I. N. Aptap (2009- yili 2- ayning 7- küni)
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Uyghur xelq maqal-temsilliri ichide “Zaman zorning, tamasha korning” deydighan bir maqal bar. Bu maqalning aldinqi yérimining menisi nahayti éniq — kimning küchi chong bolsa shuning gépi tong, ishi ong bolidu; keynkisining menisi yoshurunraq: kishiler xushal-xoram yashash üchün, ijtimaiy turmushta nurghur köngülsizlikler, adaletsizliklerdin özini qachuridu, éniq körüp yaki anglap tursimu, körmeske, anglimasqa salidu… Xelqimizning yene bir maqali, “köz körmise köngül tinch”, del mushundaq ehwalgha éytilghan.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
“Tamasha korning” prinsipi turmushimizning hemme terepliride daim öz rolini körsitidu.
Jahanda hemmila kishi xush xewer anglashni yaqturidu — eger shum xewer bilen xush xewer teng yétip kelgende, aldi bilen shum xewerni, andin xush xewerni anglap, xush xewer epkelgen xushalliq arqiliq shum xewer epkelgen shumluqni suyuldurmaqchi yaki yapmaqchi bolidu. Bu xuddi ikki xil tamaq bilen qursaq toyidighan ehwalda, awwal qonaq nan, andin göshmanta yiyilginige oxshash.
Riwayet-chöcheklerdiki bir kembeghel puqraning échinishliq hikayisini anglap, köz yéshi qilip turup, “Buning hikayisi intayin tesirlik iken, méning könglümni bek yérim qiliwetti, uni derhal epchiqip kallisini élinglar!” dep perman chüshürgen héliqi padishahnimu hemmimiz bilimiz.
Yéqinda BIHISH ARAL déydighan bir TV tyatirini körgen idim. Uningda terkiy dunyaning köngülsizlikliridin özini tartqan, yeni, réal turmushning riqabet-küreshliridin özini qachurghan kishilerning könglige yaqidighan bir güzel mexpiy aral hikaye qilinidu. Aralgha bériwalghanlar bu dunyaning maddiy-meniy turmushliridin alaqini üzgen bolghachqa, Araldiki aghrip qalghan we yarilan’ghanlarning dawalinishi mumkin bolmaydu. (Aghriq-salaq ishliri haman chiqip turidu, chünki u beribir heqiqiy bihish emeste!) Netijide, bir yarilan’ghuchining nale-zaridin biaramliq his qilghan Aral ehli, “bihish” turmushigha dexl qilghan héliqi bicharini Aralning “adem barmaydighan” bir jayigha epbérip tashliwétip, özlirining aghriq-salaqsiz eysh-ishretlik turmushini dawam qilidu… Bu gerche bir oydurma hikaye bolsimu, biraq uning eks ettürgini del Insanlar itaet qilip kéliwatqan “tamasha korning” prinsipidur!
Turmushta bir yerde yigha-zare boliwatsa, yene bir yerde toy-neghmiler yürüshidu; bir yerde kishiler zerbe-zulumgha uchrap nale qiliwatsa, yene bir yerdikiler qilchilikmu uning tesirige uchrimastin özlirining xatirjem-bayashat turmushini dawam ettüridu; bir yerde acharchiliq boliwatsa, yene bir yerde kishiler israpchiliq ichide eysh-ishretni dawamlashturidu… Mana bularning hemmiside kishiler “tamasha korning” prinsipini ishqa sélip, özlirining rohi we jismidiki kemtüklüklerni “tengpungluq”qa érishtüridu!
“Ursam özümning xotunumni/balamni urdum, séning nime karing!” deydighan, qarimaqqa nahayiti orunluqtek körünidighan bir bimene hem öhtemlerche qarash, eslitinla tamashagha adetlen'gen kishilerning ashundaq zorawanliq ishliri bilen kari bolmasliqigha epchil destek bolidu; Xuddi shuninggha oxshash, “... Bu digen döwlitimizning ichkiy ishi, bashqilarning arilishish hoquqi yoq!” digen'ge oxshash yene bir xil bimene diplomatik ibare, xelq'ara tamashixorlar arisida oxshashla ünümlük ishleydu!
