Muhemmed Salih damollam
-----------------------------------
Méning «Türkiy Tillar Diwani» (töwende qisqartilip «Diwan» diyilidu) bilen bolghan tonushlughum 60- yillardin bashlinidu. 1962- yili junggo penler akadémiyisi shinjang shöbisining milletler tetqiqat institutida ishlewatqan chaghlirimizda, biz ataghliq tarixshunas Uyghur Sayrani ependi bilen birlikte «Diwan»ni terjime qilishqa tutush qilghaniduq. «Diwan»ning bu qétimqi terjimiside Erebche nusxisini asas qilghanliqimiz üchün, Erebchini körüp, uchrighan mesililerni hel qilishqa men mes'ul idim. «Diwan»ning esli tékistining «muqeddime»sini tunji qétim qolgha élip oqush bilenla, uninggha ixtiyarsiz bérilip kettim. Muqeddimide istiare, kinaye, oxshitish qatarliq istilistikiliq wastilerning yuqiri maharet bilen qollinilishi, qapiyidash sözlerdin tüzülgen nepis ibarilerning rengdar, jazibidarliqi méni özige meptun qiliwaldi. Muellipning ibare sürüshliri özgiche bolup, u yuqiri bediiy alahidiliki, uslubining özige xasliqi, bediiy tesewwur wasitilirining yüksekliki bilen xaraktérlen'gen idi.
Yétük Uyghur alimi Mehmud Qeshqeri «Diwan»ning «muqeddime»sini islam muelliplirining en'enisi boyiche hemdu-sana sözi bilen bashlap, kitabning yézilishigha türtkilik rol oynighan muhim amil süpitide eyni dewrning tarixiy arqa körünishi üstide toxtilip mundaq deydu: «Men Tengrining dölet quyashni Türkler burjida tughdurghanliqini we peleknimu shularning zimini üstide chörgületkenlikini kördüm» («Diwan» tom, 1- bet).
Derweqe, 11- esirde pütün Ottura Asiya ziminigha hökümranliq qiliwatqan Qaraxaniylar, Gheznewiler, Seljuqlar Türkiy xelq teripidin berpa qilin'ghan xandanliqlar idi. Ularning öz'ara munasiwiti bir urushup, bir epliship, köp chaghlarda tirkishish halitide turatti. Ularning arisida Seljuqlarning herikiti janlan'ghan bolup, özining tesir dairisini küchep kéngeytip bériwatatti. Seljuqlar xandanliqi eslide Türkiy qebililerning tarmiqi bolghan Oghuzlar teripidin qurulghanidi. Seljuq bolsa Oghuzlarning chinik qebilisining serdari doqaqning oghli idi. U kéyinki mezgillerde Seljuq qisimlirini bashlap chendge köchüp kélip öz qebilisi bilen islam dinining sünni mezhipini qobul qilghanidi. Miladiye 998- ~ 999- yilliri Seljuqlar buxaragha kélip yerleshti. Bu chaghda ezerbeyjanda Seljuqlar bilen kordlar arisida jeng boldi. Seljuqlar rey bilen hemedan tereplerge sürülüp, bu yerlerni igilidi. Ular yürüshni dawamlashturup, iraqtiki mewsil, diyar bekri sheherlirini ishghal qildi. 1307- yili merwi, 1308- yili hirat we nishaporlarmu Seljuqlar teripidin igilendi. Kéyin Seljuqlar yene belx, jorjanlarni igilidi, Xarezmni boysundurdi. Seljuqlar yenimu ilgiriligen halda Kirman xanliqini yoqitip, pütkül Pars ziminini boysundurdi. Xudasanni ishghal qilghanda, jamelerde oquludighan xutibilerde Seljuq sultanliri «ulugh sultan» dep tilgha élinidighan boldi. Seljuqlar qezwin bilen hemdanni élip bolghandin kéyin, ispahan'gha qarap ilgirilidi. Uzun'gha qalmay Azerbayjan, Arminiylerni ishghal qilip, Rum impériyisi ziminigha ichkirilep kirgen. Bir mezgil Qizil Déngiz we Ottura Déngizdin tartip, Chin chigrilirighiche barghan idi. (W.W bartoldning «islam medeniyet tarixi» gha qarang).
