Ma-Liching (Jéngju Uniwérsitéti tarix we arxiologiye Fakultétining doktor aspranti)
Sung-Ywenru (Shenshi Olkilik Medeniyet Yadékarliqliri Tetqiqat Ornidin)
Abdulla Ghappar terjimisi
Tarixnamilerde « (Hunlarning) yéziqi yoq, til arqiliq pütishidu» dep xatirilen'genlikige köre, Hunlarning yéziqi yoqtek qilidu, emma ularning xushyalarningkige oxshimaydighan tili bolghanliqi éniq. «Yusunname. Shahlar tezkirisi» de «her tereptiki xelqlerning tili we yimek–ichmek, kiyim-kécheklirimu oxshimaydu» dégen xatire bar. Rungzijüji (戎子驹支)mu «runglarning yimek–ichmek, kiyim–kéchekliri xuashyaliqlargha oxshimaydu, puli we tilimu oxshimaydu» deydu.
Hun tilining bir qisim sözlükliri ikki xen sulalisi dewride xenzuche transikripsiye qilinip saqlinip qalghan. Mesilen ghuz (胡), denyü (单于, tengriqut- t), tümen (头曼), modun (冒顿 batur-t), chéngli (撑犁 tengri- t), gutu (孤涂 qut-t), (若), yenji (alchi 阏氏- t), jüsi (居次 qiz-t), tuchi (屠耆 tugh-t), guli (谷蠡 qan- t), dangxu (当户 tütün-t), chyéchü (且渠 qutqubeg-t), chilyen (祁连 tilen-t), chijow (稽 粥 kiok yaki qayuq- t), owto (瓯脱 otu, ottura -t), dowlo (逗落), kinglu (经络, qingraq-t), funi (服匿), biyü (比余), shübi (胥比) qatarliqlar. Ikki xen sulalisidiki kishiler Hunlarni «yarimas, qopal, gépi tetür» (萁倨反言) («xüeynenzi tezkirisi. Chi begligi yusunliri» 11. Jild) deytti. Bular kéyinkilerning Hunlarning millet teweliki we til tewelikini tetqiq qilishtiki birdin bir matériyal bolup qaldi. Bezi alimlar «反言» ni altay tilliridiki toldurghuchi aldida xewer keynide kélidighan jümle tertipi bilen munasiwetlik dep qarimaqta. (Yi lingjén «junggo shimaliy milletler we mungghullarning kélip chiqishi», ichki mungghul uniwérsitéti ilmiy jhornili 1979-yilliq 3.,4. San) beynyawkuji til menbeshunasliq we tawushshunasliq nuqtisidin 17 Hun sözlükini tetqiq qilip, uning ichide mungghul tiligha tewe sözdin 2, türkiy tillargha tewe sözdin 2, tunggus tillirigha tewe sözdin 3, türk mungghul tillirigha ortaq bolghan sözdin 1, mungghul, tunggus tillirigha ortaq sözdin 4, mungghul, türk, tunggus tillirigha ortaq bolghan sözdin 5 barliqini bayqighan. («Asiya tezkirisi», parijh 1923-yilliq sanigha bésilghan beynyaw kujining «Hunlarning kélip chiqishi heqqide tetqiqat», xé jyenmin terjime qilghan «Hunlar heqqide tetqiqat». Lin xen tüzgen «Hun tarixi tetqiqat maqaliliri toplimi» gha qarang, jungxua kitab idarisi 1983-yili) fang juangyow 21 Hun sözlükini tetqiq qilip bügünki türkche (türkiye türkchisi)ge yéqinlishidighan sözdin 11, bügünki tunggus tillirigha yéqinlishidighan sözdin12, bügünki mungghul tillirigha yéqinlishidighan sözdin 20 bar dep höküm chiqarghan. (Fang juangyu «Hun tili tetqiqati» «dölet pesillik ilmiy jhornili» 2-tom 4-kitap 1930-yili) hazirqi mungghul tilida türkche we tungguschigha oxshap kétidighanliri ayrim–ayrim halda %20 din artuqraq bolup, 20 tawush ichide yuqiriqi üch tilgha ortaqliridin töt–beshi, türkche we mungghulchigha ortaq emma tungguschigha oxshimaydighanliridin alte– yettisi, tunggusche we mungghulchigha ortaq emma türkchige oxshimaydighanliridin alte–yettisi bar, lékin türkche we tungguschigha ortaq emma mungghulchige oxshimaydighandin birmu yoq iken. Bu Hun tilining hazirqi mungghulchigha eng yéqinlishidighanliqini, uning mungghul tilliri ailisige