti xumari).
Sen bolghachqa,
Newbiti shundaq güldeste tizdi,
Xushbuyi xuddi Xoten ipari.
Sen bolghachqa,
Xirqitining sulmidi güli,
Qalmidi sayrashtin toxtap Bulbuli,
Gum bolmidi Gumnam munari.
Sen bolghachqa,
Mangdi ulap dastan yolini
Nazim Bilal hemde Nézari
Sen bolghachqa,
Millet namini yangratqan "Uyghur",
Sayramining pushti Armiye
Meripetke ündep yurtini,
Yéqip jahaletke isyan otini
(Bolup shéhit hem yérim shéhit),
Achti shéiriyetning yéngi bétini.
Sen bolghachqa,
Xantengrining bulbuli Lutun,
Küylidi bahar elchisi bolup
Markisizim heqiqitini...
Ey, bibaha ana tilimiz,
Sendin angliduq
Danalarning nesihitini,
Ejdatlarning wesiyitini.
Sen arqiliq chüshenduq éniq
Tarixning qanuni, bisharitini
We inqilap dalalitini.
Shunga qoghliduq zulmetni söküp,
We sen bilen alqishlar töküp,
Quchtuq azatliq paraghitini.
Ana tilim,
Ömür kördüng shunche köp yil sen,
Berding bizge nurghun eqil sen.
Ezeldin béri
Qelbimizning eziz wekili iding,
Biz mewjut ikenmiz,
Yenila shundaq eziz wekil sen,
Mewjutliqimizgha eng chong delil sen.
Biz bügün yéngi menzilge mangduq,
Senmu jewher élip jimi zuwandin
Béyip,téximu bolghin ésil sen.
Ana tilim,
Söyimen séni,
Sen ömrümning jimi zinniti.
Yayraydu jénim,
Anglisam séni bay-uz-pak péti.
Qaxshaydu jénim
Yépishsa sanga maymun illiti.
Téximu har kélidu manga
Tapsa inawet orilip sanga
Kazzaplarning ighwa-töhmiti,
Bishemlerning hazazulliqi,
Aldamchilarning saxta himmiti,
Oghrilarning haram oqiti.
Lékin biz yene imin shuninggha:
Insaniyet tapar kamalet.
Deydighinini haman dep bolup,
Ujuqidu axir let bolup
Eqil aldida xunük jahalet,
Pakliq aldida mesh'um qabahet.
Ene shu chaghda,
Qilar tentene
Insan tilida rawan letapet.
Ana tilim,
Chillaydu séni
Til dunyasining bes-bes munbiri,
Yiltizing ching séning,
Zémining munbet,
Miwengge téximu tolidu sherbet
Qanche perwish eyligenséri.
Öskensiri eqil zoqimiz,
Öchüp nadanliq ghelde-gheshliri,
Jilwilinidu sende mukemmel
Semimiyetning süzük sadasi,
Pen ipadisi,
Sen'et teswiri...
Ah, andaq bolmisa,
Nime digülük,
Yaratmisa tarix tehriri?
Bu biz üchün ölüm emesmu?
We "Nes bastimu séni?" démesmu,
Qebride yétip Mehmut Qeshqiri...
1985-yili april
_________________________
* Bext name --- QUTATGHU BILIKni közde tutidu
**Fuseha --- til saheside güzel uslupqa ige;
bulegha --- toshuq,kamaletke yetkendigen menide, Elshir nawayi öz waqtida Sekkaki, Lutfilarni Uyghur ibaratining fusehasi, we türük elfazining buleghasi dep atighan idi.
*** Bu yerde Nawayining XEZAINULMEANI namliq diwani közde tutulidu.
**** Shair zelilining bir qisim ghezellirige öz dewride bir qanche Uyghur-Özbék shairliri muxemmes baghlighan.
Tiyipjan Éliyupning YANTAQ namliq toplimidin élindi.
+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+
Meylimu?
__________
Kelmek bolup sen kelmiding, söz bolsa yalghan meylimu?
Weslingge imkan bermiding, köydürse hijran meylimu?
Körmey séni bighem idim, azade-xatirjem idim,
Baghlap eqide men sanga, bolsam perishan meylimu?
Ishqing ozuq, könglüm zimin, ahim shamal, yashim yéghin,
Eylep ékinni perwirish, ach qalsa déhqan meylimu?
Men eyminip gep achmighan, bu qissini sen bashlighan,
Epsus, téxi pütmey turup yirtilsa dastan meylimu?
Külgen iding sen gül bolup, men sayrighan bulbul bolup,
Bulbul kétip quzghun'gha jay bolsa gülistan meylimu?
Aldan'ghining tülkige, qoydung méni hem külkige,
Aldamchi yirtquch aldida xarlansa insan meylimu?
Méhringge men layiq idim, lewzing'ge chin sadiq idim,
Sadiqliqimdin xarlinip, örtense wijdan meylimu?
Töhmette teswirlep méni, aldamchi azdurdi séni,
Bu manga tursa ayan, yürsem xiraman meylimu?
Kim xar-nadanliqtin hayat tapqan, choqum tartar ziyan,
Sen ayrilip desmayidin, qilsang pushayman meylimu?
+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+
Yighlima
_________
Ich-ichingdin örtinip ah, ey qelemqash yighlima,
Közliringdin munchilik köp aqquzup yash yighlima.
Yighidin adem tesella tapsa, meyli yighlisang,
Lékin hergiz köz yéshi bolmas yölekdash, yighlima.
Shu yigit gül berdi, dep sen aldirap külgen iding,
Külmisun xeq, emdi namert atti dep tash, yighlima.
Til bilen dilni hemishe bir tutash dep oyliding,
Hemminingla til-dili bolmaydu oxshash, yighlima.
Yarishimliq xoy, diding yigit bengwashliqini sen,
Séni yighlatqangha xushtu kespi bengwash, yighlima.
Kök chimen dep yügriding yalang ayaq, sayda tiken,
Yingne sanjip alghiche ber emdi berdash, yighlima.
Bayqighin, köptur muhebbet kochisining oy-döngi,
Emdi bolghay ibriting bashlamchi-yoldash, yighlima.
+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+
Aldida
_______
Ey güzel, qedringni bil, bash egme altun aldida,
Xarlima altun boyungni saxta durdun aldida.
Sen iding goya qizilgül, esli bulbul ashiqi,
Kim échinmaydu shu gül xar bolsa quzghun aldida.
Kim muhebbetni oyun chaghlap külüshni oylisa,
Külkige qalghay özi hettaki maymun aldida.
Leylini set dep mazaq qilghuchining közi bölek,
Emma undin özge öz bolghanmu mejnun aldida.
Bolmisa gerche méghiz, posti uning exlet shakal,
Xuddi shu her nersining sheklimu mezmun aldida.
Aylinarmish diwimu ziba senemler jinsige,
Lékin insaniy muhebbet xes u mel'un aldida.
Chin muhebbet qudriti aldida meghlup saxtiliq,
Tülkining saq qalmiqi mumkinmu kelkün aldida?
+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+*+
Wednesday, June 6, 2007
Kariz we Uyghurlarning Kariz Medeniyiti
论kariz及维吾尔人的坎儿井文化
力提甫·托乎提
(Litip Tohti)
(中央民族大学维哈柯语系, 北京 100081)
[提要] 坎儿井作为维吾尔族人民古老的灌溉系统, 具有悠久的历史. 其来历有不同看法. 本文通过对kariz一词的词源分析, 说明坎儿井是由当地人民根据自然地理条件自己发明的.
在新疆的吐鲁番和哈密地区, 作为当地维吾尔人民古老的灌溉系统, 无数的坎儿井竖井在各个自然村的周围向高处星罗棋布地延伸. 这是几千年来形成的当地绿洲文化的重要特征. 有关坎儿井的来历, 学者们至今提出了三种不同看法: 1. 约2500年前古波斯人发明的坎儿井技术传播到吐鲁番盆地; 2. 汉朝时期的内地井渠模式传播到吐鲁番盆地; 3. 由当地人民根据当地的自然地理条件自己发明. 本文围绕kariz一词的词源分析, 论证前两种看法是没有根据的, 只有第三种看法才能成立.
A
持第一种观点的人根据波斯语中kareez一词的存在, 认为坎儿井文化来自古伊朗文化. 如冯·加班女士在其《高昌回鹊王朝的生活》(1989)一书中, 引用H. H. V Shwentz的著作, 得出“kareez一词来自波斯语, 表示‘底下灌溉渠道’的同音词”的结论. 同样的观点还见于黄盛章先生的《新疆坎儿井的来源及其发展》(1993).
学者们通过考证吐鲁番盆地喀喇和卓周围被掩埋多年而解放后重新发现的10多条老坎儿井的年代, 推测吐鲁番盆地坎儿井至少也有2000多年的历史. 但新近在托克逊县西北的kökjay (阔克嘉)乡新发现的岩石画中刻出的明晰可见的坎儿井图案, 把这一推测至少提前了2000年. 据刊布者的考证, 这些岩石画有4000~6000年的历史(参见《吐鲁番学研究》2001, 年第2期, 封三). 这些事实推翻了坎儿井文化2500年前从波斯人那里传到了吐鲁番的假说.
王鹤亭先生在他的《新疆的坎儿井研究》一文中指出, 波斯人的坎儿井在形状和功能上不同于新疆的坎儿井. 这一点也证明吐鲁番的坎儿井与波斯人的坎儿井有不同的来源. 至于kariz一词的词源, 笔者相信它是从共同阿尔泰语动词 kar- “挖”演变而来的(本文第三部分将详细讨论这一问题). 波斯语里确实有表示坎儿井的词. 如在叶奕良等主编的《波斯语汉语词典》. 1981, 第1833页)里有kareez“坎儿井”一词, 由它构成词还有 kareez kan“挖坎儿井的人”和kareez koni“挖坎儿井”等词语. 另一个词是 qanat “坎儿井”(同上, 第1804页), 其复数形式为qenawat. 由qanat构成的词有 mahi qanat “鲤鱼”. 从语言学的角度讲, 如果一种语言里有两个表示同一个意义的同义词, 其中之一往往有可能来自外来语. 波斯语的 qanat 和 kaxeez 两个词的同时存在也提示了这种可能性. 据王鹤亭先生的解释, 伊朗最早的坎儿井叫 mardarcha, 现在一般都叫 qanat (同上, 第14页). 这一点可以证明波斯语的 kareez 是外来词, 更确切地讲, 是突厥语借词. 因为借词是双向性的, 当维吾尔语等突厥语言从波斯语中吸收大量借词的时候, 波斯语也会吸收突厥语借词. 这一点可以从这些语言的使用者在历史上曾有过的长期接触中得到解释. 如一直生活在中亚地区的古粟特人与古突厥人之间早已开始的接触始终没间断过. 当然, 今天作为他们后裔的新形成的各民族及其新的接触方式在相互借词方面可能也有新的特点. 不管怎么样, 我们相信维吾尔语的kariz一词来自共同阿尔泰语动词 kar- “挖”, . 因为在维吾尔语或整个阿尔泰语系语言类似由动词派生的名词占相当大的比例, 尤其是像kar-iz一样表示动作结果意义的名词占多数. 然而, 据J.哈尔马塔(20(?2 } 272页)的研究, 原始伊朗语在公元前2600~2300年就有 kar- “挖掘, 犁地”一词, 该词后来为芬兰一乌戈尔语所借入. 但是, 我们无法得知波斯语的kareez到底由什么词根派生的. 我们从《波斯语汉语词典》<1836页)中查到作为动词kashtan的词根的kar, 但它表示的是“种, 种植”等意义, 与“挖”或“坎儿井”的意义相差很远. 波斯语里还有一个已借入维吾尔语的kar, 其意义为“作用, 有关系”, 与坎儿井的意义更没有关系. 假如kareez确属波斯语词, 那它也只能是偶然的巧合. 因为它不但与维吾尔语的kariz在词源上没有共同之处, 而且它所指的坎儿井与吐鲁番盆地的坎儿井在发明年代, 形状, 功能等方面也有很大的出入. 因此, kariz文化来自波斯人的假设不能成立.