Kéyinki chaghlarda Seljuqlar bilen Rum impériyisi arisida dunya tarixida meshhur «Malazgird» urushi yüz berdi. Rum impératori Roman Dékkinis 200ming kishilik qoshunni bashlap, Istanbul (Konstantinopol)din sherqqe qarap yolgha chiqip, hazirqi Armenistandiki Wan kölining shimalidiki Malazgird qorghinining yénidiki daligha yétip kelgen. Saljuq sultani Alip Arslan uninggha taqabil turush üchün, 50ming kishilik qoshun bashlap chiqqan. Eslide Alip Arslan mesilini tinch usul bilen hel qilmaqchi bolghan. Mirxondning riwayet qilishiche, Alip Arslan Romanusqa yazghan xétide: «Gerche séning qoshuning köp bolsimu, lékin sen shanliq ghelibiler quchiwatqan sultan'gha duch kéliwatisen, aldirangghuluq qilghanliqinggha pushayman qilghan bolsang, tajawuzchiliqingni toxtitip, manga baj töligin. Shundaq qilsang, padishahliqing we memlikitingni qolunggha qaldurimen, sanga chéqilmaymen. Undaq qilmisang, öz béshinggha bala tépiwalghan bolisen», dep yazghan.
Emma, Romanus uninggha mundaq jawab qayturghan: «Sen yawayi, tinchliqni xalaydighan bolsang, ishghal qilghan ziminliringning hemmisini manga qaldurghin. Rey shehirini we uningdiki sariyingni sadaqetmenlik bildürüsh yüzisidin manga tutqin». Ikki terepning keskin élishishi bilen Alip Arslan ghelibe qilip, Roman Dékkinis esir élin'ghan. Jeng meydanida sultanning muhapizetchiliridin biri impiratorgha hujum qilghan. Impérator: «Méni öltürmigin, men impérator Roman Dékkinis bolimen» digen. Shuning bilen u aman qalghan. Alip Arslan esirge chüshken «Romanosni text üstide yénida olturghuzup hörmetligen. Melikshahning oghligha Romanosning qizini élip bergen».
Bu weqeler yüz bergen chagh del miladi 1071- yilliri bolup, Mehmud Qeshqerining «diwani» ni yéziwatqan mezgilliri idi. Bu chaghlarda islam impériyisi hisablan'ghan Abbasi xelipiliki ajizliship, xelipe peqet meniwiy dahi süpitidila mewjut idi. Nurghun waqitlarda xelipilikning emiliy hoquqi ularda bolmastin, bash emir dep atilidighan mensepdarda idi. Xelipe orda emeldarlirining qolida oyunchuq idi. Qildin qéyiq ketse, xelipini élip tashlap, ornigha bashqini qoyatti. Eskerlerning telipi orundalmisa, xelipe qiyin-qistaqqa élinip jazalinatti. Xelipiliktin élip tashlan'ghan Mutteqi, Qahiri, Mustekfi qatarliq 3 xelipining közliri oyup tashlan'ghanidi.
Arslan Ebulharis Besasiri Nishapor Türkliridin bolup, Besa shehiridiki bir ademning ghulami (bala quli) idi. U, xelipe Qaim Biemrillahning xizmitide bolup, bara-bara yüz tépip xelipining eng yéqin adimige aylan'ghanidi. Xelipe herqandaq ish qilsa uning mesliheti boyiche qilatti. U, Abbas xelipilikige qarshi chiqip, Misirdiki Patimilar sulalisi xelipisining teripini aldi. U Baghdatqa bésip kirip, xelipe Qaim Biemrullahning sariyini talan-taraj qildi. U Baghdatni ishghal qilip bir yildin kéyin, Toghrul bek teripidin tarmar qilinip öltürüldi.
