Ömerjan Toxtin
^^^^^^^^^^^^
Til - Insanlarning eng muhim alaqe qilish qorali. Jemiyette insanlar peqet shu til wasitisi arqiliqla bir-birini chüshinip, tereqqiyat basquchigha ilgirleydu. Tildin bashqa her qandaq wasite bu wezipining höddisidin toluq chiqalmaydu. Til bolmisa jemiyetmu jemiyet bolup turalmaydu. Bir milletning tili shu milletning mewjut bolup turushining kapalitidur. Her qandaq millet özining tili bilen tonulidu we öz mewjudiyitini saqlap qalalaydu.
Til - Insanlarning eng muhim alaqe qilish qorali. Jemiyette insanlar peqet shu til wasitisi arqiliqla bir-birini chüshinip, tereqqiyat basquchigha ilgirleydu. Tildin bashqa her qandaq wasite bu wezipining höddisidin toluq chiqalmaydu. Til bolmisa jemiyetmu jemiyet bolup turalmaydu. Bir milletning tili shu milletning mewjut bolup turushining kapalitidur. Her qandaq millet özining tili bilen tonulidu we öz mewjudiyitini saqlap qalalaydu.
Shuningdek til her qandaq bir milletning ronaq tépishigha, yaki eksinche dunya yüzidin ghayib bolup kétishige seweb bolidighan amildur. Inglizlar öz tilini rawajlandurup, dunyagha tarqitishqa ehmiyet bergenliktin bu künlerde u dunya yüzlük tilgha aylinip qaldi. Xitay dölitini bir nechche esir öz hökümranliqida idare qilghan manju millitining assimilyatsiye bolup kétish xewpige ehmiyet bermigenliki we tilini közqarchughidek saqlap qalalmighanliqidin axiri ular qumluq yerge singip ketken sudekla dunyadin ghayib bolup ketti. Til ene shundaq millet teqdiri bilen tutash muhim amildur.
Uyghurlarning Öz Tilini Qoghdash Yolidiki Küreshliri
Seudi erebistanining medine munewwere shehiride turushluq yash alim muhemmed niyaz hajim tilning ehmiyiti üstide toxtilip mundaq dédi:" uyghur xelqi nahayiti uzaq tarixqa, yüksek medeniyet miraslirigha sahib bolghan munewwer bir millettur. Ötmüshte ejdadlirimizning tili asiya, afriqa qitelirigiche tarap keng dairide qollinishqa ige bolup kelgen idi. Misirning yerlik shéwiliride uyghur tilidiki bezi atalghular hazirmu saqlinip kelmekte. Ejdadlirimizning arisidin yétilip chiqqan ellamilirimiz tilimiz bayliqini eksi ettürüp chong hejimdiki qamuslarni yézip qaldurghanliqi ötmüsh tariximizdin melum. Mehmud qeshqerining 'türkiy tillar diwani', yüsüp xas hajipning ' qutadghu bilik' eserliri shuning emeliy misalidur. Bu arqiliq alimlirimiz uyghur tilini saqlap qélish we uni terghip qilishta chong rol oynighan. Chünki u waqitlarda islam dini türkiy xelqler arisigha yéngidin tarqilip, islam ehkamlirini öginish üchün ereb we pars tillirini öginish hewisi xelq arisida keng qanat yayghan mezgil idi. Islam dini memlikitimizge iran tereptin kirip kelgechke shu qatarda pars tiliningmu tesiri az bolmidi. Netijide türkiy xelqler, jümlidin uyghurlar öz tilini ereb we pars tillirigha arilashturup sözleydighan, hetta ereb, pars tilliridin bezi atalghularni qobul qilish netijiside, öz tilidiki shu atalghularni qollanmaydighan haletler peyda bolushqa ötken. Del shu waqitta bizning milletperwer, danishmen bowimiz mehmud qeshqeriy kishilerning ereb, pars tillirighila bérilip kétip öz tilini untup ketmesliki, yene bir tereptin bashqa xelqlerningmu türk (uyghur) tilini özgirishlirige yardemchi qollanma bolushi meqsitide mezkur diwanni yézip chiqidu."
