*
Nusret Turdi, Abliz Orxun
Mehmud Kashgherining millet tewelik mesilisi "Türki Tillar Diwani" tetqiqatida izchil türde muhim orun tutup keldi. Gerche bizning ustazlirimizdin Ibrahim Mutii, Mirsultan Osmanow qatarliqlar özlirining til we bashqa nuqtilardin qilghan bir yürüsh tetqiqatliri bilen mezkür mesilini hel qilishta muhim ilmiy asaslar bilen temin etken bolsimu, biraq ilim saheside yenila bu heqtiki qismen talash–tartishlar toxtap qalmidi. Tarixiy nuqtidin qarighanda, Mehmud Kashgherining qaraxanilar xan jemetidin bolushtek alahide salahiyiti uning milliy tewelik mesilisini biwaste türde qaraxanilar xanliqini kimning qurghanliqidin ibaret téximu chong bir tarixiy mesilige baghlap qoyghanliqtin, mezkür mesile nuqul "Diwan"shunasliq dairisidin halqip ketti.
Halbuki, eng biwaste tarixiy yazmilarning kem bolishi bu heqtiki türlük qiyaslarning meydan'gha kélishi üchün yenila yéterlik boshluq qaldurup oxshimighan qarashlarning meydan'gha kélishige türtke bolup keldi. Bolupmu, Mehmud Kashgheri tilidiki "Uyghur" atalghusi bilen Mehmud Kashgherining özi wekillik qilidighan "xaqaniyilikler" yaki "xaqaniye Türkliri" ning qarmu–qarshi qoyulishi birqisim kishilerning Mehmud Kashgherining milliy kimlikini Uyghurdin yatlashturushi üchün muhim asaslardin bolup qaldi. Del shu wejidin bizdimu bu nuqtida dawamliq izdinip körüsh istiki tughuldi. Biz töwende "Diwan"ning 1– tomini ögünish jeryanida his qilghan bu heqtiki birqisim tonushlirimizni "Uyghur" atalghusini chöridigen halda bayan qilip ötimiz.
"Diwan" ning kirish söz qismi we bashqa jaylirida "Uyghur" atalghusi bilen biwaste munasiwetlik bolghan mundaq bayanlar uchiraydu.
Rumgha hemmidin yéqin jaylashqan qebile pechenek, andin qalsa Qipchaq, Oghuz, Yemek, Bashqirt, Basmil, Qay, Yabaqu, Tatar, Qirghiz qebililidur. Qirghizlar chin'gha yéqin jaygha yéqinlashqan. Bu qebililerning hemmisi rum ölkisi yénidin sherqqe qarap shu tertipte sozulghan. Andin Chigil, Toxsi, Yaghma, Oghraq, Charuq, Chumul, Uyghur, Tangghut, Xitay qebililiridur. Xitay ––– Chin démektur. Andin Tabghach, bu Machin démektur. Bu qebililer jenub bilen shimal ottursida yashaydu.
----- 1– tom 38– bet
Uyghurlarning tili sap Türkche, lékin öz'ara sözlishidighan yene bir xil shiwisimu bar. Uyghurlar kitapning bash qismida körsitilgen 24 herptin ibaret Türki yéziqni qollinidu. Kitap we xet–cheklirini shu yéziq bilen yazidu. Uyghurlarning chinliqlarningkige oxshaydighan yene bir xil yéziqimu bar. Resmiy xet–chek we höjjetlirini shu yéziqta yazidu. Bu yéziqni musulman bolmighan Uyghurlar bilen chinliqlardin bashqilar oquyalmaydu. Men yoqurida sheher xelqliri toghrisida sözlidim.
----- 1– tom 40– bet
Uyghur. Bir elning ismi. Uning besh shehiri bar. Bu sheherlerni zulqerneyn Türk xaqani bilen pütüm tüzgendin kéyin saldurghan iken.
... Zulqerneyn Uyghur élige yéqinlashqanda, Türk xaqani uninggha qarshi töt ming adem ewetken. Ularning qalpaqlirining qanatliri lachin qanatlirigha oxshaydiken. Oqni aldigha qandaq atsa, keynigimu shundaq ustiliq bilen atidiken. Zulqerneyn bulargha heyran qaptu we " inan xuzhurend --- Bular bashqilargha muhtaj bolmay, öz ozughini özi tépip yeydighanlar iken; Bularning qolidin ow qéchip qutulalmaydu, qachan xalisa shu chaghda étip yéyeleydu" deptu. Shundin tartip bu el "xuzhur" dep atiliptu...