Seljuq xandanliqining qurghuchisi toghrol Mekke-mukerremning yollirini yasash bahanisi bilen awwal Iraqqa, kéyin Baghdatqa qarap yol aldi. Toghrol baghdatqa yétip kélishtin burunla Abbasilarning xelipisi qaim biemrulla buyruqi boyiche baghdat jamelirining imam-xetibliri munberlerde toghrolning namini tilgha élip ötti hem uning heqqide dualar qildi. Bu, toghrolning baghdatqa ghalip hökümran süpitide kirishige hazirlan'ghan jamaet pikiri idi. Toghrol baghdatqa kirgende, uning aldigha qaim biemrullahning weziri chiqip qarshi aldi. Toghrul baghdatni ishghal qilghandin kéyin, bu yerde miladi 1057- yilghiche turdi. Bu jeryanda u, baghdatta yürgüzülüp kéliwatqan deylemiler zamanida tüzülgen qanunni bikar qilip, öz aldigha yéngi qanun ornatti. Shundaqtimu toghrul yenila madara yolini tutup, ikki xandanning dost ötüshni teshebbus qildi. Toghrul özining qérindishi dawudning qizi arslan xaton xedichini qaim biemrillahqa nikahlap berdi, nöwitide toghrul özimu xelipining qizini élishqa elchi kirgüzdi. Qaim biemrillahqa bu éghir kelgen bolsimu, ret qilishqa pétinalmidi. Miladiye 1061- yili tebrizning sirtida xelipining qizini toghrul eqri-nikahigha aldi. Toyluq üchün yüz ming tilla we nurghun sowgha-salam yollidi. Toy bolup 6 aydin kéyin miladi 1103- yilida xelipining qizi wapat boldi. Toghrul bilen xelipe arisida quda-bajiliq munasiwet ornitilghachqa, xelipe toghrulgha «melikulmeshriqi welmeghribi» yeni «sherq we gherbning padishahi» dégen unwanni berdi. Shuning bilen toghrul Seljuqlardin tunji bolup abbas xelipilikining ziminini igiligen hökümran bolup qaldi. Baghdatning bixeterliki we amanliqini saqlash üchün, baghdatta Seljuq qoshuni turghuzuldi. Shu yili ramizan éyida xelipe qaim biemrullahning weliehdilikige teyinlen'gen oghli, Mehmud Qeshqeri «Diwan»ni armighan qilghan xelipe, muqtedi biemrullahning dadisi-zexruddin ebul'abbas muhemmed 41 yéshida wapat boldi, qaim biemrulla buningdin qattiq qayghurdi, oghli ebul'abbas muhemmedning kénizikining muqtedi billahqa hamildar ikenlikini uqup, köngli teskin tapti, toghrulning ornigha olturghan melikshahmu abbas xelipilikini tézginleshni boshashturup qoymidi. U, xelipini ziyaret qilish nami bilen baghdatqa üch qétim keldi. 1093- yili 3- qétim kelgende baghdatta wapat boldi. Qaim biemrullahning newrisi bolghan muqtedi biemrulla özining erebistan (seudi erebistani) ziminidiki nopuzini peqet melikishahning küchi arqiliq tikligenidi. Shuning üchünmu mekke, medinilerde patimilar xelipiliri namigha oqulidighan xutbe muqtedi billahning namida oqulidighan boldi. Muqtedi biemrulla pütünley Seljuqlarning tesir dairisi astida idi. Bowisi qaim biemrulla sultan toghrulgha qizini bérishke testirek maqul bolghan bolsimu, muqtedi billa öz qizini sultan melikshahning alghanliqi bilen pexirlen'genidi. Xelipening étirap qilishi bilen Seljuq sultanlirining namigha jüme künliri meschitlerde xutbeler oqulatti. Melikishah alemdin ötkendin kéyin oghli muhemmed uning ornigha olturghan. Baghdat xelipisi muntezhiri sultanliq ornini muhemmedke ata qilish yüzisidin öz sariyida katta murasim ötküzgen. Bu heqte tarixchi ibin xollikan mundaq hékaye qilidu: «melikishahning oghli sultan muhemmedning telipi boyiche xelipe muntezhirning sariyida sorun tüzüldi, xelipe textide olturatti, uning etrapida dölet erbabliri, yuqiri derijilik emeldarlar bar idi. Xelipining uchisida peyghember eleyhissalamning yektiki, béshida selle, qolida hasa turatti. Xelipe adet boyiche sultan muhemmedke yette qat ton kiydürdi, béshigha taj kiydürdi, boynigha boyunchaq asti, qoligha göher bileyzük taqidi. Xelipe sultan'gha öz qoli bilen tugh baghlidi, uninggha ikki qilichni taqap qoydi. Shundaqla uninggha pütün jabduqliri bilen besh arghimaq sowgha qildi. Sultan muhemmedning qérindishi senjergimu yuqiriqidek xil'et kiydürdi. Sowghilarni teqdim qildi. Shuningdin kéyin, xelipe baghdatning pütün jameliride sultan muhemmedning namigha xutbe oqulidighan boldi».
Xelipiler sultan unwani bérilgenlerge «nasruddewle» (dölet medetkari), «seyfuddewle» (döletning qilichi), «ezeduddewle» (döletning yardemchisi) qatarliq leqeplerni béretti. Ghezniwi, Seljuq sultanlirigha hem mushundaq leqepler bérilgen. Miladi 1061- yili gherbiy qaraxaniylardin ebuishaq ibrahim ibin nasirgha abbasilarning xelipisi qaim biemrulla teripidin leqep bérilgen we ton ewetilgenidi. Tawghach bughra qaraxan ebu ishaq ibrahim ibin nasir namigha leqep unwanliri eyni zamanning qaidisi boyiche xelipining namimu yézilip, tengge pullar quydurulghanidi.