B
持第二种观点的学者根据汉文史料中记录的“坎井”, “卡井”, “坎儿井”等词的存在，试图证明坎儿井是中国内地的发明，即认为它是在春秋战国时期或汉武帝时期出现，后来传到了吐鲁番盆地. 作为这种观点的典型代表，我们可以举例申北人先生的《吐鲁番ABC》(1993)一文中的论述. 他先解释坎儿井在伊朗叫做qanat，在伊拉克叫做madazcha，维吾尔语里叫做kariz，这三个词在语音上有明显的不同. 然后他把汉语的“坎儿井”放到主要位置来进行比较，通过引用汉文史料中的凡个有关坎儿井的词之后得出如下的结论:“坎儿井名称源自中国. 它演变的过程可归纳为井(周)>坎井(战国至汉)>井渠(唐, 元)>卡井(清)>坎儿井(现代)”. (同上，第84页)
像第一种观点一样，这种观点首先在年代上经不起考验. 除此之外，这里还有几点需要解释:1.作者没有认识到汉语的“坎井”, “卡井”, “坎儿井”等词是来自维吾尔语 kariz 一词的音译. 刘正谈, 高名凯等编著的《汉语外来词词典》第175页中有“坎儿井”一词的明确解释: “维吾尔等族人民利用山上的雪水灌溉农田的水利设施，挖成一连串的井，并把底挖通，连成地下暗沟. 源自维吾尔语 kariz. 这就是说，汉语的“坎井”, “卡井”, “坎儿井”等词是在与维吾尔语kariz对应的“卡”, “坎儿”等语音之后再加表示意义的“井”而形成的半音半义混合词. 钟兴麒先生(1993，第91页) 试图把 kariz 从语义上与汉语的“洞子井”联系起来的努力也可以得到同样的解释. 持第二种观点者为数不少，我们不再一一列举. 2:从内地的井渠与新疆地区坎儿井的形状, 目的, 作用等看，也有很大的不同. 这里我们引用黄盛章先生结论性的一段话就足以说明问题:“汉代关中井渠据郑国渠渠首发现的遗迹，目的是为防渠口水冲易崩，从地下开渠，需要开凿直井以便取土, 通风. 目的, 作用与坎儿井不同. 关中井渠没有向外传出的证据，也没有沿用下来，至于汉辛武贤在敦煌表穿卑鞋井以西之渠，乃是为通潜运谷明是明渠，同井渠与坎儿井更风马牛不相及. ” (《吐鲁番坎儿井》，第46页)总之，根·据坎儿井在新疆地区出现的年代, 目的, 作用以及汉语中“坎儿井”一词为借自维吾尔语的半音半义混合词，第二种观点也不能成立.
C
我们都知道, 突厥语言, 蒙古语言, 满一通古斯语言, 朝鲜语以及日语(广义上)都属于阿尔泰语系. 属于这些语言的同源成分叫做共同阿尔泰语成分. 分析 kariz 一词的来源, 我们得知它是由共同阿尔泰语动词 kar2-“挖, 挖掘”缀加古复数或双数词缀-z而形成的. 如中期蒙古语的qar-u“挖, 抓”, 喀尔喀蒙古语的 xar-(同), 满语的 qarqa“抓, 用弓拉琴”, 朝鲜语的 kal-“挖”, karai < kar-gai“铁锹”, 古突厥语和维吾尔语的 qaz-< k扩一“挖”, 楚瓦什语的 kar-~qar-~xir- (同)等都源自共同阿尔泰语的 kar2- (参见兰司铁, 1957, 第46页; 鲍培1981, 第29页). 那么, 为什么说 kariz 一词来自共同阿尔泰语动词 kar2- ?
首先, 我们肯定 kariz“坎儿井”一词的构成建立在 kar2一这一动词所具有的“挖, 挖掘”的语义基础之上. -z 成分在古代突厥语时期也是较能产生的词缀, 表示双数或复数意义. 如表示双数意义的词有 mongüz“(牛, 羊等的)角”, mängiz“面颊”, tiz“膝盖”, eghiz < aghiz, köz “眼睛”< kör-“看见”等. 表示复数意义的词有biz“我们”< bi (n)“我”, siz“你们”< si(n)“你”, yultuz“星星”< yiltira- ~ yaltira- “发光”等. 那么, 为什么在 kariz 末尾出现了表示复数的 -z 呢?如果我们知道新疆 kariz "坎儿井”的挖掘方式, 这个问题是不言自明的, 即 kariz 是许多竖井的集合名称.
至于共同阿尔泰语动词 kar2- 演变为多数突厥语言的qaz-的问题, 阿尔泰学家也已做出了令人满意的解释. 这里可以用大家公认的两条语音对应规律来解释, 其一是阿尔泰语鳄音k的演变规律, 该音在后来的发展过程中经历了分化, 即在前列元音 ä, ö, ü, i 之前保持不变, 但在后列元音 a, o, u, ï 之前受到这些音的同化作用, 发音部位向舌根靠拢, 分化出了q, x 等舌根音. 应该指出 q, x 等音作为k的变体在口语里可能早已出现, 但它在文字上的表达是后来的事. 其二是共同阿尔泰语中两个 r, 即 r1 和 r2 的存在. 阿尔泰学家们通过比较研究发现, 共同阿尔泰语时期曾有过 r1, 和 r2, 在演变过程中 r1 在各语族中保持不变, 而 r2 产在多数突厥语言中演变成了z. 这是非常有规律的变化. 因此, 兰司铁和鲍培根据突厥语言中 qaz- 与其他语言中的 kar-~-qar- 对应的现象, 把共同阿尔泰语形式构拟为 kar2-_(兰司铁, 鲍培, 同上). 我们可以举几个有关k在后列元音之前变为 q 和 rz 变为 z 的例子. 如前者的例子有维吾尔语的 qattiq“硬”< kata ), qut“福气”< kutu, qir “埂”< kïra等. 后者的例子有维吾尔语的iz“足迹”< ir2, säz- “觉察”< ser2-, üz- “切断”< pür2- 等.
既然 kar2- 在维吾尔语里已变成 qaz-, 为什么 kariz 没有随之变为 qaziz 或别的什么形式呢?其实这一问题也不难回答. 任何一种语言都有语音变化, 并在各不同时期出现的地名, 人名, 或专有名词上都会留下痕迹. kariz 一词也一样, 不管它的原有词根 kar2- 经历了多少变化, 但 kariz 一词一旦形成后, 与它所表达的事物一起保留至今. 这样的例子在其他语言中也非常多. 我们还可以用阿尔泰语言内部的同源词 padaka “脚, 末端”的演变过程在维吾尔语中所留下的痕迹来解释这一问题. 在突厥语中, padaka 根据词首辅音p和词末元音a的脱落规则在鄂尔浑突厥碑铭文献和《乌古斯可汗的传说》中演变为 adak~adaq. 后来又根据词首或元音间d变d的规则, 在《突厥语大词典》等11~12世纪的文献中演变为 adaq. 但到现代维吾尔语时期[th]变成y, 因而 adaq 也随之变成了 ayaq. 绝大多数现代突厥语里ayaq己定型. 然而, 作为历史演变的痕迹, adaq和athaq并没有从维吾尔语中消失. 如在新疆阿图什至今还有一个村名叫做 athaq mähällä “下庄”.
以上, 我们从历史比较语言学的角度论证了维吾尔语的 kariz 一词来自共同阿尔泰语动词 kar2- “挖, 挖掘”, 也证明了坎儿井文化是维吾尔人先民的发明.
参考文献
1. 阿布都卡地尔·尤努斯:《论kariz及其来源》, 《新疆大学学报》(维吾尔文版)1983年第3期.
2. 阿布都西库尔·穆合买提依敏:《论在新疆自然条件下绿洲与戈壁滩的辨证关系》, 《新疆大学学报》(维吾尔文版)1982年第1期.
3. 鲍培:《阿尔泰语言比较语法·语音学》(油印本), 周建奇译, 内蒙古大学蒙古语文研究所, 1981年.
4. 冯家升等:《维吾尔族史料简编》, 民族出版社, 1981年.
5. 冯·加班:《高昌回鹊王国的生活》, 邹如山译, 吐鲁番市地方志编辑室出版, 1989年.
6. 胡戟等:《吐鲁番》, 三秦出版社, 1987年.
7. 黄盛璋:《新疆坎儿井的来源及其发展》, 载《吐鲁番坎儿井》, 新疆大学出版社, 1993年.
8. J.哈尔马塔:《印度一伊朗人的出现:印度一伊朗语》, 丹尼等主编, 参见丙传明译《中亚文明史》(第一卷), 中国对外出版公司, 2002年, 第266-285页.
9. 林千, 高自厚:《关于回鹊西迁若干问题的辩正》, 《民族研究》1992年第5期.
10. 刘正埃, 高名凯, 麦永乾, 史有为编:《汉语外来词词典》, 上海辞书出版社, 1984年.
11. 申北人:《吐鲁番ABC)>>新疆美术摄影出版社, 1993年.
12. 苏日巴达拉哈:《蒙古族族源新考》, 民族出版社, 1986年.
13. 王鹤亭:《新疆的坎儿井研究》, 载《吐鲁番坎儿井》, 新疆大学出版社, 1993年.
14. 叶奕良, 张鸿年等编:《波斯语汉语词典》, 商务印书馆, 1981年.
15. 钟兴麒:《吐鲁番坎儿井的源流丛考》, 载《吐鲁番坎儿井》, 新强大学出版社, 1993年.
16. Ramstedt. G.J., Einfiihrung in die Altaische Sprachwissenschaft, I, Lautlehre, Helsinki, 1957.
Abstract
Kareez is a kind of ancient irrigation system of the Uyghur people with a long history. There are three different opinions concerning its origin: 1. It is the result of spread of the Kareez technique invented 2500 years ago by Sogdians over the Turpan basin. 2. It is the result of spread of the well model of Han Dynasty invented 2000 years ago over the Turpan basin. 3. It is the invention of the local people invented according to their natural and geographical conditions. By analyzing the etymology of the word Kariz. this article proves and confirms that only the third opinion is reliable.
----- 《民族语文》2003年第4期
力提甫·托乎提
(Litip Tohti)
(中央民族大学维哈柯语系, 北京 100081)
[提要] 坎儿井作为维吾尔族人民古老的灌溉系统, 具有悠久的历史. 其来历有不同看法. 本文通过对kariz一词的词源分析, 说明坎儿井是由当地人民根据自然地理条件自己发明的.
在新疆的吐鲁番和哈密地区, 作为当地维吾尔人民古老的灌溉系统, 无数的坎儿井竖井在各个自然村的周围向高处星罗棋布地延伸. 这是几千年来形成的当地绿洲文化的重要特征. 有关坎儿井的来历, 学者们至今提出了三种不同看法: 1. 约2500年前古波斯人发明的坎儿井技术传播到吐鲁番盆地; 2. 汉朝时期的内地井渠模式传播到吐鲁番盆地; 3. 由当地人民根据当地的自然地理条件自己发明. 本文围绕kariz一词的词源分析, 论证前两种看法是没有根据的, 只有第三种看法才能成立.
A
持第一种观点的人根据波斯语中kareez一词的存在, 认为坎儿井文化来自古伊朗文化. 如冯·加班女士在其《高昌回鹊王朝的生活》(1989)一书中, 引用H. H. V Shwentz的著作, 得出“kareez一词来自波斯语, 表示‘底下灌溉渠道’的同音词”的结论. 同样的观点还见于黄盛章先生的《新疆坎儿井的来源及其发展》(1993).
学者们通过考证吐鲁番盆地喀喇和卓周围被掩埋多年而解放后重新发现的10多条老坎儿井的年代, 推测吐鲁番盆地坎儿井至少也有2000多年的历史. 但新近在托克逊县西北的kökjay (阔克嘉)乡新发现的岩石画中刻出的明晰可见的坎儿井图案, 把这一推测至少提前了2000年. 据刊布者的考证, 这些岩石画有4000~6000年的历史(参见《吐鲁番学研究》2001, 年第2期, 封三). 这些事实推翻了坎儿井文化2500年前从波斯人那里传到了吐鲁番的假说.