Muhemmed niyaz hajim yene mundaq deydu: "bu dewrde shundaq bir chüshenche bolushqa ötkenki, eyni waqittiki ediblerning yazghan eserliride ereb yaki pars tilliri arilash bolmisa u eser heqiqiy bediiy eser süpitide bahalanmaydighan bolghan idi. Shundaq bir sharaitqa emel qilmay yüsüp xas hajip dunyagha dangliq " qutadghu bilik" esirini xalis uyghur tilida yézip chiqti. "Qutadghu bilik"ni tetqiq qilip kéliwatqan alimlar shuni éniq ipadilidiki, bu eserde türk tilidin bashqa tillardin kirgen sözler yoqning ornida, anda -Sandila uchriship qalidu. Shu yönilish tesiride 14- Esirning axiri we 15- Esirning bashlirida mawaraunnehrde ijadiy paaliyetlirini élip barghan lutfiy, atayi we sekkakiylarning ghezellirimu uyghur edebiy tilida yézilghan. Démek, shu dewr sharaitidimu ejdatlirimiz ana tilimizni köz qarchughidek qoghdap keldi. "
Tilning Milletni Saqlap Qélishtiki Roli
Muhemmed niyaz hajim yene mundaq dédi: " manjular wetinimizni ikkinchi qétim istéla qilghinida, assimilyatsiye qilish meqsitide öz tilini xelqimizge zorlap téngip, yéza- Qishlaqlarda manju tilida mekteplerni achqan bolsimu, xelqimiz arisidiki wetenperwer, ilghar pikirlik ölimalar uyghur balilirini ularning mektepliride oqushidin tosap keldi. Bu peqet tilimiz arqiliq diniy we milliy mewjudliqimizni saqlap qélishqa qaritilghan ish idi. Ejdadlirimizning iradisige warisliq qiliwatqan köpchilik ata- Anilirimiz hélimu tilimizni sirtqi tesirlerdin saqlap kelmekte. Til- Millet démektur. Milliy örpi- Adetlerning shekillinishimu til wastisigha munasiwetlik. Shunglashqa öz ana tilini bilmeydighan balining mijez- Xulqimu özi sözliship yürgen tildiki gheyriy milletning özgichilikige mas shekillinidu. Démek, öz ana tilini bilmigen bala xelqimizning milliy enene, örpi- Adetliri, muzika, senitige yuqushmaydighan bolup ösidighanliqi muqerrer. Kichik - Chonggha bolghan hörmet - Izzet qaide yosunlirimizdinmu ularning perwasiz ösidighanliqimu ene shuningdin. Bu ishtiki chong mesuliyet we jawabkarliq ata- Anilarning üstige yüklinidu."
Bezi kishiler öz ana tilini yaxshi bilip tursimu, xuddi özini shu arqiliq bir körsetküsi kelgendek, uningdin shöhretke érishidighandek zorlap bashqa milletning tilida sözlishidu. Bu doramchiliqning néme hajiti bar ikenliki chüshiniksiz. Emeliyette bu öz millitini, milliy tilini xorlighanliqtur.
Öz Tilini Bilmeslik Nomustur
Yat elde yashap shu xelqning tilini bilmeslik uyat emes, biraq hazir dunyaning qaysibir yéride yashimayli öz ana tilimizni bilmeslikimiz échinishliq we kelgüsi ewladlirimiz aldidiki jinayitimizdur. Qisqisi, öz tilimizni bilmey turup qandaqmu özimizni shu millet qatarigha qoyalaymiz.
Köp til bilish kishining bilim- Sewiyisining yuqiri bolushigha türtke bolidighanliqi heqiqet. Elwette, uni alqishlashqa erziydu. Lékin bashqa tilning horigha jimiqip, öz ana tilini untup kétish yaki uni ögenmeslik nomussizliqtur.
Her bir milletning qedir- Qimmiti tili arqiliq tonuliwatqan mushu dewrde, öz tilini közge ilmay, uni untup kétip, bashqa milletning tiligha béqinghan adem öz ana tilini haqaret qilghan bolidu. Mundaqlar öz millitidin yüz örigen we ewladlarning kélechikini depsende qilghan bolidu. Démek, til milletni saqlap qalidighan muhim amil.