Abbasiylar xelpilikide Türkiy xelqlerdin bolghan herbiy we memuriy emeldarlarning tesir küchi zor idi. Miladi 863- yili textke olturghan mustein billahni hajipliq mensipidiki chong bugha, kichik bugha qatarliq Türkiy erbablar yölep chiqarghanidi. Suyutning «tarixulxulefa» (xelifiler tarixi) kitabida körsitilishiche: «bu ikki hajipning birining ismi wesif, yene birining ismi bugha idi». Xelipe ulardin bisoraq héch ish qilalmaytti. Türk emeldarlirining mensipi ballirigha qalatti, chong bugha ögendin kéyin, uning hajipliq ornigha oghli musa warisliq qildi. Démek, bu chaghlarda abbasi xelipilikining baghdat, samerradin ibaret ikki merkizide xelipilikning hajipliq, bash herbi serkerdilik qatarliq chong menseplirini Türkiy xelqler igiligenidi. Xelipilik wilayetlirining waliliqimu Türkiy xelqlerning qolida bolup, u jaylarnimu Türkiy xelqler idare qilatti. Alayli, nishapor Türkliridin bolghan ebu salih yehya miladi 777- yili misir waliliqigha teyin qilindi. Xelipe muitesmining herbiy bash serkerdilik mensipide turghan sabit Türkiy 834- yili, pethi ibni xaqan miladi 853- yili, inaj 844- yili misirning waliliqigha teyinlen'gen Türkiy emeldarlar idi. Türk serdarliridin bolghan ehmed ibni tolun misir walisi bolghan Türk qéyni atisi majorning yardimi bilen misirning waliliqini qolgha keltürüpla qalmay, yene süriye, helep (süriyediki bir sheher) qatarliq jaylarni misir dairisige qoshuwélip, hökümranliq zimin dairsini téximu kéngeytti, shu arqiliq toluniye dölitining qurulushigha asas sélip, 20 yilche höküm sürdi. Misirda hazirghiche saqlinip kéliwatqan «ibni tolun jamesi» ene shu ehmed ibni tolundin qalghan yadikarliqtur. Uningdin kéyin misirda seltenet qurghan exshediler, atabegler, eyyubilermu Türkiy xelqlerdin idi. Abbasilarning herem saraylirigha kirgen Türk kénizeklirimu nopuz qazinishqa bashlidi. Xelipe memonning anisi harajile, xelipe Moktefi Billahning anisi chichen, xelipe mustekfi billahning anisi altun, xelipe nasirlidinllahning anisi, we xelipe mustenisrbillahning anisi ene shu Türkiy xelqlerge mensup kénizeklerdin idi. Abbasilarning Türkiy xelqleridin qoshun teshkil qilishimu omumiy yüzlinish bolup qalghanidi. Miladi 864- ~ 865- yilliri xelipe mutez, mustein'gha qarshi turush üchün Türklerdin 50 ming kishilik qoshun seperwer qilghan.
Ereblerning edebiy eserliride Türklerni maxtap medhiyileydighan xahishlar kötürülüshke bashlidi. Türklerning baturluqini tunji bolup medhiyiligen, baghdatta yétishken ataqliq ereb shairi abbas ibni rumi mundaq yazidu:
«Türk eskerliri jeng meydanida tömür sépildek subatliq turidu. Kishining közige déngiz dolqunlawatqandek körünidu. Jeng bashlan'ghanda düshmen'ge qarshi xuddi yénip turghan ot bolup tégidu». Qipchaqlar heqqide yézilghan shéirda mundaq teswirlinidu: «batur Türk yigitlirining düshmenlerni kélishtürüp sélishi aldida chaqmaqmu yip éshelmeydu. Ular shundaq bir qewmduriki, dostlargha merhemet qilishta perishtilerge oxshaydu, jeng meydanida düshmen'ge xuddi diwidek tégidu» («telpiqul'exba», 1- jild 63-, 83- betler).