王鹤亭先生在他的《新疆的坎儿井研究》一文中指出, 波斯人的坎儿井在形状和功能上不同于新疆的坎儿井. 这一点也证明吐鲁番的坎儿井与波斯人的坎儿井有不同的来源. 至于kariz一词的词源, 笔者相信它是从共同阿尔泰语动词 kar- “挖”演变而来的(本文第三部分将详细讨论这一问题). 波斯语里确实有表示坎儿井的词. 如在叶奕良等主编的《波斯语汉语词典》. 1981, 第1833页)里有kareez“坎儿井”一词, 由它构成词还有 kareez kan“挖坎儿井的人”和kareez koni“挖坎儿井”等词语. 另一个词是 qanat “坎儿井”(同上, 第1804页), 其复数形式为qenawat. 由qanat构成的词有 mahi qanat “鲤鱼”. 从语言学的角度讲, 如果一种语言里有两个表示同一个意义的同义词, 其中之一往往有可能来自外来语. 波斯语的 qanat 和 kaxeez 两个词的同时存在也提示了这种可能性. 据王鹤亭先生的解释, 伊朗最早的坎儿井叫 mardarcha, 现在一般都叫 qanat (同上, 第14页). 这一点可以证明波斯语的 kareez 是外来词, 更确切地讲, 是突厥语借词. 因为借词是双向性的, 当维吾尔语等突厥语言从波斯语中吸收大量借词的时候, 波斯语也会吸收突厥语借词. 这一点可以从这些语言的使用者在历史上曾有过的长期接触中得到解释. 如一直生活在中亚地区的古粟特人与古突厥人之间早已开始的接触始终没间断过. 当然, 今天作为他们后裔的新形成的各民族及其新的接触方式在相互借词方面可能也有新的特点. 不管怎么样, 我们相信维吾尔语的kariz一词来自共同阿尔泰语动词 kar- “挖”, . 因为在维吾尔语或整个阿尔泰语系语言类似由动词派生的名词占相当大的比例, 尤其是像kar-iz一样表示动作结果意义的名词占多数. 然而, 据J.哈尔马塔(20(?2 } 272页)的研究, 原始伊朗语在公元前2600~2300年就有 kar- “挖掘, 犁地”一词, 该词后来为芬兰一乌戈尔语所借入. 但是, 我们无法得知波斯语的kareez到底由什么词根派生的. 我们从《波斯语汉语词典》<1836页)中查到作为动词kashtan的词根的kar, 但它表示的是“种, 种植”等意义, 与“挖”或“坎儿井”的意义相差很远. 波斯语里还有一个已借入维吾尔语的kar, 其意义为“作用, 有关系”, 与坎儿井的意义更没有关系. 假如kareez确属波斯语词, 那它也只能是偶然的巧合. 因为它不但与维吾尔语的kariz在词源上没有共同之处, 而且它所指的坎儿井与吐鲁番盆地的坎儿井在发明年代, 形状, 功能等方面也有很大的出入. 因此, kariz文化来自波斯人的假设不能成立.
B
持第二种观点的学者根据汉文史料中记录的“坎井”, “卡井”, “坎儿井”等词的存在，试图证明坎儿井是中国内地的发明，即认为它是在春秋战国时期或汉武帝时期出现，后来传到了吐鲁番盆地. 作为这种观点的典型代表，我们可以举例申北人先生的《吐鲁番ABC》(1993)一文中的论述. 他先解释坎儿井在伊朗叫做qanat，在伊拉克叫做madazcha，维吾尔语里叫做kariz，这三个词在语音上有明显的不同. 然后他把汉语的“坎儿井”放到主要位置来进行比较，通过引用汉文史料中的凡个有关坎儿井的词之后得出如下的结论:“坎儿井名称源自中国. 它演变的过程可归纳为井(周)>坎井(战国至汉)>井渠(唐, 元)>卡井(清)>坎儿井(现代)”. (同上，第84页)
像第一种观点一样，这种观点首先在年代上经不起考验. 除此之外，这里还有几点需要解释:1.作者没有认识到汉语的“坎井”, “卡井”, “坎儿井”等词是来自维吾尔语 kariz 一词的音译. 刘正谈, 高名凯等编著的《汉语外来词词典》第175页中有“坎儿井”一词的明确解释: “维吾尔等族人民利用山上的雪水灌溉农田的水利设施，挖成一连串的井，并把底挖通，连成地下暗沟. 源自维吾尔语 kariz. 这就是说，汉语的“坎井”, “卡井”, “坎儿井”等词是在与维吾尔语kariz对应的“卡”, “坎儿”等语音之后再加表示意义的“井”而形成的半音半义混合词. 钟兴麒先生(1993，第91页) 试图把 kariz 从语义上与汉语的“洞子井”联系起来的努力也可以得到同样的解释. 持第二种观点者为数不少，我们不再一一列举. 2:从内地的井渠与新疆地区坎儿井的形状, 目的, 作用等看，也有很大的不同. 这里我们引用黄盛章先生结论性的一段话就足以说明问题:“汉代关中井渠据郑国渠渠首发现的遗迹，目的是为防渠口水冲易崩，从地下开渠，需要开凿直井以便取土, 通风. 目的, 作用与坎儿井不同. 关中井渠没有向外传出的证据，也没有沿用下来，至于汉辛武贤在敦煌表穿卑鞋井以西之渠，乃是为通潜运谷明是明渠，同井渠与坎儿井更风马牛不相及. ” (《吐鲁番坎儿井》，第46页)总之，根·据坎儿井在新疆地区出现的年代, 目的, 作用以及汉语中“坎儿井”一词为借自维吾尔语的半音半义混合词，第二种观点也不能成立.
C
我们都知道, 突厥语言, 蒙古语言, 满一通古斯语言, 朝鲜语以及日语(广义上)都属于阿尔泰语系. 属于这些语言的同源成分叫做共同阿尔泰语成分. 分析 kariz 一词的来源, 我们得知它是由共同阿尔泰语动词 kar2-“挖, 挖掘”缀加古复数或双数词缀-z而形成的. 如中期蒙古语的qar-u“挖, 抓”, 喀尔喀蒙古语的 xar-(同), 满语的 qarqa“抓, 用弓拉琴”, 朝鲜语的 kal-“挖”, karai < kar-gai“铁锹”, 古突厥语和维吾尔语的 qaz-< k扩一“挖”, 楚瓦什语的 kar-~qar-~xir- (同)等都源自共同阿尔泰语的 kar2- (参见兰司铁, 1957, 第46页; 鲍培1981, 第29页). 那么, 为什么说 kariz 一词来自共同阿尔泰语动词 kar2- ?
首先, 我们肯定 kariz“坎儿井”一词的构成建立在 kar2一这一动词所具有的“挖, 挖掘”的语义基础之上. -z 成分在古代突厥语时期也是较能产生的词缀, 表示双数或复数意义. 如表示双数意义的词有 mongüz“(牛, 羊等的)角”, mängiz“面颊”, tiz“膝盖”, eghiz < aghiz, köz “眼睛”< kör-“看见”等. 表示复数意义的词有biz“我们”< bi (n)“我”, siz“你们”< si(n)“你”, yultuz“星星”< yiltira- ~ yaltira- “发光”等. 那么, 为什么在 kariz 末尾出现了表示复数的 -z 呢?如果我们知道新疆 kariz "坎儿井”的挖掘方式, 这个问题是不言自明的, 即 kariz 是许多竖井的集合名称.
至于共同阿尔泰语动词 kar2- 演变为多数突厥语言的qaz-的问题, 阿尔泰学家也已做出了令人满意的解释. 这里可以用大家公认的两条语音对应规律来解释, 其一是阿尔泰语鳄音k的演变规律, 该音在后来的发展过程中经历了分化, 即在前列元音 ä, ö, ü, i 之前保持不变, 但在后列元音 a, o, u, ï 之前受到这些音的同化作用, 发音部位向舌根靠拢, 分化出了q, x 等舌根音. 应该指出 q, x 等音作为k的变体在口语里可能早已出现, 但它在文字上的表达是后来的事. 其二是共同阿尔泰语中两个 r, 即 r1 和 r2 的存在. 阿尔泰学家们通过比较研究发现, 共同阿尔泰语时期曾有过 r1, 和 r2, 在演变过程中 r1 在各语族中保持不变, 而 r2 产在多数突厥语言中演变成了z. 这是非常有规律的变化. 因此, 兰司铁和鲍培根据突厥语言中 qaz- 与其他语言中的 kar-~-qar- 对应的现象, 把共同阿尔泰语形式构拟为 kar2-_(兰司铁, 鲍培, 同上). 我们可以举几个有关k在后列元音之前变为 q 和 rz 变为 z 的例子. 如前者的例子有维吾尔语的 qattiq“硬”< kata ), qut“福气”< kutu, qir “埂”< kïra等. 后者的例子有维吾尔语的iz“足迹”< ir2, säz- “觉察”< ser2-, üz- “切断”< pür2- 等.
既然 kar2- 在维吾尔语里已变成 qaz-, 为什么 kariz 没有随之变为 qaziz 或别的什么形式呢?其实这一问题也不难回答. 任何一种语言都有语音变化, 并在各不同时期出现的地名, 人名, 或专有名词上都会留下痕迹. kariz 一词也一样, 不管它的原有词根 kar2- 经历了多少变化, 但 kariz 一词一旦形成后, 与它所表达的事物一起保留至今. 这样的例子在其他语言中也非常多. 我们还可以用阿尔泰语言内部的同源词 padaka “脚, 末端”的演变过程在维吾尔语中所留下的痕迹来解释这一问题. 在突厥语中, padaka 根据词首辅音p和词末元音a的脱落规则在鄂尔浑突厥碑铭文献和《乌古斯可汗的传说》中演变为 adak~adaq. 后来又根据词首或元音间d变d的规则, 在《突厥语大词典》等11~12世纪的文献中演变为 adaq. 但到现代维吾尔语时期[th]变成y, 因而 adaq 也随之变成了 ayaq. 绝大多数现代突厥语里ayaq己定型. 然而, 作为历史演变的痕迹, adaq和athaq并没有从维吾尔语中消失. 如在新疆阿图什至今还有一个村名叫做 athaq mähällä “下庄”.
以上, 我们从历史比较语言学的角度论证了维吾尔语的 kariz 一词来自共同阿尔泰语动词 kar2- “挖, 挖掘”, 也证明了坎儿井文化是维吾尔人先民的发明.
参考文献
1. 阿布都卡地尔·尤努斯:《论kariz及其来源》, 《新疆大学学报》(维吾尔文版)1983年第3期.
2. 阿布都西库尔·穆合买提依敏:《论在新疆自然条件下绿洲与戈壁滩的辨证关系》, 《新疆大学学报》(维吾尔文版)1982年第1期.
3. 鲍培:《阿尔泰语言比较语法·语音学》(油印本), 周建奇译, 内蒙古大学蒙古语文研究所, 1981年.
4. 冯家升等:《维吾尔族史料简编》, 民族出版社, 1981年.
5. 冯·加班:《高昌回鹊王国的生活》, 邹如山译, 吐鲁番市地方志编辑室出版, 1989年.
6. 胡戟等:《吐鲁番》, 三秦出版社, 1987年.
7. 黄盛璋:《新疆坎儿井的来源及其发展》, 载《吐鲁番坎儿井》, 新疆大学出版社, 1993年.
8. J.哈尔马塔:《印度一伊朗人的出现:印度一伊朗语》, 丹尼等主编, 参见丙传明译《中亚文明史》(第一卷), 中国对外出版公司, 2002年, 第266-285页.
9. 林千, 高自厚:《关于回鹊西迁若干问题的辩正》, 《民族研究》1992年第5期.
10. 刘正埃, 高名凯, 麦永乾, 史有为编:《汉语外来词词典》, 上海辞书出版社, 1984年.
11. 申北人:《吐鲁番ABC)>>新疆美术摄影出版社, 1993年.
12. 苏日巴达拉哈:《蒙古族族源新考》, 民族出版社, 1986年.
13. 王鹤亭:《新疆的坎儿井研究》, 载《吐鲁番坎儿井》, 新疆大学出版社, 1993年.
14. 叶奕良, 张鸿年等编:《波斯语汉语词典》, 商务印书馆, 1981年.
15. 钟兴麒:《吐鲁番坎儿井的源流丛考》, 载《吐鲁番坎儿井》, 新强大学出版社, 1993年.
16. Ramstedt. G.J., Einfiihrung in die Altaische Sprachwissenschaft, I, Lautlehre, Helsinki, 1957.
Abstract
Kareez is a kind of ancient irrigation system of the Uyghur people with a long history. There are three different opinions concerning its origin: 1. It is the result of spread of the Kareez technique invented 2500 years ago by Sogdians over the Turpan basin. 2. It is the result of spread of the well model of Han Dynasty invented 2000 years ago over the Turpan basin. 3. It is the invention of the local people invented according to their natural and geographical conditions. By analyzing the etymology of the word Kariz. this article proves and confirms that only the third opinion is reliable.