tewe bolush éhtimalliqining eng yuqiri ikenlikini chüshendüridu. Emma yene bezi alimlar yuqiriqigha oxshash matériyaldin bashqiche höküm chiqirip, Hun tilini türkiy tillar ailisige tewe dep qaraydu. (Xé shinglyang «Hun tiligha deslepki izah» merkizi milletler uniwérsitéti ilmiy jhornili 1982- yili 1- san) bu qarash gherp alimlirida köprek. Yene bezi alimlar «kishiler hazirqi zaman tilliridin Hun tilining qalduqlirini izdeshke köniwélip, yene bir xil éhtimalliqni untup qéliwatidu. Hun tili alliburun ölgen til, u hazirqi héchqandaq tilgha oxshimaydu. Altay tilliri séstimisidiki mungghul tilliri, türkiy tillar we tunggus tillirining hemmisi yéqinqi qedimki zaman we hazirqi zaman tilliri. Altay tillar sistémisida tötinchi bir til ailisining bolush éhtimalliqini chetke qaqmasliq kérek» dep qaraydu. (Yi lingjén «junggo shimaliy milletler we mungghullarning kélip chiqishi», ichki mungghul uniwérsitéti ilmiy jhornili 1979- yilliq 3.,4. San) Hunlar kücheygen dewrlerde etrapidiki nurghun qebililerni boysundurghan, bu qebililer tillirining Hun tili bilen oxshash bolushi natayin. Shunga Hun tili bilen buysundurulghan qebililer tillirining arilashmasliqi, bir birige tesir körsetmesliki mumkin emes. Tillarning uchrishishi we öz–ara tesir körsitishi bu tillarni ortaq yönilishke qarap tereqqiy qildurghan. Hun impiriyisi halak bolghandin kéyin, bir qisimi jenubqa kélip xen sulalisigha bey'et qildi, yüz mingdin artuqraqi siyanpiylargha tewe boldi. Yene bir qisimi jenubqa köchken Hunlarning esli ziminlirida télilar bilen ariliship yashidi. Shimaliy Hunlar gherbke köchkende mungghul tilliq we türkiy tilliq qebililer rayonliridin ötti. Hun tilining bashqa qebililer tillirigha tesir körsetkenliki yaki singip kirgenliki muqerrer. Emma yene bir éhtimalliqmu bar, yeni Hun tili mongghul tilliri, türkiy tillar we tunggus tillirining shekillinishige asas bolghan menbe til bolishimu momkin.
Tarixi yazmilargha köre, xen sulalisi bilen Hunlarning xet alaqisi nahayiti quyuq bolghan. «Tarixiy xatiriler» we «xenname» de xatirilinishiche xen xüydining 3- yili (miladidin burunqi 192-yili) «batur tengriqut kücheygen chéghida, mektup yézip elchi ewetti...» (...是时冒顿方强，为书使使遗高后), Xen wéndining 6- yili (miladidin burunqi 174-yili) «Hunlar (agha tengriquti 老上单于) xen sulalisige mektup yollap mundaq dédi....» (遗 汉书曰) Xen sulalisi bilen tengriqut arisida yézilghan xetlerning hemmisi xenzuche yézilghan. Emma bu xetlerni xenzularning yézip bergenlik éhtimalliqini nezerdin saqit qilmasliq lazim. Xenzular yézip bergen déyilse, eng chong éhtimalliq shuki Hunlargha esirge chüshken kungzichilar yézip bergen. Ular tengriqutqa xet alaqisi qilishni öz ichige alghan xen sulalisige qarshi turush pilan–hililirini körsetken. Jungxang yö tengriqutqa wekaliten xen sulalisige jawap mektup yézip amal körsetken. Xen sulalisi tengriqutqa bir chi bir sung uzunluqtiki tarshigha pütülgen mektup ewetidu. Jungxang yö tengriqutqa xen sulalisigha ewetilidighan mektupning bir chi ikki song tarshigha yézishni, tamgha we lipapning chong, uzun bolushini tewsiye qilidu. («Tarixiy xatiriler. Hunlar tezkirisi» 110- jild, jungxua kitab idarisi, 1982- yili) tengriqutqa mektup yézip bérish eyni waqitta eqelliy qaide boyichila bolghan idi.