Kéyinki dewr, Türkiy xelqler köplep jenubqa köchken dewr boldi. Bolupmu Oghuz Türkmenliri xurasan, sherqi iran, iraq, sham we kichik asiyagha Türküm-Türkümlep köchti. Bu köchmenler bara-bara shu jaylar ahalisining étnik terkibige tesir körsitishke bashlidi. Emewiler zamanida, ottura asiyaning nurghun jayliri ereb qoshunliri teripidin ishghal qilindi. U yerlerning ahaliliri ereblerge xiraj (baj) töleytti, gahi baj ornida ulargha balilirinimu ewetip béretti, ular qulgha oxshash sétilghanliqtin, ulargha memluk, yaki memalik (chakarlar) déyeleytti. Bundaq memluklar xelipe saraylirida emirlerge teqsim qilinip bériletti. Xelipe qoshunigha qatnashturulatti. Türklerning ereb qoshunigha qatnishishi abbasiylar sulalisidin xelipe mensur (754- ~ 775- yilliri) zamanida bashlan'ghanidi.
Xelipe mutesim zamanida (838- ~ 842- yilliri) Türklerning nopuzi nahayiti zoraydi. Mutesim Türklerdin musulman we gheyri musulman dep ayrimastin ularning hemmisini eskerlikke éliwiretti. Gheyri musulman Türklerdin qoshun'gha qatnashqanlar asta-asta islam dinini qobul qilatti. Shuning bilen iranliqlarning qolidiki nopuz bara-bara Türklerge ötti. Xelipiliktiki ishlarning hemmisi Türklerning rayi boyiche bolidighan boldi. Mutewekkil (847- ~ 861- yilliri) zamanida ularning küchi téximu zoraydi, mutez xelipe textke chiqqan chaghda, uning yéqinliridin biri munejjimdin: «muitezning xelifiliki qanchilik dawamlishar?» Dep sorighanda munejjim: «Türkler uning qachan'ghiche dawamlishishini xalisa, u shu chaqqiche dawamlishidu» dep jawab bergen. Muitesmining zamanida islam elliride Türklerning nopuzi alahide kücheygenidi, xelipe mutesimning anisi Türkiy xelqlerdin idi. Uitesim akisi eminni iranliqlar öltürüwetti, dep ulargha düshmenlik bilen qarap, Türklerni özining yéqin yardemchisi qiliwalghanidi. Türlük yol bilen baghdatqa kélip qalghan, xelipe muitesimge tewe Türkiy gholamlarning özila 18 mingdin ashatti. Xelipe muitesmining qoshunining köp qismini Türkiy eskerler teshkil qilatti.
Xelipe muitesim zamanida gheyri ereblerning nopuzi yuqiri kötürülüshke bashlighan. Muitesim özining xewipsizlikini kücheytish üchün misirliqlardin mexsus qoshun teshkillep, ulargha «megharibe» dep nam bergen. Türkiy xelqlerdin bir qoshun teshkillep ulargha «peraghine» yaki «etrak» dep nam bergen.
Mehmud qeshqeri «Diwan» muqeddimiside «Diwan»ni xelipe muqtedi biemrillahqa armighan qilghanliqini tilgha élip ötidu. Uning ismi ebulqasim udre tuddin abdulla bolup, atisi zexruddin ebulqasim muhemmed wapat qilghanda téxi anisining qorsiqida idi. Uni chong dadisi xelipe qaim biemrulla qétirqinip terbiylep, exlaqiy we ilmiy jehettin yaramliq qilip yétishtüridu. Muqtedi 20 yéshida miladi 1075- yili 7- ayning 13- küni jüme künide wezirler, emirler we yurt chongliri qatnashqan katta murasimda xelipilik textide olturidu. Chong erbablardin eng awwal xojizade sherif ebu jefer xelipige qol bérip bey'et qilidu. Bey'et qilish jeryanida ebujefer: «arimizdin birer bashliq tügise, ornigha yene bir bashliq chiqidu.», dep shéir bashlaydu.
Bu chaghda xelipe: «bu bashliq emeliyetchil bolsa, kishiler yaqturidu», dep shéirning ayiqini chüshüridu. Arqidinla xelipige ebu ishaq shirazi (nizamiye medrisining bash muderrisi), ebu nesir ibni sebbagh, ebu muhemmed temmi qatarliq alimlar bey'et qilidu.