----- 《民族语文》2003年第4期
"Heyz"din "Tarim"ghiche
Ilham Nizam
(Shinjang Uniwérsitéti Hayatliq Inistituti)
============================================
Maqalemning témisidin "ayran" bolmighaysiz! Bu maqalemde Uyghur tilidiki birmunche sözlerning kélip chiqishi pereziy otturigha qoyulidu. Siz buningdin, tilimizdiki bir qisim sözlerning qiziqarliq tereqqiyat jeryanini, ejdatlirimizning sözlerni intayin yuquri maharet bilen yasighanliqini, tilimizda intayin sipta söz yasash qanuniyetlirining barliqini sézishingiz mumkin.
1. "H" Herpi Artuqche Qoshulup Kelgen Sözler
Tilimizda nurghun sozuq tawush bilen bashlanghan sözlerning aldigha, Erep tilining tesiridinmu qandaq, "h" herpi qoshulup qalghan bolup, bu ehwal eshu sözlerning esli qiyapitini bir qewet perde arqiliq niqaplap turidu.
Mesilen, "heshemet" sözini alsaq, uning esli haliti "ashamet" bolushi mumkin; "hakawur" sözining esli haliti "akawur" bolushi mumkin; "hile" sözining esli haliti bolsa "ile" ikenliki éniq körünüp turuptu; "hak" sözining esli halitining "aq" ikenlikigimu guman sighmaydu.
ash + ar + met → asharmet → ashamet → hashamet → heshemet
ash + ar → ashar → hashar (artuqigha hem heqsiz qilinidighan emgek)
aka + wur → akawur → hakawur (chongchiliq qilidighan)
il + e → ile → hile
aq → haq → hak
ez + im → ezim → hezim (ozuqluqning ashqazan we ücheyde parchilinishi)
öre + lik → örelik → örülük → hörülük → hörlük
ay + ran → ayran → hayran → heyran* (aygha yaki igizge qarap hang béqip qélish)
ay, ay → hay, hay (balilar sözi = chirayliq)
"Il, ay, öre" qatarliq sözler tilimizda birqeder qedimiydur, hem ularning sap Uyghurche söz ikenlikide shek yoq. Bu yerde men "öre" sözige munasiwetlik sözler üstide köprek toxtalmaqchimen.
Uyghur tilidiki "öchiret" sözining menisini hemmimiz bilimiz: melum bir ishni bijirey disingiz, eger sizge oxshash telipi barlarning sani köp bolsa, hemde siz almaqchi bolghan mulazimet yaki malning sani cheklik bolsa, siz choqum ishni tashlap kételmeysiz ---- teqezzaliq bilen, öre turghan pétingiz, öz rétingizni saqlashqa mejbur bolisiz. Dimek, "öchiret" sözining esli qiyapiti "öriche ret" (öre + che + ret)tin ibaret. Qoshumche yene bir sözni qisturup qoyay: "satrach" sözi ichige baya siz "öricheret"te turghan waqtingizda, ammiwiy sorunning tertipini saqlighan "ret" sözi yoshurun'ghan bolup, bu sözning özgirish jeryani mundaq: sach(chach) + ret → sachret → sachrat → satrach.
Eger men "tetür" sözi ichige "öre" sözi yoshurun'ghan, disem ishenmeslikingiz mumkin. Turpan shiwiside nurghun qedimiy Uyghur tili amilliri öz péti saqlan'ghan. Mesilen, Toxsunda "tetür"ni ta hazirghiche "tötüre", déydu. Buningdin men "tötüre" sözinig charwichiliqtin kélip chiqqan bir söz ikenlikini oylap yettim: Qoyni qirqish yaki öltürüp térisini soyush üchün, uni yatquzushqa, yeni "tort ayaqini öre" qilishqa toghra kélidu.
Tört (ayaqi) öre → tört öre → törtüre → tötüre → tötür → tetür
"Hörlük, höriyet" sözlirimu "öre" sözidin kelgen (esli shekli "örülük, öriyet") bolup, kishi aldida tizlanmay mezmut turushni bildüridu. Bundaq mezmut turush bir xil azatliq bolup, peqet zorawanliq kürishi arqiliqla emelge ashidu. Azatliqning téximu yuquri pellisi "erklik, erkinlik" bolup, uning menisi "nimini oylisa shuni qilish yaki qilalish", dégen bolidu. Bir kishi erklik halitige yétish üchün, u choqum tebiet dunyasidiki we insaniyet jemiyitidiki barliq qanun-qanuniyetlerni (yeni heqiqetni) pishshiq igilishi kérek bolidu. Dimek, "hörlük" we "erkinlik" gerche menidash bolsimu, lékin ularning menilirining derijisi oxshashmaydu.
"Jumhuhriyet" sözining esli shekli elwette "jem höriyet" bolup, "ornidin des turghan kishiler topi"ni bildüridu: jem + öriyet → jemöriyet → jemhöriyet → jemhuriyet → jumhuriyet.
Emiliyette, "h" herpi qoshulup qélish hadisisi hazirning özidimu yüz bérip turidu: "Osman" digen isimni bir qisim kishiler "Hösman" dep teleppuz qilidu; "osma" bolsa "hosma"mu diyilidu, Toxsunda "eqilsiz" digenni "heqli yoq" déydighanlar xéli bar ... ... Dimek, "h" herpi artuqche qoshulup qalidighan ehwal, bir xil qanuniyet süpitide xéli köp uchraydu.
2. Keynige "z" herpi Qoshulushtin Shekillengen Sözler
Uyghur tilida qaysi bir zamanlarda isim we bashqa sözlerning keynige "z" herpini qoshush arqiliq nurghun nahayiti bay mezmunlarni ipadiliyeleydighan sözler yasalghan bolup, bizning bu jehettin dawamliq qézish élip bérishimizgha erziydu.
lew + z → lewz
ter + z → terz
ara + z → araz
usta + z → ustaz*
kör + z → körz → köz ("r" herpining chüshüp qélishi)
ber + z → berz → bez ("r" herpining chüshüp qélishi)
ghar + z → gharz → karz → kariz** ("i" herpining qoshulup qélishi)
ikki + z → ikkiz (ikki kézek,, 1-tom, Shinjang xelq neshriyati, 1981, 194-bet)
ay + z → ayz → hayz → heyz
Yuqurqilardin, sözler keynige qoshulghan "z" qoshumchisining esli sözning menisini zor derijide kücheytip, chongqurlashturup, yép-yéngi menilerge ige sözlerni yasighanliqini körisiz. Shuning bilen birge bu maqalining mawzusida uchrighan "heyz" sözige yoluqisiz.
"Heyz" sözining menisi: ayallarda we balaghetke yetken qizlarda bolidighan her 28 künde bir qétim yüz béridighan baliyatqu qanash hadisisi. Dimek, ejdatlirimiz asman jisimi ayning herkiti bilen dewriy jehettin oxshash bolghan "qanash hadisisi"ni "ayz", dep atighan.
"Öghuz" sözining kélip chiqishi: Öghur + z → Öghurz → Öghuz (?)
Bir küni men Intérnétta "糖尿病"ning Uyghurchisini qandaq élish toghrisida boliwatqan munazirilerni körüp qaldim: (1)"Diyabit" disekla kupaye; (2)"Diyabit késili", déyish kérek; (3)"Qentlik diyabit", déyish tibbiy sahede birlikke kélip bolghan; (4)"Qentsiz diyabit"mu barmu? ......
Söz arqa qoshumchisi "z"ning rolini oylighinimizda, "糖尿病"ni "qenz", depla alsaq qandaq bolar? Bu heqte tilshunaslirimiz we tibbiy mutexesislirimiz oyliship körse bolidu. Yene, "味精"ni "tétitqu", dep ishlitiptiken, bolghandekmu turidu. Eger uni "temz", dések téximu yaxshi bolurmikin?
3. Söz Arqa Qosgumchisi "t"ning Roli
"t" herpimu "z" herpige oxshash söz arqa qoshumchisi halitide péil we süpetlerning keynige ulinip, esli sözning menisini kücheytip yéngi söz yasaydu. Mesilen:
tür + t → türt
waq (wah) + t → waqt
wah → gah, gahi (Turpan shiwisidiki "w"ning "g"gha özgürüshi)
sür + t → sürt
qay + t → qayt
xush + t → xusht
pos + t → post
tar + t → tart
quru + t → qurut
Yuquriqilardin söz arqa qoshumchisi "t"ningmu intayin zor söz yasash iqtidari barliqini bilimiz. Aldinqi bölümdiki "qen" sözining "qent" dep élinishimu "t"ning kücheytish rolidin bolushi mumkin. Bu yerde, "qurut" sözige yandashturup izahlap ötidighinim: hasharet menisini bildüridighan "qurt" sözining yézilishi we teleppuzi bu yerdiki "qurut" sözige oxshimaydu, emma nurghun kishiler bu ikki sözni perqlendürmey ishlitidu. Eger biz "qurut"ning menisining "qurutilghan pishlaq" digen menide yasalghan söz ikenlikini bilginimizde, undaq xataliq sadir bolmaydu.
4. "Tarim"
Emdi mawzuda éytilghan "Tarim" sözige kéleyli.
3-bölümde "tart" sözining "tar" sözidin kelgenlikini körgen iduq. "tar" sözining "inchike, keng emes, (ariliq jehettin) qisqa", qatarliq meniliri bar bolup, uni söz tomuri qilip yasalghan sözler nahayiti köp:
tar + t → tart, tartma, tartin, tartinchaq
tar + a → tara (tarimaq), taray, taraghaq (taghaq)
tar + qa → tarqa, tarqal, tarqaq
tar + maq → tarmaq
tar + ghil → targhil → taghil
tar + i → tari → téri (térimaq = uruq chachmaq)
tar + im → tarim = térilghu yer
tar + ik → tarik → térik (térikmek = keypiyatni chachmaq)
"Tart"ning chüshendürülüshi: "tar" sözige arqa qoshumche "t" qoshulghandin kéyin, söz menisi küchiyip, adem bilen jisim otturisidiki eslitinla uzun bolmighan (tar) ariliq qisqiraydu (tart).
"tari (téri)" sözining menisini chüshinish üchün mundaq qiyas qilayli: Biz méngiwatqan keng yol, bir yerge kelgende shaxlinip, yol inchikirep, yolning sani bolsa köpiyip baridu, xuddi keng yol chéchiwétilip, nurghun ushshaq yollar shekillen'gendek. Dimek, "tariyish"ning bu yerdiki menisi "chéchilish" bolidu. Shuning bilen "térimaq"ning menisi "(yerge uruq) chachmaq", bolidu.
Yighip éytqanda, biz "tarim" sözining esli menisining "térilghu yer" bolup, Tarim wadisining burunqi zamanlardin tartipla xelqimizni béqip kelgen munbet tupraq ikenlikini bilimiz. "Tarim" sözi Mexmut Qeshqerining <> (1-tom)da deryaning ismi dep yézilghan. Dimek, "Tarim"ning yer ismi bolup ishlitilishi Mexmut Qeshqeri zamanisidinmu nurghun yillar ilgiriki ish bolushi kérek.
5. Xulase
Uyghur tili eslidin sözlükke we ipadilesh küchige intayin bay bir til. Emma bügünki uchur dewride, xelqimiz hésapsiz uchurlargha duch kélip, bu uchurlarning wastichisi bolghan "ejnebi" atalghular aldida nime qilishni, yeni ularni qandaq ipadileshni bilelmey qélishning netijisi süpitide, nurghunlighan tilimizgha yat bolghan söz-atalghular hemmila sahede meydisini kérip yürüshmekte; beziler "hazaret" digen'ge oxshash natonush Erepche sözlerni epkirip, "uygharliq" digen'ge oxshash Türkiy nesillik sözlerge orun bermeslikke urunsa, beziler esli shekli azraq özgirip qalghan sözlüklirimizni Erepche yaki Parsche söz, dep örgeylimekte, yene beziler "batur" digen'ge oxshash ana tilimizgha xas bolghan sözlerni ishlitishtin uyulup, "bahadur"gha oxshash tashqiy dunyani aylinip Erepliship-Parsliship qaytip kelgen sözlerni ishlitishni sewiyening ölchimi qilmaqta, ... Qisqisi, bizning tilimiz hazir özining esli neslige peqetla mas kelmeydighan derijide depsende bolmaqta; kélechikining qarangghuluqidin bisharetler bérip tetqiqatsiz qalmaqta.