Tépilghan medeniyet yadikarliqlirimu Hunlarning xenzu yéziqi qollan'ghanliqini ispatlaydu. Yuqirida tengriquttin tartip töwende her derijilik emeldarlarning hemmisining tamghisigha xenzuche xet uyulghan. «Xenname. Hunlar tezkirisi» de «xen shüendining genlu 3-yili (miladidin ilgiriki 51-yili) qughishar tengriqut xen sulalisige ziyaretke keldi, xen sulalisi uninggha taj, kemer, ton, altun tamgha we yéshil tamgha béghi teqdim qildi» déyilgen. Xen sulalisi bergen tamghidiki xette «möhür» (玺) emes, «tamgha» (章) déyilgen bolup, «xen» (汉) dégen xetmu yoq idi. Beglikler begliridin töwendikilerning tamghisida «xen» (汉) dégen xet bar bolup, «möhür» (玺) déyiletti. Wang mang hoquqni igiligendin kéyin, buyruq chüshürüp tengriqut tamghisidiki xetni özgertiwetken. Esli «Hun tengriquti tamghisi» bolup, wang mang «shin sulalisi Hun tengriqutining möhüri» dep özgertti. («Xenname. Hunlar heqqide qisse» 94-jild, jungxua kitab idarisi, 1962 - yil) hazirghiche 20 nechche dane Hun emeldarliq tamghisi tépildi, uning hemmisi xenzuche xetlik tamgha. Mesilen, chingxey ölkisi datungning shangsünjya quruli dégen yerdin tépilghan «xen sulalisi Hun adaletlik sadiq xan tamghisi» (汉匈奴归义亲汉长), dung shéng yighip saqlighan «xen sulalisi chejwinyutning tamghisi» (印 汉匈奴栗借温愚), «Hun quluchuz» (匈奴呼律居訾), «xen sulalisi Hun qulzish churning tamghisi» (汉匈奴呼卢訾尸逐印), «shutuq bégi tamghisi» (休屠长印), «shutuq Hun yüzbéshi tamghisi» (休屠胡佰长印), «Hun wezirining qashtéshi möhüri» (匈奴相邦玉玺), «ong bilikxan tamghisi» (右贤王印), «zoji bégi tamghisi» (俎居侯印), «töt münggüz Hun xani tamghisi» (四角胡王印), «xen sulalisi Hun ésish batisqan tamghisi» (汉匈奴恶适尸逐王印), «Hun qut bitech tamghisi» (匈奴故涂毕台耆印), «Hun yatlarni yoqatquchi san'ghun tamghisi» (匈奴破雳长印), «Hun adaletlik dost xaqan tamghisi» (匈奴归义亲汉汉君印), «jin sulalisi Hun qutbaliq qan tamghisi» (晋匈奴率善邑长), «jin sulalisi dost Hun serdari tamghisi» (晋率善胡秋长印), «jin sulalisi sherqiy qirghaq Hunliri himatchi san'ghunining tamghisi» (晋河东匈奴护军印) qatarliqlar. Bu tamgha–möhürler qoghishar tengriqut xen sulalisige bey'et qilghandin kéyinki boyumlar bolup, xen sulalisi ordisi in'am qilghan tamghilardur.