«Muqeddime»de Mehmud Qeshqeri xelipe muqtedini yaxshi süpetler bilen teriplep uning heqqide dua qilidu. Mehmud qeshqerining mundaq qilishimu asassiz emes idi. Xelipe muqtedi dölitining awatliqi üchün köp ishlarni qilghan. Jem'iyet amanliqini kücheytken, qimarxana, pahishxanilarni yoqatqan. Kepterwazliq, bikar teleplerge chek qoyghan. Muncha-serraplardin chiqqan paskina sularni dejle deryasigha éqitiwétishni tosqan. Ayrim quduqlarni kolitip paskina sularni chiqirishni yolgha qoyghan, ilim ishlirining rawajigha imkan bérip, alimlarni hörmetligen, ularning ornini östürgen. Mehmud qeshqeri muqeddimide: «Türk tilini ügininglar, chünki ularning hökümranliqi uzaq dawam qilidu» («Diwan», tom, 2- bet) dégen hedisni neqil keltürüp, buni ishenchilik buxaraliq bir alim bilen nishaporluq bir alimdin anglighanliqini yeni telim alghanliqini éytidu. Bu yerde «anglidim» dep terjime qilin'ghan söz esli tékistida «smit» (sem'itu) bolup, hedisshunaslarning istilahi (tebiri) boyiche éytqanda, bu sözning menisi «hedis ügendim» dégen bolidu. Démek, bu söz hedis ögen'güchi shagirt bilen ögetküchi ustazning arisida qollinilidu. Buningdin shuni körüwalghili boliduki, Mehmud Qeshqeri hedis ilimi bilenmu shughullan'ghan, bu xara, nishaporlargha bérip ilim tehsil qilghan. Eyni zamanlarda buxara islam medeniyitining we islam ilimlirining merkizi bolghan, buxara özining medrisliri, yétishtürüp chiqqan alimliri bilen jahan'gha dang chiqarghan. Talibul'ilimlerning we ölimalarning qibligahi bolghan. Ottura asiya boyiche dangdar alimlarning nurghuni buxara medrislirining üzüp chiqqan péshqedem talibul'ilimliri idi. Hedisshunasliq burundin tartip buxarada alahide rawajlan'ghanidi. Hedisshunaslarning piri, eng mötiwer kitab «sehihilbuxari»ning muellipi imam buxari ene shu buxarada yétishkenidi.
Nishapormu buxaragha oxshash ilim merkezliridin biri idi. Eyni chaghlarda abbasiye dölitide ikki ilim merkizi bolup, biri baghdat, yene biri nishapor idi. Islamiyet tarixida tunji bolup meydan'gha kelgen nizamiye medrisining biri baghdatda, yene biri nishaporda tesis qilin'ghanidi. Ilim sorunliri, bilim élish jayliri meschitlerdin medrislerge köchken dewrlerde nishapor sherqning közniki, fazillarning kani, ölimalarning makanigha aylan'ghan idi.
Mehmud qeshqeri Uyghurtili bilen ereb tiligha toshqan tilshunas bolushi bilen tefsir, hedis, fiqhi (qanunshunasliq) qatarliq islam shunasliq bilimlirinimu puxta igiligenidi. Mezkur hedisni buxaraliq we nishaporluq hedis alimliridin ügen'genlikidin qarighanda, uning buxara we nishapor qatarliq ilim merkezlirige bérip ilim tehsil qilghan. Imam buxaradin qalsila 2- orunda turidighan, meshhur hedis kitabi «sehhi muslim»ning muellipi musilim ibin hojjaj nishaporluq alim idi. Imam buxari nishaporgha kelgende, musilim uningdin hedis ilimi ögen'gen we imam buxaradin örnek alghanidi. Nishapor-ebul'abbesul'esem, ebu mensur, abdulmelik, ebu abdullaha kim qatarliq hadis alimliri ötken yurt idi. Yuqiriqi hedistiki ikki alim esli tékistte «imam» dégen söz bilen ipadilen'gen, bu yerdiki «imam»ning menisi «hedisshunas, hedis alimi, hedis péshwasi» dégen bolidu: lékin muellip bu yerde ularni «imam» dep atash bilenla kupayilinip, ularning ismini éniq tilgha almighan. Buning sewebini mundaq chüshinishke bolidu, Mehmud Qeshqeri yuqiriqi hedisni ishenchilik kishlerdin anglighanliqini éytqanda riwayet qilghuchilarning «özi jawabkar», «toghra bolmighan teqdirdimu» dégen izahni bérip mezkur hediske taza ishench qilalmaydighanliqini bildürgen. Roshenki, muellip özige ustaz yolluq hedis péshwalirining ismini atap turup ularni yalghan'gha chiqirishni ep körmigen, ularni ayighan.