Men ishinimenki, tilimiz herqandaq uqumni ipadileshke yétidu, gep til bayliqimizni qandaq qilip qézishta. Buning üchün aldi bilen tilimizni hertereplime, chongqur tetqiq qilishimizgha toghra kélidu. Én'glizchini ögen'genler bashta bu tilning bekla qanuniyetsiz ikenlikini bayqaydu, emma Én'glizche sewiyisining yuqurilishigha egiship, uning qanuniyetlirining intayin köplükini, hemde intayin mukemmellikini hés qilidu. Chünki Én'gliz tilini tetqiq qilidighan til alimliri ezeldin kem emes. Dimek, til ishlitishke, tetqiq qilishqa, rawajlandurushqa muhtaj.
--------------------------------------------------
* Uyghurche luhgetlirimide, "Heyran", "usta", "ustaz" digen sözlerning menbesi Erepche diyilgen. Mezkur maqalemdin bilisizki, bu sözler türkiy tillargha tewe sözlerdur.
** Kariz xelqimiz ijat qilghan yer asti su inshahati bolup, intayin uzun tarixqa ige. Irandimu kariz bar. Biraq, Iranliqlar karizni yene bir xil nam (qanat) bilenmu ataydu. Iranning tetqiqatchilirimu (gerche ularda hazir bar bolghan kariz bilen biz dewatqan kariz funktsiye jehettin perqlensimu) "kariz " sözi we karizning kélip chiqishini özlirige maslashturup chüshendürüshke urunidu, bizning tetqiqatchilirimizmu shundaq. [Litip Tohtining maqalisi <<论kariz及维吾尔人的坎儿井文化>>(民族语文, 2003/4)gha qarang.]
=======================================================
Qoshumche: Men yasighan sözler
patént → xasnep (gerche zapchasliri bashqa yaqtin keltürülgen bolsimu)
diyabit → qenz ("z"ning kücheytish, chongqurlashturush roli)
resturan → risqturan (esli sözdiki shekilni yandiship, tilimizdiki menisige étibar bérish)
torbéket → tortura ("tura"ning menisi "turar jay, leshkergah")
Daxiyen → Taghyan (méningche bu jayning esli atilishi mushundaq bolushi mumkin)
credit → ishent (信用) ("t" qoshumchisining kücheytish roli) [ ishen → trust in (信任); ishench → confidence (信心) ]
birlemchi → birimchi (I 型, I 级); ikkilemchi → ikkimchi (II 型, II 级); ...
(Shinjang Uniwérsitéti Hayatliq Inistituti)
============================================
Maqalemning témisidin "ayran" bolmighaysiz! Bu maqalemde Uyghur tilidiki birmunche sözlerning kélip chiqishi pereziy otturigha qoyulidu. Siz buningdin, tilimizdiki bir qisim sözlerning qiziqarliq tereqqiyat jeryanini, ejdatlirimizning sözlerni intayin yuquri maharet bilen yasighanliqini, tilimizda intayin sipta söz yasash qanuniyetlirining barliqini sézishingiz mumkin.
1. "H" Herpi Artuqche Qoshulup Kelgen Sözler
Tilimizda nurghun sozuq tawush bilen bashlanghan sözlerning aldigha, Erep tilining tesiridinmu qandaq, "h" herpi qoshulup qalghan bolup, bu ehwal eshu sözlerning esli qiyapitini bir qewet perde arqiliq niqaplap turidu.
Mesilen, "heshemet" sözini alsaq, uning esli haliti "ashamet" bolushi mumkin; "hakawur" sözining esli haliti "akawur" bolushi mumkin; "hile" sözining esli haliti bolsa "ile" ikenliki éniq körünüp turuptu; "hak" sözining esli halitining "aq" ikenlikigimu guman sighmaydu.
ash + ar + met → asharmet → ashamet → hashamet → heshemet
ash + ar → ashar → hashar (artuqigha hem heqsiz qilinidighan emgek)
aka + wur → akawur → hakawur (chongchiliq qilidighan)
il + e → ile → hile
aq → haq → hak
ez + im → ezim → hezim (ozuqluqning ashqazan we ücheyde parchilinishi)
öre + lik → örelik → örülük → hörülük → hörlük
ay + ran → ayran → hayran → heyran* (aygha yaki igizge qarap hang béqip qélish)
ay, ay → hay, hay (balilar sözi = chirayliq)
"Il, ay, öre" qatarliq sözler tilimizda birqeder qedimiydur, hem ularning sap Uyghurche söz ikenlikide shek yoq. Bu yerde men "öre" sözige munasiwetlik sözler üstide köprek toxtalmaqchimen.
Uyghur tilidiki "öchiret" sözining menisini hemmimiz bilimiz: melum bir ishni bijirey disingiz, eger sizge oxshash telipi barlarning sani köp bolsa, hemde siz almaqchi bolghan mulazimet yaki malning sani cheklik bolsa, siz choqum ishni tashlap kételmeysiz ---- teqezzaliq bilen, öre turghan pétingiz, öz rétingizni saqlashqa mejbur bolisiz. Dimek, "öchiret" sözining esli qiyapiti "öriche ret" (öre + che + ret)tin ibaret. Qoshumche yene bir sözni qisturup qoyay: "satrach" sözi ichige baya siz "öricheret"te turghan waqtingizda, ammiwiy sorunning tertipini saqlighan "ret" sözi yoshurun'ghan bolup, bu sözning özgirish jeryani mundaq: sach(chach) + ret → sachret → sachrat → satrach.
Eger men "tetür" sözi ichige "öre" sözi yoshurun'ghan, disem ishenmeslikingiz mumkin. Turpan shiwiside nurghun qedimiy Uyghur tili amilliri öz péti saqlan'ghan. Mesilen, Toxsunda "tetür"ni ta hazirghiche "tötüre", déydu. Buningdin men "tötüre" sözinig charwichiliqtin kélip chiqqan bir söz ikenlikini oylap yettim: Qoyni qirqish yaki öltürüp térisini soyush üchün, uni yatquzushqa, yeni "tort ayaqini öre" qilishqa toghra kélidu.
Tört (ayaqi) öre → tört öre → törtüre → tötüre → tötür → tetür
"Hörlük, höriyet" sözlirimu "öre" sözidin kelgen (esli shekli "örülük, öriyet") bolup, kishi aldida tizlanmay mezmut turushni bildüridu. Bundaq mezmut turush bir xil azatliq bolup, peqet zorawanliq kürishi arqiliqla emelge ashidu. Azatliqning téximu yuquri pellisi "erklik, erkinlik" bolup, uning menisi "nimini oylisa shuni qilish yaki qilalish", dégen bolidu. Bir kishi erklik halitige yétish üchün, u choqum tebiet dunyasidiki we insaniyet jemiyitidiki barliq qanun-qanuniyetlerni (yeni heqiqetni) pishshiq igilishi kérek bolidu. Dimek, "hörlük" we "erkinlik" gerche menidash bolsimu, lékin ularning menilirining derijisi oxshashmaydu.
"Jumhuhriyet" sözining esli shekli elwette "jem höriyet" bolup, "ornidin des turghan kishiler topi"ni bildüridu: jem + öriyet → jemöriyet → jemhöriyet → jemhuriyet → jumhuriyet.
Emiliyette, "h" herpi qoshulup qélish hadisisi hazirning özidimu yüz bérip turidu: "Osman" digen isimni bir qisim kishiler "Hösman" dep teleppuz qilidu; "osma" bolsa "hosma"mu diyilidu, Toxsunda "eqilsiz" digenni "heqli yoq" déydighanlar xéli bar ... ... Dimek, "h" herpi artuqche qoshulup qalidighan ehwal, bir xil qanuniyet süpitide xéli köp uchraydu.
2. Keynige "z" herpi Qoshulushtin Shekillengen Sözler
Uyghur tilida qaysi bir zamanlarda isim we bashqa sözlerning keynige "z" herpini qoshush arqiliq nurghun nahayiti bay mezmunlarni ipadiliyeleydighan sözler yasalghan bolup, bizning bu jehettin dawamliq qézish élip bérishimizgha erziydu.
lew + z → lewz
ter + z → terz
ara + z → araz
usta + z → ustaz*
kör + z → körz → köz ("r" herpining chüshüp qélishi)
ber + z → berz → bez ("r" herpining chüshüp qélishi)
ghar + z → gharz → karz → kariz** ("i" herpining qoshulup qélishi)
ikki + z → ikkiz (ikki kézek,
ay + z → ayz → hayz → heyz
Yuqurqilardin, sözler keynige qoshulghan "z" qoshumchisining esli sözning menisini zor derijide kücheytip, chongqurlashturup, yép-yéngi menilerge ige sözlerni yasighanliqini körisiz. Shuning bilen birge bu maqalining mawzusida uchrighan "heyz" sözige yoluqisiz.
"Heyz" sözining menisi: ayallarda we balaghetke yetken qizlarda bolidighan her 28 künde bir qétim yüz béridighan baliyatqu qanash hadisisi. Dimek, ejdatlirimiz asman jisimi ayning herkiti bilen dewriy jehettin oxshash bolghan "qanash hadisisi"ni "ayz", dep atighan.
"Öghuz" sözining kélip chiqishi: Öghur + z → Öghurz → Öghuz (?)
Bir küni men Intérnétta "糖尿病"ning Uyghurchisini qandaq élish toghrisida boliwatqan munazirilerni körüp qaldim: (1)"Diyabit" disekla kupaye; (2)"Diyabit késili", déyish kérek; (3)"Qentlik diyabit", déyish tibbiy sahede birlikke kélip bolghan; (4)"Qentsiz diyabit"mu barmu? ......
Söz arqa qoshumchisi "z"ning rolini oylighinimizda, "糖尿病"ni "qenz", depla alsaq qandaq bolar? Bu heqte tilshunaslirimiz we tibbiy mutexesislirimiz oyliship körse bolidu. Yene, "味精"ni "tétitqu", dep ishlitiptiken, bolghandekmu turidu. Eger uni "temz", dések téximu yaxshi bolurmikin?
3. Söz Arqa Qosgumchisi "t"ning Roli
"t" herpimu "z" herpige oxshash söz arqa qoshumchisi halitide péil we süpetlerning keynige ulinip, esli sözning menisini kücheytip yéngi söz yasaydu. Mesilen:
tür + t → türt
waq (wah) + t → waqt
wah → gah, gahi (Turpan shiwisidiki "w"ning "g"gha özgürüshi)
sür + t → sürt
qay + t → qayt
xush + t → xusht
pos + t → post
tar + t → tart
quru + t → qurut
Yuquriqilardin söz arqa qoshumchisi "t"ningmu intayin zor söz yasash iqtidari barliqini bilimiz. Aldinqi bölümdiki "qen" sözining "qent" dep élinishimu "t"ning kücheytish rolidin bolushi mumkin. Bu yerde, "qurut" sözige yandashturup izahlap ötidighinim: hasharet menisini bildüridighan "qurt" sözining yézilishi we teleppuzi bu yerdiki "qurut" sözige oxshimaydu, emma nurghun kishiler bu ikki sözni perqlendürmey ishlitidu. Eger biz "qurut"ning menisining "qurutilghan pishlaq" digen menide yasalghan söz ikenlikini bilginimizde, undaq xataliq sadir bolmaydu.
4. "Tarim"
Emdi mawzuda éytilghan "Tarim" sözige kéleyli.
3-bölümde "tart" sözining "tar" sözidin kelgenlikini körgen iduq. "tar" sözining "inchike, keng emes, (ariliq jehettin) qisqa", qatarliq meniliri bar bolup, uni söz tomuri qilip yasalghan sözler nahayiti köp:
tar + t → tart, tartma, tartin, tartinchaq
tar + a → tara (tarimaq), taray, taraghaq (taghaq)
tar + qa → tarqa, tarqal, tarqaq
tar + maq → tarmaq
tar + ghil → targhil → taghil
tar + i → tari → téri (térimaq = uruq chachmaq)
tar + im → tarim = térilghu yer
tar + ik → tarik → térik (térikmek = keypiyatni chachmaq)
"Tart"ning chüshendürülüshi: "tar" sözige arqa qoshumche "t" qoshulghandin kéyin, söz menisi küchiyip, adem bilen jisim otturisidiki eslitinla uzun bolmighan (tar) ariliq qisqiraydu (tart).