----- 1– tom 152– bet
Bu elde besh sheher bar. Uning xelqi eng esheddi kapirlar, eng usta mergenlerdur. Bu sheherler: sulmi, buni zulqerneyn saldurghan, qochu, chanbaliq, béshbaliq, yangi baliq.
----- 1– tom 153– bet
Yoquriqidek bayanlardin sirt, Mehmud kashigheri birqisim sözlemlerni izahlash, chüshendürüsh éhtiyaji bilen yene mundaq jaylarda "Uyghur" atalghusini tilgha alidu.
Uyghur élige yéqin bolghan bu taghning etrapida köchmen Türk xelqliri yashaytti. Zulqerneyn shu kéchilik hujumdin kéyin Türk xaqani bilen sülh tüzgen.
----- 1– tom 123– bet
Üsmi tarim __ Üsmi tarim. Islam élidin Uyghur élige éqip baridighan derya. Bu derya shu yerde qumgha singip baridu.
----- 1– tom 175– , 176– betler
Tükene Ötüken. Tatar (mungghul) dalasidiki bir yerning nami. Uyghur élige yéqin.
----- 1– tom 186– bet
Aramut. Uyghur élige yéqin jaylashqan bir Türk qebilisi.
----- 1– tom 187– bet
...Bu yerning sherq teripi chin'gha, gherp teripi keshmirge, shimal teripi Uyghur yurtigha, jenup teripi hind déngizigha tutishidu.
----- 1– tom 461– bet
Bügür Bügür. Kucha shehiri bilen Uyghur éli ariliqidiki tagh üstige qurulghan qel'e. Buyer chégra.
----- 1– tom 468– bet
Baliq Islamiyettin ilgiri Türk we Uyghur tillirida sheher, qel'e. Shunga Uyghurlarning eng chong sheherliridin biri "besh baliq" dep atilidu, bu "Besh sheher" digen bolidu. Uyghurlarning yene bir shehri "yaŋi baliķ" dep atilidu, bu "Yéngi sheher" digen bolidu.
----- 1– tom 492– bet
Chomaq Uyghurlar we musulman bolmighan hemme xelq musulmanlarni "Chomaq eri" deydu. Bu "Musulmanlardin bir adem" digen bolidu.
----- 1– tom 495– bet
Tarim. Uyghurlar chégirisidiki "Kucha" digen yerning yénidiki bir jay. Bu yer "üsmi tarim"mu diyilidu.
----- 1– tom 514– bet
Küsen. "Kucha" Dep atilidighan sheherning yene bir nami. Bu sheher Uyghurlar chégirisigha jaylashqan.
----- 1– tom 526– bet
Pechkem urup atlargha,
Uyghurdaqi tatlaqa
Oghri yawuz itlarqa
Qushlar kebi uchtimiz
Atlargha belge taqap,
Uyghurdiki tatlargha,
Oghri, yawuz itlargha,
Xuddi qushlardek uchtuq.
----- 1– tom 630– bet.
*
Yoquriqi bayanlardin melumki, Mehmud Kashgheri qarimaqqa "Uyghur" bilen özini yaki özi wekillik qilghan xaqaniyiliklerni keskin perqlendürgendek qilidu. Undaqta, Mehmud Kashgheri we uning wekilligidiki "xaqaniye Türkliri" rastinla bizning istimalimizdiki bir milletni bildüridighan "Uyghur" bilen munasiwetsizmu? Biz ögünüsh jeryanida mushu bayanlar tüpeylidin xéla qaymuqqan iduq. Biraq, chüshinishning chongqurlishishigha egiship mesilining undaq addiy emesligini his qilishqa bashliduq. Shundaqla, yoquriqi Diwanda qeyt qilin'ghan bayanlargha asaslinip Mehmud Kashgheri Uyghur bilen munasiwetsiz dep qarighuchilarning intayin ejellik xataliq sadir qilghanliqini bayqiduq. Chünki, Mehmud Kashgherining istimalidiki "Uyghur" atalghusi bizning chüshenchimizdiki "Uyghur" din perqlinetti.