Ikkinchi hediske kélidighan bolsaq, Mehmud Qeshqeri bu hedisni toghra, dep qarighan, shuning üchün uni hüseyin xeleptin telim aldim, dep ustazning ismini ashkara tilgha alghan. «Hedis qursi» riwayet qilghuchi hüseyinni Mehmud Qeshqeri sheyx, imam, zahid qatarliq üch söz bilen süpetleydu. Bu yerdiki «sheyx»ning menisi hedis alimlirining istlahi boyiche éytqanda, hedis ilimida tonulghan ustaz, dégen bolidu, «imam» ning menisi ilim-penning birer türide üzüp chiqip, shu penning mutexesisi, péshwasi bolghan ademge qarita éytilidu. Bu yerde hedis ilimining hemme étirap qilghan mutexesisi dégen menini bildüridu. «Zahid» teqwadar meniside, buningdin teqwadar adem hedis riwayet qilishta yalghanni arilashturmaydu, dégen mene chiqidu. «Diwan» da «hüsiyin bin alkashghri» yeni qeshqerliq xelipe oghli hüseyin, dep tilgha élin'ghan. Tarixi menbelerde bolsa, hüseyin ibin eli ibni xelef dep tilgha élin'ghan. Hedisshunas alimlarning terjimihali yézilghan we ishenchilik, dep qaralghan «mizanul''itdal» (hedisshunaslarning terjimihali)da u eng zérek hüseyin ibin eli kashigheri dep élin'ghan. Shuningdek ebulfezli hüseyin ibin eli bolsa, ibin ghilan din hedis riwayet qilidu. Ibin ghilan hedis riwayet qilishta ishenchilik emes, dep baha béridu. «Mizanul'itdal» kitabida «elmei» (zérek) dégen söz hüseyinning süpiti qilip élin'ghan. «Mulheqatussurah» (sürrahe lughitining qoshumchisi) da hüseyinning oghli abdugheffarning süpiti qilip élin'ghan. «Mulheqatussurah» ning muellipi «mizanul''itdal» ning muellipdin yérim esirche burun ötkenliki we hüseyin ibin eli xelefning yurtdishi bolghanliqi üchün bu yerde uning sözi bashqilarningkidin ishenchilikrek dep qarashqa toghra kélidu. Jamal qarshi «surah» lughitining qoshumchisida hüseyin ibni eli ibni xelef kashigheri, déyilgen. Démek, «Diwan»da hüseyinning dadisi bolghan eli sözi chüshüp qilip, hüseyinning bowisi uning dadisi qilip qoyulghan. Hüseyin öz dewride tonulghan zor alim bolup, baghdat we qeshqerlerning medrisliride nurghun talibul'ilmlerge ders ögetken. Tefsir we hediske ait köpligen eserlerni yazghan. Miladi 1093- yili qeshqerde wapat bolghan, hüseyin ibni eli ibni xelefining zérek abdulgheffar dep atilidighan bir oghli bolup, umu dadisigha oxshashla toshqan alim bolghan, tefsir we hediske ait eserlerni tesnip qilghan.
Éytishlargha qarighanda, u qeshqerde dadisining hozurida ders oquwatqanda, uni shu zamanning seltenet textide olturghan xan chaqirip, ulagh ewetidu. Abdugheffar yolda kétiwétip ulaghdin yiqilip chüshüp, shu jaydila jan üzidu. Uning jesiti qeshqerning sirtidiki yette qible dégen jaygha depne qilinidu. Abdugheffarning atisi hüseyin ibni eli ibni xelepmu «yette qible» dégen jaygha depne qilin'ghan bolushi mumkin. Ene shu abdugheffar «tarix kashghir» («qeshqer tarixi») kitabini yazghanidi. Epsuski, bu kitab hazirgha qeder bayqalghini yoq. Abdugheffarning we uning atisi hüseyin ibni eli ibni xelefning eserliridin héchqaysisi zamanimizghiche yétip kélelmigen.
