Aptap
(2007-yili 1- ayning 17- küni, charshenbe)
Bu maqale esli Biliwalgha qoyulghan (azraq özgertildi).
Témigha chüshüshtin burun, qarimaqqa uning bilen munasiwetsizdet körünidighan bayanlar bilen sözümni bashlaymen.
Beziler "Uyghur"ning Én'glizche nami birlikke kelgendikin, emdi torbetlerdiki "Uighur" dep eskertishlerningmu hajiti qalmidi, diyishti. Bu emiliyette ularning bundaq eskertishlerning ehmiyitini chüshenmigenlikidin bolghan. Méningche bir milletning tarixi uning barliq izlirini öz ichige élishi kérek, tarixta millitimiz "Poq" dep atalghan bolsimu, "Bir zamanlarda Poq dep atalghan millet biz iduq" dep eskertip méngish aqilaniliqtur. Bizning millitimiz tarixta, bolupmu Xenzu tilida, nurghun xilda éytilghan/xatirilen'gen: 回鹘，回纥，畏兀儿，畏我儿[mendin qorqidighan bala]，维吾尔... Bularning ichide elwette hazirqi yézilishi (维吾尔) bizning könglimizge yaqidu --- bu xil yézilish "Uyghur"ning esli menisige yéqinraq baralighan. Lékin buningliq biz hergiz "qalghanlirining ipadiligini Uyghur emes" dep inkar qilmaymiz hem qilmasliqimiz kérek.
"Hun"ning tarixta Xenzu tilidiki atilishi xilmu-xil bolghan: 周代称他们为"混夷、獯鬻、猃狁"，春秋时称他们为"戎、狄"，战国、秦、汉以来称之为"胡"或"匈奴"，秦汉以后一般称为"匈奴[qebih qul]".
Hazir "Hun"ning yézilishi gerche xelqarada ortaq bolsimu, lékin bizning tilimizda yenila qalaymiqanchiliq bar: Beziler "Hun", dise, beziler "Hon" déydu.
"Türk" sözini tarixta özimiz "Türük"mu digen. Bu atalghuning Xenzuchisi bolsa xéli baldurla eplik sheklini tapqan: 突厥[tuyuqsiz hushsizlinish].
Yuquriqi qurlardiki millet namining ottura tirnaq ichige yézilghan meniliri, elwette, Xenzularning özi bilen daim toqunushidighan ejdatlirimizgha qarita könglige pükken arzuliridinla ibaret. Gep shuki, bu atalghular ejdatlirimizning uzun tarixiy yillargha qaldurghan izliridur. Bizning ularning menisining könglimizge yaqmighanliqini, yaki hazir "muwapiq" bir nam (mesilen, 维吾尔)ning bolghanliqini sewep qilip, ularni tarix betliridin öchüriwétish hoquqimiz yoq! (Chünki tarixqa aylan'ghan undaq "xataliq"larni négizidin toghrilash mumkin emes.)
Emdi tilni qéliplashturush témisigha keleyli. Men tor uchurliridin Til Yéziq Komitéti «Hazirqi zaman uyghur edebiy tilining imla we teleppuz qaidisini tüzitish toghrisida torda pikir élinidu»ghanliqidin xewer taptim. Bu qarimaqqa bir nahayiti yaxshi ishtek körünidu. Lékin méningche hazir Uyghurlarning öz tilini qéliplashturushining muwapiq peyti emes!
Til insanlarning özara allaqilishish qorali bolush süpitide uzun muddetlik tereqqiyat jeryanida tedrijiy peyda bolghan we mukemmelleshken, hergizmu bir qizim aqillar teripidin keshp qilin'ghan emes. Tilni qéliplashturush bolsa del uning eksiche az sanliq kishiler teripidin élip bérilidighan ish bolup, eger bu yerde éytiliwatqan "az sanliq kishiler" tilning igisi bolghan millet ahalisi ichide melum bir nisbetni igilimise we süpet jehettin (yeni, tetqiq qilmaqchi bolghan tilni ishlitish, tilshunasliq nezeriyisini pishshiq igilesh, tilni tetqiq qilish tereplerdin) melum yükseklikke yetken bolmisa, u halda ularning tilni "qéliplashturush"i tilning tereqqiyatigha paydiliq bolmayla qalmastin, eksiche uning saghlamliqigha we tebiiylikige ziyan yetküzüp qoyushi mumkin.
*
Elwette, men yuquriqidek sözlerni téqimimgha urupla tépiwalghan emes!
1. Un tasqashqa ishlitilidighan nersini burun "eglek" déydighaniduq, aldinqi esirning 80-, 90- yilirigha kelgende bu söz "elgek" bolup qéliplashti; (Bu söz esli tal yaghichini népiz tilip, andin uni égip yasalghanliqigha asasen "eglek" diyilgen bolushi mumkin.)
2. "Népiz" bilen menidash söz "yuqqa"ning qaysi waqtlarda "yupqa"gha özirip qalghanliqini bilmidim; (Bu sözning yiltizi "yuq" bolup, "huddi sirtqiy qewitige yuqup qalghan sudek népiz" digen menini bildüretti.) 3. "Üzlüksiz" digen söz téxi yéqindila "qélipchilar" teripidin "özlüksiz" qilip özgertilgendek turidu; [Men "özlüksiz" diginidin esli sözning menisini peqet chiqiralmidim. Esli sözning yiltizi "üz" bolup, türlime söz "üzlük"(üzülgen)ke inkar qoshumchisi "siz"ning ulinishidin yasalghan söz idi.]