Mehmud Kashgheri "Uyghur" atalghusigha eng biwaste halda "bir elning ismi" dep izahat béridu. U yene "el" sözini izahlap "memliket" dep chüshendüridu. Biz yene uning "Üsmi tarim. Islam élidin Uyghur élige éqip baridighan derya. Bu derya shu yerde qumgha singip baridu. "(Bu jayda "islam éli" yaki qaraxanilar xanliqi bilen "Uyghur éli" ni diniy nuqtidin qarmu– qarshi orun'gha qoyidu.) "Bu elde besh sheher bar. Uning xelqi eng esheddi kapirlar, eng usta mergenlerdur. Bu sheherler: sulmi, buni zulqerneyn saldurghan, qochu, chanbaliq, béshbaliq, yangi baliq. " "chomaq Uyghurlar we musulman bolmighan hemme xelq musulmanlarni "Chomaq eri" deydu. Bu "Musulmanlardin bir adem" digen bolidu. " Qatarliq bayanliridin "Uyghur" bilen "öz" ottursidiki perqning küchlük diniy perq yaki diniy angdin ibaret ikenlikini his qilmay turalmaymiz. Buningdin sirt, Mehmud kashigheri islamgha étiqad qilmighan "Uyghur" qatarliqlarning tili toghrisida toxtulushni "payda yoq" dep qarighan bolsimu Uyghurlarning tilini "sap Türkche" dep qaraydu, shundaqla "öz ara sözlishidighan bir xil shéwisimu bar" dep körsitidu. Biz bu jayda bu bir jümle chüshendürüshtin némini his qilishimiz mumkin? Bizningche, Mehmud Kashgheri bu jayda éytqan "sap til" sözsizki xaqaniye Türkliri bilen "Uyghur" largha ortaq bolghan edebiy tilni körsitidu. Bu singqu selining öz tilini "Türk Uyghur tili" yaki biwaste "Türk tili" dep atighinigha tolimu oxshishidu. Mubada mundaq ortaq til bolmisa Mehmud Kashgheri éytqan "bir xil shéwe" ning bolishi Mehmud Kashgheri üchün mumkin emes. Bu nuqtida bizning ibrahim mutii bashliq ustaz tilchilirimiz qedimki Uyghur tili we xaqaniye tili yaki "Diwan" tilini sélishturush arqiliq chiqarghan yekünimu bizning bu qarishimizning, téximu durust qilip dégende Mehmud Kashgherining qarishining toghriliqini ispatlaydu.
Mehmud Kashgheri "... Zulqerneyn Uyghur élige yéqinlashqanda, Türk xaqani uninggha qarshi töt ming adem ewetken. Ularning qalpaqlirining qanatliri lachin qanatlirigha oxshaydiken. Oqni aldigha qandaq atsa, keynigimu shundaq ustiliq bilen atidiken. Zulqerneyn bulargha heyran qaptu we " inan xuzhurend --- Bular bashqilargha muhtaj bolmay, öz ozughini özi tépip yeydighanlar iken; Bularning qolidin ow qéchip qutulalmaydu, qachan xalisa shu chaghda étip yéyeleydu" deptu. Shundin tartip bu el "xuzhur" dep atiliptu... " Dégen neqil yaki riwayetmu bizning alahide qiziqishmizni qozghaydu. Chünki, Mehmud Kashgherining tilidiki "Türk xaqani" qaraxaniylar bilen munasiwetlik idi. Zulqerneyn Uyghur élige yéqinlashqanda "Uyghur xaqani" emes, belki "Türk xaqani" uninggha qarshi qoshun ewetidu. Buning özimu Mehmud Kashgherining neziridiki "Uyghur" bilen "xaqaniyilikler" ning yaki qaraxaniylar xan jemeti ottursidiki pewqul'adde munasiwettin dérek béridu.
Mehmud Kashgherining ipadiligen "Türk" uqumi tolimu heriketchan uqum, kishini asanla qaymuqturup qoyishi mumkin. Lékin, biz zen qoyup közetsek, shundaqla "Diwan" yézilghan muhit we tarixiy dewrge birleshtürüp analiz qilsaq, éhtimal bu mesilini bir qeder muweppiqiyetlik hel qilalishimiz mumkin. Mehmud Kashigheri "Türk" uqumini mundaq bir qanche qatlamdin istimal qilidu.