"tari (téri)" sözining menisini chüshinish üchün mundaq qiyas qilayli: Biz méngiwatqan keng yol, bir yerge kelgende shaxlinip, yol inchikirep, yolning sani bolsa köpiyip baridu, xuddi keng yol chéchiwétilip, nurghun ushshaq yollar shekillen'gendek. Dimek, "tariyish"ning bu yerdiki menisi "chéchilish" bolidu. Shuning bilen "térimaq"ning menisi "(yerge uruq) chachmaq", bolidu.
Yighip éytqanda, biz "tarim" sözining esli menisining "térilghu yer" bolup, Tarim wadisining burunqi zamanlardin tartipla xelqimizni béqip kelgen munbet tupraq ikenlikini bilimiz. "Tarim" sözi Mexmut Qeshqerining <
5. Xulase
Uyghur tili eslidin sözlükke we ipadilesh küchige intayin bay bir til. Emma bügünki uchur dewride, xelqimiz hésapsiz uchurlargha duch kélip, bu uchurlarning wastichisi bolghan "ejnebi" atalghular aldida nime qilishni, yeni ularni qandaq ipadileshni bilelmey qélishning netijisi süpitide, nurghunlighan tilimizgha yat bolghan söz-atalghular hemmila sahede meydisini kérip yürüshmekte; beziler "hazaret" digen'ge oxshash natonush Erepche sözlerni epkirip, "uygharliq" digen'ge oxshash Türkiy nesillik sözlerge orun bermeslikke urunsa, beziler esli shekli azraq özgirip qalghan sözlüklirimizni Erepche yaki Parsche söz, dep örgeylimekte, yene beziler "batur" digen'ge oxshash ana tilimizgha xas bolghan sözlerni ishlitishtin uyulup, "bahadur"gha oxshash tashqiy dunyani aylinip Erepliship-Parsliship qaytip kelgen sözlerni ishlitishni sewiyening ölchimi qilmaqta, ... Qisqisi, bizning tilimiz hazir özining esli neslige peqetla mas kelmeydighan derijide depsende bolmaqta; kélechikining qarangghuluqidin bisharetler bérip tetqiqatsiz qalmaqta.
Men ishinimenki, tilimiz herqandaq uqumni ipadileshke yétidu, gep til bayliqimizni qandaq qilip qézishta. Buning üchün aldi bilen tilimizni hertereplime, chongqur tetqiq qilishimizgha toghra kélidu. Én'glizchini ögen'genler bashta bu tilning bekla qanuniyetsiz ikenlikini bayqaydu, emma Én'glizche sewiyisining yuqurilishigha egiship, uning qanuniyetlirining intayin köplükini, hemde intayin mukemmellikini hés qilidu. Chünki Én'gliz tilini tetqiq qilidighan til alimliri ezeldin kem emes. Dimek, til ishlitishke, tetqiq qilishqa, rawajlandurushqa muhtaj.
--------------------------------------------------
* Uyghurche luhgetlirimide, "Heyran", "usta", "ustaz" digen sözlerning menbesi Erepche diyilgen. Mezkur maqalemdin bilisizki, bu sözler türkiy tillargha tewe sözlerdur.
** Kariz xelqimiz ijat qilghan yer asti su inshahati bolup, intayin uzun tarixqa ige. Irandimu kariz bar. Biraq, Iranliqlar karizni yene bir xil nam (qanat) bilenmu ataydu. Iranning tetqiqatchilirimu (gerche ularda hazir bar bolghan kariz bilen biz dewatqan kariz funktsiye jehettin perqlensimu) "kariz " sözi we karizning kélip chiqishini özlirige maslashturup chüshendürüshke urunidu, bizning tetqiqatchilirimizmu shundaq. [Litip Tohtining maqalisi <<论kariz及维吾尔人的坎儿井文化>>(民族语文, 2003/4)gha qarang.]
=======================================================
Qoshumche: Men yasighan sözler
patént → xasnep (gerche zapchasliri bashqa yaqtin keltürülgen bolsimu)
diyabit → qenz ("z"ning kücheytish, chongqurlashturush roli)
resturan → risqturan (esli sözdiki shekilni yandiship, tilimizdiki menisige étibar bérish)
torbéket → tortura ("tura"ning menisi "turar jay, leshkergah")
Daxiyen → Taghyan (méningche bu jayning esli atilishi mushundaq bolushi mumkin)
credit → ishent (信用) ("t" qoshumchisining kücheytish roli) [ ishen → trust in (信任); ishench → confidence (信心) ]
birlemchi → birimchi (I 型, I 级); ikkilemchi → ikkimchi (II 型, II 级); ...
Monday, June 4, 2007
Abduxaliq Uyghur Sheirliri
1901 - Yil 2- ayning 9- küni tang seherde, turpan yéngisheherdiki awat soda dukanliri jaylashqan bir kochida, meripetperwer tijaretchi abduraxman mexsum ailiside bir oghul dunyagha köz achti. Bu bowaq kéyinki waqitlardiki Uyghur yéngi démukratik edebiyatining bayraqdari, wetenperwer ilghar shair, tiz pükmes meripetchi, ot yürek inqilabchi Abduxaliq Uyghur idi.
**************************************************************
Achil
====
Gülüm achilay deydu,
Yarim manga naz qilur,
Yar derdide xun bolduq,
Yash telepler uxlashma,
Gheyret gülüm achilghil,
****************************************
Bardur
=====
1921-yili
Jahalet semeresidin bizge bir kün köp japa bardur,
Éytingizchu, bügünki halimizning qaysi biride sapa bardur.
Zamanning halidin waqip bolup turmaqning ornigha,
Birini shangyu saylap arqidin dewayimiz bardur.
Ilimning ijtihadigha köngülni qoymiduq bizler,
Oqurmiz-oquturmiz séghiz chaynashmiz bardur.
Teawunu-tenasur ornigha bizlerde bir adet,
Yéngi bashni kötürgenni urup yiqqanimiz bardur.
Yene yurt paydisigha jem'iy bolmaqliq besi müshkül,
Eger bir yerde toy bolsa, bérip yatqanimiz bardur.
Omumning paydisigha yüz yilda hem esla chüshenmeymiz,
Ziyan qilmaq üchün bolsa ejep chaqqanimiz bardur.
Biri bir yaxshiliq qilsa, uning yadini qilmaq yoq,
Épi kelse bérip ewretlirini achqanimiz bardur.
Eger millet üchün bir pul chiqish kelse tapalmasmiz,
Chiqimi yoq nawa pulgha tola ixlasimiz bardur.
Ixwan hem buraderlik nishani qalmidi bizde,
Meger dost bolsaqmu esli, bölek muddiayimiz bardur.
Xataen dostimizda bir eyib zahir bolup qalsa,
Yoshurmay birge onni tépip qatqanimiz bardur.
Babalar shöhriti, gheyritini héch séghinmasmiz,
Qélip gheplet jahalette yumup köz, po atqanimiz bardur.
Kéreksiz mustehep ishlar üchün janni pida qilmaq,
We lékin hejge baj alsa, tozup qachqanimiz bardur.
Oyun-chaxchaq tüpeylidin öz'ara biep bolsaq,
Yarashturup qoyush nede, arigha ot yaqqanimiz bardur.
Xushamet babida bizdin bölek ustisi hem yoqtur,
Quwlughu shumluq bilen rengmureng yalghanimiz bardur.
It urghanni tonur dep bar idi bir temsili,
Loyi, ambal we darin dep sémiz baqqanimiz bardur.
Ilim-pen'ge yürüsh qilghan uchar kökte-üzer suda,
Minishke qotur éshek yoq, piyade qalghanimiz bardur.
Gürkirep kelse aptomobil, néme bu ey xudayim dep,
Eqilni ishlitelmey hang-tang qétip qalghanimiz bardur.
Hüner bilen sanaette "yétishtuq" emdi ish pütti,
Umach ichmekke xumdanda ghédir quyghanimiz bardur.
Misli jennet taghu-deryani bézeshke yoq kishi,
Yastuqni qirlap qoyup bighem yatqanimiz bardur.
Munejjim hem injénér, alimlarning ornigha,
Tonur selle, nepsi bala mollimiz-sultanimiz bardur.
Qizil közlük, körelmeslik we ya özi qilalmasliq,
Qilay dep bel baghlighanlargha türlük tümen böhtaminiz bardur.
El-yurtning derdige qilchimu derman bolmiduq bizler,
Kélur bir kün ashu chaghda ornigha kelmes pushmanimiz bardur.
Abduxaliq bes, yéter aware bolma, qaqshima,
Shu chagh kelgende bizlerde azabqa teyyar wijdanimiz bardur.
*******************************************************
Uyghurum
========
192- Yil Turpan
Ey nigar, hijringde könglüm intilishni istimes,
Men xitap qilsam weten'ge izlinishni istimes.
Ot bolattim, tolghinattim men yénip chaqmasmen,
El éghir yatquda boldi hem bilishni istimes.
U uzun, bu qisqa dep hawship yürüydu beziler,
Oghri tegse öyde malgha iz tépishni istimes.
Éhtiyajati üchün sen bir kéngesh berseng eger,
Biz bilurmiz dep turup ijra qilishni istimes.
Hemmining ewladidin qulluqta birsi qalmidi,
Uyghur ewladi buni esla sézishni istimes.
Yep zeher boldi késel, ehwalida koptur xeter,
Millitim jan chiqsimu dawalinishni istimes.
Bashqilar kökte, déngizda üzdi shox perwaz qilip,
Bizge kelse bir qotur ishek minishni istimes.
Izlidi homa qushini künde asman'gha qarap,
Izligenler bashigha homa qonushni istimes.
Millitim tartqan azapgha bu köngül qandaq chidar?
El ghérip ingraydu emma tewrinishni istimen.
Abduxaliq qil subat izle siratil musteqim,
Bu subat barinda dil weyran kézishni istimes.
*********************************************************
Körün'gen Tagh Yiraq Emes
====================
Menzili meqset uzaq, téz mangmidi min'gen ulaq,
Tash quramliqta méngip, aqsap yaman boldi yadap.
Azghina bir istirahetni qilay hasil disem,
Hich aram bermes manga tot terepte it qawap.
Gahi oxshaymen muhit atlaside bir kémige,
Tagh kebi dolqun ichide xes kebi halim xarap.
Bir chöküp bir chiqimen, tunjuqup bir tinimen,
Körüner sahil qachan, dep közlirim ketti qamap.
Heqqe baghlidim dilimni, ishqa salalmay tilimni,
Zoqlinip soqur yürek, ming pare qilsimu chanap.
Jan ölüm xewpide qaldi, közlirimdin ot yandi,
Ölmisem ghazi eger, ölsem shéhidlerdin hisap.
Éqi aq, qarisi qara, hergizmu aq bolmas qara,
Ajrisun mitn taza altun köyüp otta chidap.
Körgülükni körgülük, ya Abduxaliq ölgülük,
Ikkining birige turmaq, her jan'gha bolsun shu xitap.
*******************************************************
**************************************************************
Achil
====
Gülüm achilay deydu,
Bashqa sanchilay deydu.
Yarimning yürek oti,
Ten'ge yamishay deydu.
Yarim manga naz qilur,
Külüp méni mest qilur.
Yar qedrini bilmeysen,
Zimistanni yaz qilur.
Yar derdide xun bolduq,
Tügmenlerde un bolduq.
Qorqunchungdin qattiq tash,
Birlishelmey qum bolduq.
Yash telepler uxlashma,
Yar yolida putlashma.
Yarim üchün jan pida,
Qedimingge ming tilla.
Gheyret gülüm achilghil,
Himmet yolum achilghil.
Yarim üchün bersem jan,
Qachan bolsa bir ölüm.
****************************************
Bardur
=====
1921-yili
Jahalet semeresidin bizge bir kün köp japa bardur,
Éytingizchu, bügünki halimizning qaysi biride sapa bardur.
Zamanning halidin waqip bolup turmaqning ornigha,
Birini shangyu saylap arqidin dewayimiz bardur.
Ilimning ijtihadigha köngülni qoymiduq bizler,
Oqurmiz-oquturmiz séghiz chaynashmiz bardur.
Teawunu-tenasur ornigha bizlerde bir adet,
Yéngi bashni kötürgenni urup yiqqanimiz bardur.
Yene yurt paydisigha jem'iy bolmaqliq besi müshkül,
Eger bir yerde toy bolsa, bérip yatqanimiz bardur.
Omumning paydisigha yüz yilda hem esla chüshenmeymiz,
Ziyan qilmaq üchün bolsa ejep chaqqanimiz bardur.