4. Eslide "herket", "waste" diyilip kéliwatqan sözler yéqinda nime seweptindu (perizimche Özbékchining tesiridin bolsa kérek) "heriket", "wasite" qilip élinidighan bolup qéliptu; (Bu sözler elsi Ordu-Pars tilliridin kelgen bolushi mumkin. Emma, héch bolmighanda, méning Ordu-Én'gliz sözlükidin körüshümche, uningda ikkinchi söz "waste" dep élin'ghan.) 7. "Medeniyet", "edebiyat" digen sözler burun "mediniyet", "edibiyat" diyiletti. Bularning hazirqisigha qéliplishishimu 20-esr 80-yillarning axirliridiki ish bolsa kérek(?), hem nahayiti éniqki, bundaq qéliplishish Özbékchining tesirige uchrighan. "Mediniyet"ning yiltizi, yéqinda bir qérindishimdin bilishimche, "Medine" digen yer namidin kelgen iken: Medine eyni chaghda intayin tereqqiy qilghan bir sheher bolup, bu sheher ilgharliqning simwoli bolghan, shuning bilen bashqilar "Medinelik" digen söz bilen shu sheherning ahalisini we shundaq yuquri ilm-turmush süpetlirini hazirlighan kishilerni ipadiligen (Medine --> mediniy --> mediniyet; Ata-Türk dewride Türkiye tilshunasliri buninggha teqlit qilip, Türkiy milletler arisida eng mediniyetlik hisaplan'ghan Uyghurlarning namidin "uyghar, uygharliq" digen sözlerni yasighan iken) . "Edibiyat"ning söz yiltizi "edib/edip" bolup, bu söz yiltizidin "edibiy", "edibiyat" digen sözler kélip chiqqan. Undaqta, "mediniyet"ni "medeniyet"ke, "edibiyat"ni "edebiyat"qa özgertishte nime asas qilin'ghan? { Yéngidin igiligen bilimim boyiche, "medine" eslide Erepche "sheher" digen menide iken. Qarighanda, hazir "Medine" dep atilidighini Ereplerning eng burun peyda bolghan bir sheheri bolsa kérek(?) }
*
Bulardin köriwélishqa boliduki, Tilni qéliplashtrush üchün, aldi bilen choqum bir yuquri süpetlik ziyaliylar topi shekillinishi kérek; bu ziyaliylar choqum Tilning ötmüshi, hazirini puxta, chongqur tetqiq qilghan, Tilning amma arisidiki ishlitilish emiliyitidin toghra yekün chiqiralaydighan --- yeni, "qanuniyetsiz" halette turghan omumiy ehwaldin eqelliy yekün chiqiralaydighan, saxta qanuniyetler aldida qaymuqmaydighan --- bolushi lazim.
Men qaysibir munberde bir tordishimiz otturigha qoyghan "Xelqning tallishi haman toghrimu?" digen témidiki bir pikrni uchratqantim. Heqiqeten, "az sanliq köp sanliqqa boysunush" qaidisi hemmila jayda küchke ige boliwermesliki kérek, u bir nisbiy heqiqet. "Köp sanliq"ning gewdisi bolghan Awam, her waqt biz telep qilghan menide boliwermeydu --- bezide u peqet melum bir xil "moda"gha wekillik qilghuchi bir top kishilernila öz ichige élishi, "moda"ning xarektiri wejidin, bir qisim pishmighan tilshunaslirimizgha Awam sheklide körünüp qélishi mumkin. Mana bu yuqurida tizilghandek qélipqa chüshmeydighan "qéliplishish"larning peyda bolup qélishining sewebidur. Shunga bu yerde "köp sanliq" diyilgende, tilshunaslar ambirimizda yuquri süpetlik tilshunaslar sanimu choqum statistika ölchimige toshidighan derijide köp sanliq bolushi kérek! Undaq bolmaydiken, bixestilik qilip xata yekünlerni Awamgha mejburlap tangghandin köre, Tilimizni yenila "mutleq köp sanliq" bolghan Awamgha tapshurup berginimiz tüzük. Chünki, Awam "moda" we bashqa ushshaq qaynamlarning tesirige uzun'ghiche esir boliwermeydu, u haman heqiqiy toghra éqimni dawam ettüridu!
Dimek, "qéliplashturush" qarimaqqa intayin yaxshi ishtek körünidu. Lékin, eger u Tilning esli mahiyitini eng yuquri derijide saqlap qalalmisa, qilghan ishimiz xuddi késekni yuyup pakizlighandek, kigizning qilini tirip saplashturghandekla ish bolup qalidu.
Undaq bolsa qandaq qilish kérek?
Yuquri süpetlik tilshunaslirimiz yoq emes, peqet ular san jehettin kemlik qilidu. Eger Tilni qéliplashturmaqchi bolsaq, méningche bu ishni otturigha epchiqqan hökümet aldi bilen eshu az sandiki aliy tilshunaslirimizni teshkillep, az digende ikki yilliq terbiyilesh kurslirini échishi, kurs arqiliq bir türküm mutexesislerni terbiyilep chiqishi, andin bu mutexesislerni herqaysi jaylargha ewetip, Til toghrisida etrapliq tekshürüsh-tetqiq qilish xismetlirini qilishi, axirida mutexesislerni bir yerge jem qilip, ene shu birinchi qol matériyallar asasida chongqur tetqiqat yürgüzüp, ilmiy, mes'uliyetchan bolghan halda qéliplashturushqa tutush qilishi zörür. Elwette, buninggha nurghun meblegh kétidu --- eger shu mebleghni chiqirishqa, shu uyushturushlarni wujutqa keltürüshke hérismen hökümet bolmighinida, undaq "qéliplashturush"ni bashlimayla qoyghan tüzük!