1. Keng menidiki "Türk" uqumi. Bu barliq Türkiy tilliq qewmlerni öz ichige alidu. Mehmud Kashigheri bu uqumni öz neziridiki "Diwan"ning bolghusi oqurmenliri ereblerge qarita ishletkenligi choqum. U mushu nuqtidin Oghuz, Qipchaq, Uyghur...Qatarliq barliq Türkiy tilliq qebililerni sanap ötidu.
2. Tar menidiki "Türk" uqumi. Bu özi wekillik qilghan xaqaniyiliklerni körsitidu we uni Oghuzlar bilen keskin türde perqlendürüp muamile qilidu. "Alma. Oghuzche. Türkler buni "almila" deydu. "Oghuzlar bir ishni qilsa "ǝtti" sözini ishlitidu. Türkler "ildiķ" deydu. "bǝn Men. bǝn bardim --- Men bardim. Oghuzche. Türkler "mǝn" deydu. "...
Mehmud Kashigheri tilidiki "Türk" bilen "Oghuz" ni keskin perqlendürüsh xahishi birtereptin ularning tilidiki perq tüpeylidin tughulghan bolsa, yene bir tereptin eyni chaghdiki Abbasiylar xelipilikide yashighuchi erepler eng biwaste uchirishalaydighan Türkiy qewmmu Oghuz Türkliri yaki biz atap kön'gen Saljuq Türkliri bolghanliqidindur. 11– esrde Saljuq Türkliri zor bir siyasiy küch süpitide Abbasiylar xelpilikining siyasiy hayatida hel qilghuch rol oynighan idi. Mushundaq siyasi muhitta yézilghan "Türki Tillar Diwani"da muqerrer yosunda Oghuz Türklirige we ularning tiligha tégishlik orun bérilishi choqum. Öz nöwitide shunimu eskertip ötüsh kérekki, Mehmud Kashgherining neziride öz dewridiki "Uyghur" bilen "xaqaniyilikler"ning tili bir til bolghachqa uninggha artuqche izah bérilmigen. Del shu wejidin Mehmud Kashigheri "zaman we makan isimliri bilen mesterlermu shu qaidiler boyiche tüzilidu. Xaqaniye Türkliri bilen bashqa Türkler, Oghuz Türkmenliri bilen bashqilar ottursida ene shu nuqtida perq bar", dep körsitip, til jehettin perqlendüridu. Hemde Oghuzlarning tüp uruqlirini we ularning ishlitidighan tamghilirini birmu–bir sanap ötüp, "kishiler bu qebilining uruqlirini bilishke muhtaj bolghachqa, men ularni birmu–bir yézip chiqtim", deydu. Bu jayda "kishiler" dep shübhisizki, ereblerni közde tutiwatatti. Biz yene "Diwan"ning 1– tomini ögünüsh jeryanida "Oghuz" ibarisige bérilgen tebirdiki "zamanimizning sultanliri shulardindur" dégen qurlarni körgen chaghda intayin qaymuqqan iduq. Biraq, biz eyni chaghdiki "Diwan" yézilghan baghdadning siyasiy muhiti we "Diwan"ning kim üchün yézilghanliqini birleshtürüp tehlil qilish arqiliq, mezkür "zamanimiz sultanliri"ning qaraxanilar xanlirini emes, belki eyni dewrde abbasiylar xelipilikining siyasiy, memuriy, herbiy ishlirida muhim rol oynawatqan Saljuq Türkliridin chiqqan sultan yaki hakimiyet igilirini közde tutqanliqini qiyas qilishqa muweppeq bolduq.
Démek, Mehmud Kashigherining tilidiki "Uyghur" atalghusi bilen "Oghuz" atalghusini özi wekillik qilghan "Türk" yaki "xaqaniye Türkliri"din perqlendürüsh éhtiyaji, ölchimi oxshimaydu. Bizning érishken hasilatimiz shuki, Mehmud Kashgheri tilidiki "Uyghur" atalghusi din, jughrapiye we siyaset kategoriyesidiki uqum bolup, étnik uqumi qatarida istimal qilinmighan, yeni "Uyghur" ni özige yat millet yaki qewm dep qarimighan, belki yat dindikiler, bir xanliq nami dep tonighan, xalas.