Uzun zamanlardiki tedrijiy tereqqiyat jeryanida, Insanlarning mingisimu échinishliq, köngülsiz ishlar toghrisidiki xatirilerni asan untuydighan, xushal-xoram peytlerni chongqur este saqlaydighan méxenizmni shekillendürgen.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Jahanning tereqqiyati haman maddilar arisidiki munasibetni kücheytish yünülüshi boyiche bolidu. Biz hazir “bügünki dunya uchur dunyasi,” digen ibarini aghzimizdin chüshürmeymiz. Bu peqetla Insanlarning “uchur”ning qimmitini emdila chüshengenlikining ipadisidur, xalas! Emiliyette, tebiet dunyasidiki “uchurlishish”, alemning tertipsizliktin tertiplikke qarap tereqqiy qilishidin tartipla özining rolini jariy qildurghan. Insanlar tonup yetken eng deslepki “zor kölemlik” uchurlishish — hüjeyriler arisidiki alaqining peyda bolushi, hemde shu asasta, bir hüjeyrilik janliqlardin köp hüjeyrilik janliqlarning barliqqa kélish jeryanidin ibaret. Bu jeryanda hüjeyre bilen hüjeyre otturisidiki hemkarliq öz’ara uchur alaqisi arqiliq emelge ashidu. Hemkarliq bolghan iken, bir hüjeyre tashqiy dunyadin melum uchur (mesilen, ozuqluqning sézilishi, xeterning bayqilishi digendek uchurlar)gha érishse, bu hüjeyre choqum ashu uchurlarni qilche yoshurmastin yene bir (yaki bashqa) hüjeyre(ler) bilen ortaqlishishi zörür. Buning üchün hüjeyriler arisidiki “uchurlishish” intayin mukemmel sewiyege yetken bolushi kérek. Bu xil mukemmellik, elwette, janliqlar dunyasida nahayiti yaxshi emelge ashqan.
Tilning peyda bolushi Insanlar jemiyitining uchurlishishining deslepki bixlirining biri hisaplansa, yéziqning keshp qilinishi, metbuatchiliq (kitap-gézit bésish ishliri)ning dunyagha kélishi uchurlishishni yéngi bir pellige yetküzgen; kino-téléwiziyening meydan’gha chiqishi uchurlishishqa qanat ata qilghan bolsa, komyutér téxnikisidin bix sürüp chiqqan intérnét tori Insaniyet jemiyitining uchurlishishini tarixta körülüp baqmighan epchil waste bilen teminlidi. Xuddi bedinimizning melum bir jayi yarilansa, pütün bedinimiz (barliq hüjeyrilirimiz) buningdin xewerdar bolghinigha oxshash, kélechekte Yersharining qaysibir bulung-pushqiqida bir “erzimes” yoqsul biaramliqqa patqanda, “tamasha korning” digen ibarining waqti kelmeske kétip, Yersharidiki barliq Insanlar buningdin derhal xewerdar bolidighan, hemde ashu kishining biaramliqi bilen ortaqliship, uni özlirige oxshash saghlam turmushqa érishtürüsh üchün teng küch chiqiridighan bir zaman haman bir küni wujutqa chiqqusidur!
Biraq, bu peqet bir shirin xiyaldinla ibaret bolup, uning ishqa ashmiqi, yeni Janliq Yershari (buning Englishche étinimu qoyup qoyayli: BioEarth)ning pütmiki üchün, belkim yene nechche esr waqt serp bolushi mumkin! Uning aldida, insanlar yenila “tamasha korning” prinsipining kotrolluqida turmush kechürüshi, shu jeryanda, hich bolmighanda, bu prinsipning rolini ajizlashturush üchün qedemmu-qedem tirishchanliq körsitishi mumkin…...
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