Biri bir yaxshiliq qilsa, uning yadini qilmaq yoq,
Épi kelse bérip ewretlirini achqanimiz bardur.
Eger millet üchün bir pul chiqish kelse tapalmasmiz,
Chiqimi yoq nawa pulgha tola ixlasimiz bardur.
Ixwan hem buraderlik nishani qalmidi bizde,
Meger dost bolsaqmu esli, bölek muddiayimiz bardur.
Xataen dostimizda bir eyib zahir bolup qalsa,
Yoshurmay birge onni tépip qatqanimiz bardur.
Babalar shöhriti, gheyritini héch séghinmasmiz,
Qélip gheplet jahalette yumup köz, po atqanimiz bardur.
Kéreksiz mustehep ishlar üchün janni pida qilmaq,
We lékin hejge baj alsa, tozup qachqanimiz bardur.
Oyun-chaxchaq tüpeylidin öz'ara biep bolsaq,
Yarashturup qoyush nede, arigha ot yaqqanimiz bardur.
Xushamet babida bizdin bölek ustisi hem yoqtur,
Quwlughu shumluq bilen rengmureng yalghanimiz bardur.
It urghanni tonur dep bar idi bir temsili,
Loyi, ambal we darin dep sémiz baqqanimiz bardur.
Ilim-pen'ge yürüsh qilghan uchar kökte-üzer suda,
Minishke qotur éshek yoq, piyade qalghanimiz bardur.
Gürkirep kelse aptomobil, néme bu ey xudayim dep,
Eqilni ishlitelmey hang-tang qétip qalghanimiz bardur.
Hüner bilen sanaette "yétishtuq" emdi ish pütti,
Umach ichmekke xumdanda ghédir quyghanimiz bardur.
Misli jennet taghu-deryani bézeshke yoq kishi,
Yastuqni qirlap qoyup bighem yatqanimiz bardur.
Munejjim hem injénér, alimlarning ornigha,
Tonur selle, nepsi bala mollimiz-sultanimiz bardur.
Qizil közlük, körelmeslik we ya özi qilalmasliq,
Qilay dep bel baghlighanlargha türlük tümen böhtaminiz bardur.
El-yurtning derdige qilchimu derman bolmiduq bizler,
Kélur bir kün ashu chaghda ornigha kelmes pushmanimiz bardur.
Abduxaliq bes, yéter aware bolma, qaqshima,
Shu chagh kelgende bizlerde azabqa teyyar wijdanimiz bardur.
*******************************************************
Uyghurum
========
192- Yil Turpan
Ey nigar, hijringde könglüm intilishni istimes,
Men xitap qilsam weten'ge izlinishni istimes.
Ot bolattim, tolghinattim men yénip chaqmasmen,
El éghir yatquda boldi hem bilishni istimes.
U uzun, bu qisqa dep hawship yürüydu beziler,
Oghri tegse öyde malgha iz tépishni istimes.
Éhtiyajati üchün sen bir kéngesh berseng eger,
Biz bilurmiz dep turup ijra qilishni istimes.
Hemmining ewladidin qulluqta birsi qalmidi,
Uyghur ewladi buni esla sézishni istimes.
Yep zeher boldi késel, ehwalida koptur xeter,
Millitim jan chiqsimu dawalinishni istimes.
Bashqilar kökte, déngizda üzdi shox perwaz qilip,
Bizge kelse bir qotur ishek minishni istimes.
Izlidi homa qushini künde asman'gha qarap,
Izligenler bashigha homa qonushni istimes.
Millitim tartqan azapgha bu köngül qandaq chidar?
El ghérip ingraydu emma tewrinishni istimen.
Abduxaliq qil subat izle siratil musteqim,
Bu subat barinda dil weyran kézishni istimes.
*********************************************************
Körün'gen Tagh Yiraq Emes
====================
Menzili meqset uzaq, téz mangmidi min'gen ulaq,
Tash quramliqta méngip, aqsap yaman boldi yadap.
Azghina bir istirahetni qilay hasil disem,
Hich aram bermes manga tot terepte it qawap.
Gahi oxshaymen muhit atlaside bir kémige,
Tagh kebi dolqun ichide xes kebi halim xarap.
Bir chöküp bir chiqimen, tunjuqup bir tinimen,
Körüner sahil qachan, dep közlirim ketti qamap.
Heqqe baghlidim dilimni, ishqa salalmay tilimni,
Zoqlinip soqur yürek, ming pare qilsimu chanap.
Jan ölüm xewpide qaldi, közlirimdin ot yandi,
Ölmisem ghazi eger, ölsem shéhidlerdin hisap.
Éqi aq, qarisi qara, hergizmu aq bolmas qara,
Ajrisun mitn taza altun köyüp otta chidap.
Körgülükni körgülük, ya Abduxaliq ölgülük,
Ikkining birige turmaq, her jan'gha bolsun shu xitap.
*******************************************************
Sunday, June 3, 2007
Orxun Yéziqi --> Latin Yéziqi
Bu maqale SHINJANG UNIVERSITY gézitining 2007-yilliq 3-sani (omumiy 269-sani)da élan qilin'ghan.UEYdiki nusxisi
Yeziq Arxipliri
1. Qedimki Türk Yéziqi Heqqide Izah
Uyghurlar Türk xanliqi dewridila, Türk xanliqida qollinilghan qedimki Türk yéziqi (Runik yéziqi, Türk Runik yéziqi, Yénsey yéziqi depmu atilidu) ni qollan'ghan.
Miladi 744-yili Uyghurlar Uyghur yaghliqlar uruqidin bolghan qutluq bilge xaqan (tang sulalisi uninggha "Xuen kéxen --- diyanetlik xaqan" dep utughat bereechke, Xenzuche tarixnamilarda 怀人可汗 depmu tilgha élinidu) ning yétekchilikide ikki esr hökümranliq yürgüzgen Türk xanliqini aghdurup, Uyghur xanliqi (miladi 744- ~840- yillar) be qurghan. Shundin étibaren bu jaylar (Türk xanliqi hökümranliqidiki jaylar) ning hemmisi Uyghurlarning qoligha ötken. Uyghur xanliqi Uyghur ittipaqi terkibide bolghan yaghlaqlar, ötürqar, törlemur, buqasqir, awuchang, qarasar, qoghuzsuw, yabuqtar, ayawuzdin ibaret ichki toqquz qebile we Uyghur, opughur, ghun, bayirqu, tungra, izgil, qipchaq, basmil, qarluqtin ibaret tashqi toqquz qebilini asas qilip qurulghan bolsimu, Türk xanliqi terkibide bolghan bashqa Türk qebililirinimu öz idariside tutqan.
Qedimki Türk (Runik yéziqi, Türk Runik yéziqi, Yénsey yéziqi depmu atilidu) yéziqidiki yazma yadikarliqlar we menggü tashlar ichidiki muhimlirining katalogi töwendikiche:
(1) On'gin menggü téshi. (2) Tunyuquq menggü téshi. (3) Köl tékin menggü téshi. (4) Bilge xaqan menggü téshi. (5) Toqquz Uyghur xaqan menggü téshi. (6) Moyunchur (bayunchur) menggü téshi. (7) Suji menggü téshi. (8) Tirxin menggü téshi. (9) Érq bitig (palname) qatarliqlar.
2. Qedimki Uyghur Yéziqi Heqqide Izah
Uyghurlar qedimki Uyghur xanliqi (744-840) berbat bolushtin ilgirila, hazir ilim saheside "qedimki Uyghur yéziqi" (回鹘文) dep atiliwatqan yéziqni qollinishqa bashlighan. Uyghurlar gherbke köchkendin kéyin, bu yéziqni turpan oymanliqi, xéshi yölliki qeshqer rayonini mergez qilghan üch Uyghur hakimiyiti dairiside omuyüzlük qollan'ghan.
Qedimki Uyghur yéziqi xarektér jehettin éytqanda, bir belge (herp) bir tawushqa wekillik qilidighan élipbelik yéziq tipigha kiridighan yéziq. Qedimki Uyghur yéziqining élipbe terkibide jem'iy 18 din 22 giche herp bar. Asasliq belgiler on etirapida bolup, qalghan belgiler bu onche asasliq nelgiler asasida shekillen'gen. Qedimki Uyghur yéziqi menbe jehette, qedimde hazirqi özbékistan we iranning sherqiy qismi etirapida yashighan soghdilarning yéziqidin kelgen. Soghdi yéziqi bolsa, iramizning deslepki mezgilliride (III esr etirapida) Ereb elliride qollinilghan qedimki aramiye yéziqi (Arami yéziqi depmu atilidu) din kelgen. Qedimki Uyghur yéziqining Uyghurlar, jümlidin bashqa Türkiy xelqler arisigha qandaq taralghanliqi toghrisida oxshimighan qarashlar mewjut. Beziler deslepte Uyghurlar bu yéziqni soghdilardin qobul qilghan, andin Uyghurlarning wastisi bilen bashqa Türkiy xeqler qobul qilghan dep qarisa, beziler bu yéziqni deslepte soghdilargha zémin jehettin yéqin bolghan Türkeshler qobul qilghan, andin Türkeshlerning wastisi bilen Uyghur qatarliq Türkiy xelqler qobul qilghan dep qaraydu. Bu ikki xil qarashning qaysisining toghriliqi heqqide késip bir néme déyish qiyin. Lékin shunisi éniqki, bu yéziqni omumiyüzlük we uzaq ishletkenler Uyghurlar, bu yéziqning hazirghiche ishlitilishige sewebchi bolghanlar Uyghurlar. Shunga hazir bu yéziq meyli memlikitimiz ichide bolsun, meyli xelq'arada bolsun "qedimki Uyghur yéziqi" dep atalmaqta.
Uyghurlar néme üchün eslide qolliniwatqan qedimki Türk yéziqini qollanmay, uning ornigha qedimki Uyghur yéziqini qollinidu ? Bu belkim qedimki Uyghur yéziqining xarektéri bilen munasiwetlik bolsa kérek. Qedimki Uyghur yéziqi Uyghurlar bu yéziqni qollunishtin ilgiri qollan'ghan qedimki Türk yéziqigha qarighanda, köp ilmiy we asan. Chünki, birinchi, qedimki Türk yéziqi gerche élpbelik yéziq tipigha kiridighan yéziq bolsimu, lékin uningda bughumluq yéziqning qismen alahidilikimu bar idi. Ikkinchi, qedimki Türk yéziqida herblerning sani köp, herblerning wariyantlirini qoshup hésablighanda, belge sani yüzge yétidu. Üchinchi, yézish epsiz, heriplerni ulap yazghili bolmaydu, uning üstige bir herpni yézishqimu birqanche qétim qol üzüshke toghra kélidu. Tötinchi, imla qaidisi murekkep. Qedimki Uyghur yéziqi töt jehettin qedimki Türk yéziqigha qarighanda ewzellikke ige.
Uyghurlarning qedimki Uyghur yéziqini qollan'ghan waqitning axirqi chékige kelsek, bu rayonlar bilen munasiwetlik. Bu yéziq qeshqerni merkez qilghan qaraxaniylar Uyghurliri arisida XIII esrlergiche ishlitilgen; Turpanni merkez qilghan sherqiy Uyghur rayonida XV-XIV esrgiche qollinilghan, gensu ölkisining jyuchuen rayonidiki sériq Uyghurlar arisida taki XVII esrgiche qollinilghan.
Qedimki Uyghur yéziqi tarixta yalghuz Uyghurlarning medeniyet tereqqiyatida zor rol oynapla qalmay, Uyghurlar atirapida yashighan bashqa milletlerning medeniyitigimu xéli chong tési körsetken. Bu heqte mehmud qeshqerining qedimki Uyghur yéziqi toghrisidiki munu bayanini eslep ötüsh kupaye qilidu: "qedimdin béri qeshqerdin yuqiri chin'ghiche bolghan hemme Türk yurtlirida, barche xaqanlar bilen sultanlarning yarliq we xet-alaqiliri ene shu yéziqta yézilip kelgen." (TÜRKIY TILLAR DIWANI, 1-Tom, 11-bet).
Gerche qedimki Uyghur yéziqi kéyinki tereqqiyat dawamida qollinilishtin qélip, uning ornini Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqi alghan bolsimu, lékin bu yéziq öz hayatini yoqatmidi. XVI, XIII esr etirapida mongghullar bu yéziqni öginip özining yéziqi qildi. XVI esrde, manjular bu yéziqni mongghullardin öginip, uni özining yéziqigha aylandurdi.