2008– yil 10– ay
Mehmud Kashgheri "Uyghur" atalghusigha eng biwaste halda "bir elning ismi" dep izahat béridu. U yene "el" sözini izahlap "memliket" dep chüshendüridu. Biz yene uning "Üsmi tarim. Islam élidin Uyghur élige éqip baridighan derya. Bu derya shu yerde qumgha singip baridu. "(Bu jayda "islam éli" yaki qaraxanilar xanliqi bilen "Uyghur éli" ni diniy nuqtidin qarmu– qarshi orun'gha qoyidu.) "Bu elde besh sheher bar. Uning xelqi eng esheddi kapirlar, eng usta mergenlerdur. Bu sheherler: sulmi, buni zulqerneyn saldurghan, qochu, chanbaliq, béshbaliq, yangi baliq. " "chomaq Uyghurlar we musulman bolmighan hemme xelq musulmanlarni "Chomaq eri" deydu. Bu "Musulmanlardin bir adem" digen bolidu. " Qatarliq bayanliridin "Uyghur" bilen "öz" ottursidiki perqning küchlük diniy perq yaki diniy angdin ibaret ikenlikini his qilmay turalmaymiz. Buningdin sirt, Mehmud kashigheri islamgha étiqad qilmighan "Uyghur" qatarliqlarning tili toghrisida toxtulushni "payda yoq" dep qarighan bolsimu Uyghurlarning tilini "sap Türkche" dep qaraydu, shundaqla "öz ara sözlishidighan bir xil shéwisimu bar" dep körsitidu. Biz bu jayda bu bir jümle chüshendürüshtin némini his qilishimiz mumkin? Bizningche, Mehmud Kashgheri bu jayda éytqan "sap til" sözsizki xaqaniye Türkliri bilen "Uyghur" largha ortaq bolghan edebiy tilni körsitidu. Bu singqu selining öz tilini "Türk Uyghur tili" yaki biwaste "Türk tili" dep atighinigha tolimu oxshishidu. Mubada mundaq ortaq til bolmisa Mehmud Kashgheri éytqan "bir xil shéwe" ning bolishi Mehmud Kashgheri üchün mumkin emes. Bu nuqtida bizning ibrahim mutii bashliq ustaz tilchilirimiz qedimki Uyghur tili we xaqaniye tili yaki "Diwan" tilini sélishturush arqiliq chiqarghan yekünimu bizning bu qarishimizning, téximu durust qilip dégende Mehmud Kashgherining qarishining toghriliqini ispatlaydu.
Mehmud Kashgheri "... Zulqerneyn Uyghur élige yéqinlashqanda, Türk xaqani uninggha qarshi töt ming adem ewetken. Ularning qalpaqlirining qanatliri lachin qanatlirigha oxshaydiken. Oqni aldigha qandaq atsa, keynigimu shundaq ustiliq bilen atidiken. Zulqerneyn bulargha heyran qaptu we " inan xuzhurend --- Bular bashqilargha muhtaj bolmay, öz ozughini özi tépip yeydighanlar iken; Bularning qolidin ow qéchip qutulalmaydu, qachan xalisa shu chaghda étip yéyeleydu" deptu. Shundin tartip bu el "xuzhur" dep atiliptu... " Dégen neqil yaki riwayetmu bizning alahide qiziqishmizni qozghaydu. Chünki, Mehmud Kashgherining tilidiki "Türk xaqani" qaraxaniylar bilen munasiwetlik idi. Zulqerneyn Uyghur élige yéqinlashqanda "Uyghur xaqani" emes, belki "Türk xaqani" uninggha qarshi qoshun ewetidu. Buning özimu Mehmud Kashgherining neziridiki "Uyghur" bilen "xaqaniyilikler" ning yaki qaraxaniylar xan jemeti ottursidiki pewqul'adde munasiwettin dérek béridu.
Mehmud Kashgherining ipadiligen "Türk" uqumi tolimu heriketchan uqum, kishini asanla qaymuqturup qoyishi mumkin. Lékin, biz zen qoyup közetsek, shundaqla "Diwan" yézilghan muhit we tarixiy dewrge birleshtürüp analiz qilsaq, éhtimal bu mesilini bir qeder muweppiqiyetlik hel qilalishimiz mumkin. Mehmud Kashigheri "Türk" uqumini mundaq bir qanche qatlamdin istimal qilidu.