Qurulush matériyalliri we kündilik buyumlardinmu nurghun xenzuche xetler bayqaldi. Apa qaghan ordisi xarabisidiki tüwrükke «tengriqut tümen ming yil yashighay, daim shad–xoramliqta ötkey» (天子千秋万岁，常乐未央) dégen xetler yézilghan. Yiworka xarabisidin astigha xenzuche xet uyulghan eswaplar, «岁», «仇», «党» dégen xenzuche xetler uyulghan biley tashlar tépilghan. (Dawiy duwa: «yiworka shehiri» sanpétirborg 1995- yili) noyin uradin tépilghan sujikito 6M nomurluq xarabidin qulaqliq sapal qacha tépilghan bolup, uninggha «jyenpingning 5-yili 9- ayda...» (建平五年九月工王潭经画工获壹大武省), Qachining astigha yene «shanglin» (上林 xen sulalisi dewridiki bir sarayning nami-t) dégen xetler uyulghan (1- resim). Uningdin bashqa «shimkof qebristanliqi» din «jyenpingning 5-yili sichüen emiri...» (建平五年蜀郡西工造乘舆髹印画木黄瓦小容一升十六仓素工尊肆工袖上工寿铜瓦黄涂工宗工工丰清工白造 工夫造护工卒吏巡守长克丞骏琢丰守令史严主) Qatarliq 69 xenzuche yézilghan, bulut we qush nusxiliq qulaqliq sapal qacha tépilghan. (Qachining bir burjiki kemtük bolghachqa peqet 67xet qélip qalghan). (Lu jinké: «Hun medeniyiti we noyin uradiki tekshürüsh» moskiwa- lénin'girad 1962- yili; Darji surung: «shimaliy Hunlar», olanbator 1961- yili) jyenping xen shüendining yilnamisi. «Xenname. Hunlarheqqide qisse» de ojuljut tengriqut (乌珠留若 单于)ning xen eydini ziyaret qilishining egri–toqay jeryani we xen eydining tengriqutqa nurghun in'am bergenliki xatirilen'gen. «Jyenpingning 4- yili ojuljut tengriqut xan'gha mektub yollap, kéler yili ziyaretke baridighanliqini bildürdi. Bu chaghda xen eydi aghriq idi. Beziler: ‹Hunlar yuqiridin kelse apet élip kélidu. Xuanglung, jingning yilliri tengriqut ziyaretke kelgechke, shu yilliri xanlirimiz qazagha uchrighan idi› déyishti. Shunga ikkilen'gen xen eydi wezirlerdin pikir soridi. Ularmu dölet ghezinisi qurughdilip kétidiken, ruxset qilmasliq kérek dep qarashti. Ujuljut tengriqutning elchisi xoshliship ketmekchi boldi. U kétish aldida ishik'aghisi yang shyung xan'gha mektup yollap, keminiliri ‹alte kitab›tin bilishimche, el bashqurushta weqe yüz bérishtin burun aldini élish hemmidin ela, herbiylerning urushmay ghelbige érishishi hemmidin üstün turidu. Bu ikki nuqtini emelge ashurush üchün nahayiti yuqiri sewiye bolushi kérek. Shunga mahiyetlik chong ishlar toghrisida salmaqliq bilen oylanmay bolmaydu. Hazir tengriqut mektub yollap ziyaret qilishni telep qiliwidi, biz tereptin özre körsitip ret qilindi. Péqirning qarishiche mushundaq bolghanda, Hunlar bilen xen sulalisi arisidiki munasiwette buningdin kéyin choqum ziddiyet tughulidu. Ular esli shimaliy turalar bolup, besh büyük padishah ularni boysunduralmighan, üch xanmu ulargha hökümranliq qilmighanidi. Ular bilen sürkilish tughdurushqa bolmaydighanliqining sewebi nahayiti éniq dédi.» Bu qétim tengriqut teshebbuskarliq bilen ziyaretke kélishni telep qilghan, padishah eydi aghriq bolghachqa, xen sulalisi buni Hunlar bilen munasiwetlik dep qarighan, yene bir tereptin tengriqutqa in'am bérip dölet ghezinisining qurughdilip qélishidin ensirigen, shunga ret qilghan. Axiri yang shyung Hunlar bilen bolghan munasiwetning keskinliship kétiwatqanliqini qayta–qayta eskertip, ‹dölet chiqim tartsimu buninggha amal yoq› dep, padishah eydini qayil qilip, tengriqutqa ijazet qilghan. Aqibette tengriqut yolgha chiqmastinla aghrip qalghachqa, yene elchi ewetip, kéler yili ziyaret qilishni telep qildi.