Qedimki Uyghur yéziqidiki yazma yadikarliqlar ichidiki muhimlirining katalogi töwendikiche:
(1) Qoju idiqutlirining töhpe menggü téshi (2) altun yaruq (3) maytri simit (4) chashtani ilik beg (5) oghuzname (6) ikki tékinnng hékayisi (7) shüenzangning terjimhali (8) abdirihim kosha wardi shastir (9) sadda xamapu sutra (10) sekkiz yükmek (11) awatamsaka sutra (12) amitaba sutra (13) arbara jawawadga sutra (14) güen shiyin pusar (15) mani muxlislirining töwenamisi (16) ikki yiltiz nom (17) éwangélom (18) Sent gémorgining shahadini (19) ézop temsilliri qalduqi (20) qochu shéir-qoshaqliri (21) sidxasara (22) köp sandiki ijtimaiy we iqtisadiy höjjetler (Qochu Idiqutlighighia tewe) (23) qudadghubilik (wéyna nusxisi) (24) etebetulheqayq (A nusxisi) qatarliqlar.
3. Ereb Yéziqi Asasidiki "Kona Uyghur Yéziqi" Heqqide Izah
Qaraxanilar (xaqaniye) Uyghurliri islam dinigha étiqad qilghandin kéyin, Ereb yéziqini qubul qilip öz tilini xatiriligen. Biz bu yéziqni Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqi dep ataymiz (xaqaniye dewridiki Uyghur yéziqi depmu atilidu). Qaraxanilar Uyghurliri Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqini ishletkinide, qedimki Uyghur yéziqini pütünley tashliwetmigen. Tarixiy xatirilerdin melumki, qaraxanilarning orda maktupliri yenila qedimki Uyghur yéziqida yézilghan.
XV, XIV esrge kelgende turpan, qumul etirapidiki Uyghurlar islam dinigha étiqad qilishqa özgergendin kéyinla, Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqi pütün Uyghurlar ortaq qollinidighan yéziqqa aylan'ghan. Qedimki Uyghur yéziqi bolsa, peydin pey ishlitilishtin qalghan. Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqining élipbesi we imla qaidisi kéyin "Chaghatay yéziqi" dep atalghan yéziqningkige asasen oxshaydu.
Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqidiki yazma yadikarliqlar ichidiki muhimlirining katalogi töwendikiche:
(1) Qutadghubilik (misir, semerqend nusxisi), (2) diwanu lughet Türk, (3) etebetulheqayq (S nusxisi), (4) ijtimaiy we iqtisadiy höjjetler qatarliqlar.
Uyghurlar Türk xanliqi dewridila, Türk xanliqida qollinilghan qedimki Türk yéziqi (Runik yéziqi, Türk Runik yéziqi, Yénsey yéziqi depmu atilidu) ni qollan'ghan.
Miladi 744-yili Uyghurlar Uyghur yaghliqlar uruqidin bolghan qutluq bilge xaqan (tang sulalisi uninggha "Xuen kéxen --- diyanetlik xaqan" dep utughat bereechke, Xenzuche tarixnamilarda 怀人可汗 depmu tilgha élinidu) ning yétekchilikide ikki esr hökümranliq yürgüzgen Türk xanliqini aghdurup, Uyghur xanliqi (miladi 744- ~840- yillar) be qurghan. Shundin étibaren bu jaylar (Türk xanliqi hökümranliqidiki jaylar) ning hemmisi Uyghurlarning qoligha ötken. Uyghur xanliqi Uyghur ittipaqi terkibide bolghan yaghlaqlar, ötürqar, törlemur, buqasqir, awuchang, qarasar, qoghuzsuw, yabuqtar, ayawuzdin ibaret ichki toqquz qebile we Uyghur, opughur, ghun, bayirqu, tungra, izgil, qipchaq, basmil, qarluqtin ibaret tashqi toqquz qebilini asas qilip qurulghan bolsimu, Türk xanliqi terkibide bolghan bashqa Türk qebililirinimu öz idariside tutqan.
Qedimki Türk (Runik yéziqi, Türk Runik yéziqi, Yénsey yéziqi depmu atilidu) yéziqidiki yazma yadikarliqlar we menggü tashlar ichidiki muhimlirining katalogi töwendikiche:
(1) On'gin menggü téshi. (2) Tunyuquq menggü téshi. (3) Köl tékin menggü téshi. (4) Bilge xaqan menggü téshi. (5) Toqquz Uyghur xaqan menggü téshi. (6) Moyunchur (bayunchur) menggü téshi. (7) Suji menggü téshi. (8) Tirxin menggü téshi. (9) Érq bitig (palname) qatarliqlar.
2. Qedimki Uyghur Yéziqi Heqqide Izah
Uyghurlar qedimki Uyghur xanliqi (744-840) berbat bolushtin ilgirila, hazir ilim saheside "qedimki Uyghur yéziqi" (回鹘文) dep atiliwatqan yéziqni qollinishqa bashlighan. Uyghurlar gherbke köchkendin kéyin, bu yéziqni turpan oymanliqi, xéshi yölliki qeshqer rayonini mergez qilghan üch Uyghur hakimiyiti dairiside omuyüzlük qollan'ghan.
Qedimki Uyghur yéziqi xarektér jehettin éytqanda, bir belge (herp) bir tawushqa wekillik qilidighan élipbelik yéziq tipigha kiridighan yéziq. Qedimki Uyghur yéziqining élipbe terkibide jem'iy 18 din 22 giche herp bar. Asasliq belgiler on etirapida bolup, qalghan belgiler bu onche asasliq nelgiler asasida shekillen'gen. Qedimki Uyghur yéziqi menbe jehette, qedimde hazirqi özbékistan we iranning sherqiy qismi etirapida yashighan soghdilarning yéziqidin kelgen. Soghdi yéziqi bolsa, iramizning deslepki mezgilliride (III esr etirapida) Ereb elliride qollinilghan qedimki aramiye yéziqi (Arami yéziqi depmu atilidu) din kelgen. Qedimki Uyghur yéziqining Uyghurlar, jümlidin bashqa Türkiy xelqler arisigha qandaq taralghanliqi toghrisida oxshimighan qarashlar mewjut. Beziler deslepte Uyghurlar bu yéziqni soghdilardin qobul qilghan, andin Uyghurlarning wastisi bilen bashqa Türkiy xeqler qobul qilghan dep qarisa, beziler bu yéziqni deslepte soghdilargha zémin jehettin yéqin bolghan Türkeshler qobul qilghan, andin Türkeshlerning wastisi bilen Uyghur qatarliq Türkiy xelqler qobul qilghan dep qaraydu. Bu ikki xil qarashning qaysisining toghriliqi heqqide késip bir néme déyish qiyin. Lékin shunisi éniqki, bu yéziqni omumiyüzlük we uzaq ishletkenler Uyghurlar, bu yéziqning hazirghiche ishlitilishige sewebchi bolghanlar Uyghurlar. Shunga hazir bu yéziq meyli memlikitimiz ichide bolsun, meyli xelq'arada bolsun "qedimki Uyghur yéziqi" dep atalmaqta.
Uyghurlar néme üchün eslide qolliniwatqan qedimki Türk yéziqini qollanmay, uning ornigha qedimki Uyghur yéziqini qollinidu ? Bu belkim qedimki Uyghur yéziqining xarektéri bilen munasiwetlik bolsa kérek. Qedimki Uyghur yéziqi Uyghurlar bu yéziqni qollunishtin ilgiri qollan'ghan qedimki Türk yéziqigha qarighanda, köp ilmiy we asan. Chünki, birinchi, qedimki Türk yéziqi gerche élpbelik yéziq tipigha kiridighan yéziq bolsimu, lékin uningda bughumluq yéziqning qismen alahidilikimu bar idi. Ikkinchi, qedimki Türk yéziqida herblerning sani köp, herblerning wariyantlirini qoshup hésablighanda, belge sani yüzge yétidu. Üchinchi, yézish epsiz, heriplerni ulap yazghili bolmaydu, uning üstige bir herpni yézishqimu birqanche qétim qol üzüshke toghra kélidu. Tötinchi, imla qaidisi murekkep. Qedimki Uyghur yéziqi töt jehettin qedimki Türk yéziqigha qarighanda ewzellikke ige.
Uyghurlarning qedimki Uyghur yéziqini qollan'ghan waqitning axirqi chékige kelsek, bu rayonlar bilen munasiwetlik. Bu yéziq qeshqerni merkez qilghan qaraxaniylar Uyghurliri arisida XIII esrlergiche ishlitilgen; Turpanni merkez qilghan sherqiy Uyghur rayonida XV-XIV esrgiche qollinilghan, gensu ölkisining jyuchuen rayonidiki sériq Uyghurlar arisida taki XVII esrgiche qollinilghan.
Qedimki Uyghur yéziqi tarixta yalghuz Uyghurlarning medeniyet tereqqiyatida zor rol oynapla qalmay, Uyghurlar atirapida yashighan bashqa milletlerning medeniyitigimu xéli chong tési körsetken. Bu heqte mehmud qeshqerining qedimki Uyghur yéziqi toghrisidiki munu bayanini eslep ötüsh kupaye qilidu: "qedimdin béri qeshqerdin yuqiri chin'ghiche bolghan hemme Türk yurtlirida, barche xaqanlar bilen sultanlarning yarliq we xet-alaqiliri ene shu yéziqta yézilip kelgen." (TÜRKIY TILLAR DIWANI, 1-Tom, 11-bet).
Gerche qedimki Uyghur yéziqi kéyinki tereqqiyat dawamida qollinilishtin qélip, uning ornini Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqi alghan bolsimu, lékin bu yéziq öz hayatini yoqatmidi. XVI, XIII esr etirapida mongghullar bu yéziqni öginip özining yéziqi qildi. XVI esrde, manjular bu yéziqni mongghullardin öginip, uni özining yéziqigha aylandurdi.
Qedimki Uyghur yéziqidiki yazma yadikarliqlar ichidiki muhimlirining katalogi töwendikiche:
(1) Qoju idiqutlirining töhpe menggü téshi (2) altun yaruq (3) maytri simit (4) chashtani ilik beg (5) oghuzname (6) ikki tékinnng hékayisi (7) shüenzangning terjimhali (8) abdirihim kosha wardi shastir (9) sadda xamapu sutra (10) sekkiz yükmek (11) awatamsaka sutra (12) amitaba sutra (13) arbara jawawadga sutra (14) güen shiyin pusar (15) mani muxlislirining töwenamisi (16) ikki yiltiz nom (17) éwangélom (18) Sent gémorgining shahadini (19) ézop temsilliri qalduqi (20) qochu shéir-qoshaqliri (21) sidxasara (22) köp sandiki ijtimaiy we iqtisadiy höjjetler (Qochu Idiqutlighighia tewe) (23) qudadghubilik (wéyna nusxisi) (24) etebetulheqayq (A nusxisi) qatarliqlar.
3. Ereb Yéziqi Asasidiki "Kona Uyghur Yéziqi" Heqqide Izah
Qaraxanilar (xaqaniye) Uyghurliri islam dinigha étiqad qilghandin kéyin, Ereb yéziqini qubul qilip öz tilini xatiriligen. Biz bu yéziqni Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqi dep ataymiz (xaqaniye dewridiki Uyghur yéziqi depmu atilidu). Qaraxanilar Uyghurliri Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqini ishletkinide, qedimki Uyghur yéziqini pütünley tashliwetmigen. Tarixiy xatirilerdin melumki, qaraxanilarning orda maktupliri yenila qedimki Uyghur yéziqida yézilghan.
XV, XIV esrge kelgende turpan, qumul etirapidiki Uyghurlar islam dinigha étiqad qilishqa özgergendin kéyinla, Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqi pütün Uyghurlar ortaq qollinidighan yéziqqa aylan'ghan. Qedimki Uyghur yéziqi bolsa, peydin pey ishlitilishtin qalghan. Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqining élipbesi we imla qaidisi kéyin "Chaghatay yéziqi" dep atalghan yéziqningkige asasen oxshaydu.
Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqidiki yazma yadikarliqlar ichidiki muhimlirining katalogi töwendikiche:
(1) Qutadghubilik (misir, semerqend nusxisi), (2) diwanu lughet Türk, (3) etebetulheqayq (S nusxisi), (4) ijtimaiy we iqtisadiy höjjetler qatarliqlar.
Subscribe to:
Posts (Atom)