1. Keng menidiki "Türk" uqumi. Bu barliq Türkiy tilliq qewmlerni öz ichige alidu. Mehmud Kashigheri bu uqumni öz neziridiki "Diwan"ning bolghusi oqurmenliri ereblerge qarita ishletkenligi choqum. U mushu nuqtidin Oghuz, Qipchaq, Uyghur...Qatarliq barliq Türkiy tilliq qebililerni sanap ötidu.
2. Tar menidiki "Türk" uqumi. Bu özi wekillik qilghan xaqaniyiliklerni körsitidu we uni Oghuzlar bilen keskin türde perqlendürüp muamile qilidu. "Alma. Oghuzche. Türkler buni "almila" deydu. "Oghuzlar bir ishni qilsa "ǝtti" sözini ishlitidu. Türkler "ildiķ" deydu. "bǝn Men. bǝn bardim --- Men bardim. Oghuzche. Türkler "mǝn" deydu. "...
Mehmud Kashigheri tilidiki "Türk" bilen "Oghuz" ni keskin perqlendürüsh xahishi birtereptin ularning tilidiki perq tüpeylidin tughulghan bolsa, yene bir tereptin eyni chaghdiki Abbasiylar xelipilikide yashighuchi erepler eng biwaste uchirishalaydighan Türkiy qewmmu Oghuz Türkliri yaki biz atap kön'gen Saljuq Türkliri bolghanliqidindur. 11– esrde Saljuq Türkliri zor bir siyasiy küch süpitide Abbasiylar xelpilikining siyasiy hayatida hel qilghuch rol oynighan idi. Mushundaq siyasi muhitta yézilghan "Türki Tillar Diwani"da muqerrer yosunda Oghuz Türklirige we ularning tiligha tégishlik orun bérilishi choqum. Öz nöwitide shunimu eskertip ötüsh kérekki, Mehmud Kashgherining neziride öz dewridiki "Uyghur" bilen "xaqaniyilikler"ning tili bir til bolghachqa uninggha artuqche izah bérilmigen. Del shu wejidin Mehmud Kashigheri "zaman we makan isimliri bilen mesterlermu shu qaidiler boyiche tüzilidu. Xaqaniye Türkliri bilen bashqa Türkler, Oghuz Türkmenliri bilen bashqilar ottursida ene shu nuqtida perq bar", dep körsitip, til jehettin perqlendüridu. Hemde Oghuzlarning tüp uruqlirini we ularning ishlitidighan tamghilirini birmu–bir sanap ötüp, "kishiler bu qebilining uruqlirini bilishke muhtaj bolghachqa, men ularni birmu–bir yézip chiqtim", deydu. Bu jayda "kishiler" dep shübhisizki, ereblerni közde tutiwatatti. Biz yene "Diwan"ning 1– tomini ögünüsh jeryanida "Oghuz" ibarisige bérilgen tebirdiki "zamanimizning sultanliri shulardindur" dégen qurlarni körgen chaghda intayin qaymuqqan iduq. Biraq, biz eyni chaghdiki "Diwan" yézilghan baghdadning siyasiy muhiti we "Diwan"ning kim üchün yézilghanliqini birleshtürüp tehlil qilish arqiliq, mezkür "zamanimiz sultanliri"ning qaraxanilar xanlirini emes, belki eyni dewrde abbasiylar xelipilikining siyasiy, memuriy, herbiy ishlirida muhim rol oynawatqan Saljuq Türkliridin chiqqan sultan yaki hakimiyet igilirini közde tutqanliqini qiyas qilishqa muweppeq bolduq.
Démek, Mehmud Kashigherining tilidiki "Uyghur" atalghusi bilen "Oghuz" atalghusini özi wekillik qilghan "Türk" yaki "xaqaniye Türkliri"din perqlendürüsh éhtiyaji, ölchimi oxshimaydu. Bizning érishken hasilatimiz shuki, Mehmud Kashgheri tilidiki "Uyghur" atalghusi din, jughrapiye we siyaset kategoriyesidiki uqum bolup, étnik uqumi qatarida istimal qilinmighan, yeni "Uyghur" ni özige yat millet yaki qewm dep qarimighan, belki yat dindikiler, bir xanliq nami dep tonighan, xalas.
2008– yil 10– ay
Menbe: Orkhun.com (Tehrirlendi ---- Aptap)
(Bu maqale Béyjingda échilghan muhakime yighinida oqulghan, "Bulaq"ning 2009– yilliq 1– sanidin élindi.)
*