Mehmud qeshqeri «muqeddime»de yene: Türkiy tilning ereb tili bilen beygige chüshken ikki atqa oxshash teng chépip kétiwatqanliqini éniq körsitish üchün abduraxman xelil ibin ehmed tesnif qilghan «kitabul'eyn» namliq lughetitidikidek «Diwan» ghimu arxaik sözlerni kirgüzüshni oylighanliqini, mundaq qilghanda diwanning téximu mukemmel bolidighanliqini, lékin sözlerni ongay tépish, kishilerning qiziqishi we ixchamliq qatarliq jehetlerni közde tutup, éstimaldin qalghan sözlerni almighanliqini bayan qilidu («Diwan» tom, 6- bet). Bu yerde diqqetke sazawer inchike bir nuqta shuki: muellip Türkiy tilning ereb tili bilen beygige chüshken ikki atqa oxshash teng chépip kétiwatqanliqini éniq körsitish üchün, ereb alimi abduraxman xelil ibin ehmedning chong hejimlik qamusi «kitabul'ayin» ge oxshash éstimaldin qilip qalghan sözlernimu öz ichige alghan halda «Diwan»ni yazghan bolsam téximu etrapliq bolatti, deydu. Esli tékisttiki «aob» sözi «téximu toluq, téximu mukemmel, téximu etrapliq» dégen menalarda kélidu. («Diwan»ning Uyghurche terjimiside bu söz qandaqtu «téximu tertiplik» de terjime qilinip qalghan). Buning bilen Mehmud Qeshqeri zamanidila Türkiy tillardiki arxaizm bolup ketken sözlerning nahayiti köp ikenlikidin bisharet bérilidu. Xelil ibni ehmedning «kitabul (eyin)» kitabi 84 jild qilip yézilghan. Mundaq zor hejimlik qamusta, ikki til beygige chüshken ikki atqa temsil qilin'ghan. «Diwan»ning hejimimu «kitabul'eyn» gha oxshash zor bolushi pilanlan'ghan. Buning üchün Mehmud Qeshqeri nurghun matériyal toplighan. Bu matériyallar retliniship, talliniship basquchliridin ötküzülüp, nurghun qismi shalliwétilgen. Bu nuqtini munu ikki sözdinmu bayqiwalalaymiz.
«Diwan»ning muqeddimisidiki «ishlitiliwatqan sözlerni aldim, ishlitilmeydighanlirini tashlidim» («Diwan» tom, 6- bet). «Diwan»ning Uyghurche terjimiside, «aldim» dep élin'ghan söz, eslidiki tékistte «esbihettu» bolup, uning «muqimlashturush» dégen menisi bar, «tashliwettim» dégen söz esli tékistte «ehmeltu» bolup, uning «qaldurush» menisi bar. Mundaqta muellip: «qolumda neqleshken mol sözlükler yaki mol matériyallardin bir qismini muqimlashturup, kitabtin orun berdim. Bir qismini bolsa, kitabqa bérishtin qalduruwettim» dégen bolidu. Arxaizm sözler qalduruwétilmigen bolsa, «Diwan»mu «eyn» kitabigha oxshash nechche on jild yézilghan bolatti.
Bu yerde shunimu qeyt qilip ötüsh kérekki, ehmed ibin xelilning «eyn» kitabi meydan'gha kelgendin kéyin, uningda bayan qilin'ghan ishlitilmeydighan sözler üstide, eyni zaman alimlirining qarshi oxshash bolmighan. Beziliri «eyn» kitabida ayrilghan ishlitilmeydighan sözlerni maqullighan, beziliri bolsa uni xatagha chiqarghan. Mehmud qeshqeri «eyn» kitabidiki ishlitilmeydighan sözler toghrisidiki ölimalarning ixtilapliridin xewersiz emes idi, elwette. Mehmud qeshqeri «Diwan»ni kishilerning Türkiy tillarni öginishi üchün we Türkiy xelqler medeniyitini bashqilargha tonushturush üchün yézip chiqqanliqini muqeddimidiki bayanlardin bilip alalaymiz.
Démek, Mehmud Qeshqerining «Diwan»ni yézishtiki meqsiti, xelil ibni ehmedning «eyn» kitabini yézishtiki meqsiti bilen tüptin oxshimaydu. Shuning üchün, u «Diwan»ni yézishta xelil ibni ehmedni örnek qilmay, bashqiche yol tutqan. «Diwan»ning yoqilip kétip qayta tüplinish teqdiri, abduraxman xélil ibni ehmed tesnif qilghan «kitabul'eyn»ning teqdirige oxshap kétidu. Ibni nedimning «fihrsit»te körsitishiche, miladi 787- yilliri yézilghan «kitabul eyn» kitabi öz waqtida meydan'gha chiqalmay, miladi 863- yilligha kelgende andin jamaetchilik bilen yüz körüsheligen. Ebu bekri ibni oreyd mundaq deydu: «xélil ibni ehmedning «eyn» kitabi 248- yili (yeni miladi 863- yili )gha kelgende, besre shehiride peyda bolup qaldi. 50 Jildliq bu kitabni bir kitabchi xurasandin 50 tillagha sétiwélip élip keptu. Burun biz bu kitabning xurasanda tahirilar xandanliqining kutupxanisida saqlan'ghanliqini anglighan iduq. Emma nurghun ademler mundaq kitabning ishletkenlikini we qeyerdilikini zadi bilmeytti» dégen. Metbeechilik meydan'gha kelmigen, eserler qoldin-qolgha köchürülüp tarilidighan eyni zamanda mundaq ehwallarning bolup turushi ejeblinerlik emes idi elwette.