› Burunqi adet boyiche, uninggha meshhur xanlar we emeldarlardin 200 nechche kishi hemrah bolup kéletti. Emma bu qétim 500 kishi bilen kélishni telep qilipmu ijazet alghan. Yüenshowning 2-yili ojuljut tengriqut ziyaretke kéliwidi, bu yil qutluq yil bolmighanliqtin, tengriqut shanglin charbéghidiki putaw qesrige orunlashturuldi hemde bu tengriqutqa bolghan pewqul'adde hörmet ikenliki uqturuldi, tengriqutmu buni chüshendi. Uninggha yene 370 qur kiyim–kichek, 30 ming top kimxap we tawar–durdun, 30 ming jing sernex teqdim qilindi. Bashqa nersiler xépingning 4-yilidikige oxshash boldi. Ziyaret tügigendin kéyin, emirnöker xen kuang tengriqutni uzutup qoyushqa ewetildi. («Xenname. Hunlar heqqide qisse» 94-jild, jungxua kitab idarisi, 1962- yil) noyin uradiki arxiologiyilik qézishta bayqalghan matériyallar bu xatirilerni spatlaydu. Jyenpingning 4-yili tengriqut «kéler yili» salamgha kélishke ijazet sorighan. Kéler yili elwette jyenpingning 5-yili bolidu. Xen sulalisi ijazet bergendin kéyin baldurla sowghat buyumlarni teyyarlashqa tutush qilghanliqini perez qilish mumkin. Eyni chaghda yilnamini yüenshowgha özgertish niyiti bolmighachqa, sowghat buyumlargha jyenpingning 5-yili dep yézilghan. Jyenpingning 5-yili 1-ayning 15-küni quyash tutulghanda yilnamini yüenshowgha özgertip, her qaysi tewe ellerning salamgha kélishini kéchiktürgen. Shunga yüenshowning 2-yili ojuljut tengriqut salamgha kelgende in'am qilin'ghan buyumlar ichide «jyenpingning 5-yili» dep xet yézilghanlirimu bolghan. Bundaq alahide ehwal wéy, jin sulaliliri dewride yaponiye salamgha kelgende in'am qilin'ghan boyumlardimu uchraydu. M6 Nomurluq qebridin tépilghan yadikarliqlar we tarixiy xatiriler bu qebrining yil dewri we qebre igisige höküm qilishimizni toluq asas bilen teminleydu. Bu qebrining igisi Hunlarning ojuljut tengriquti bolup, u miladidin ilgiriki 8-yili textke chiqip, miladining 13-yili alemdin ötken. Qebridin chiqqan boyumlarni gherbiy xen sulalisining axirqi yilliri yeni miladining aldi–keynide xen sulalisi in'am qilghan. Noyin uradiki Hun qebristanliqidin xenzuche kiyim–kichek, qural saymanlar tépilghan bolup, uning ichide nurghun yipek toqulma boyumlarmu bar. Mesilen, bir yéshil durdun'gha duldul minip bulutlar ara perwaz qiliwatqan altunreng perishtining süriti keshtilen'gen, süretning üstige «perizat» (仙境), «padishah» (皇) dégendek xenzuche tilek sözliri chüshürülgen. Yene bir parche aqar su, perishtiler keshtilen'gen buyumda «shin sulalisi ejdadlirining rohliri tümen ming yillar yashighay» (广成新神灵寿万岁) dégen xetler uchraydu. Wang mang hoquqni igiligendin kéyin, xen sulalisining axirqi dewrliridiki merkizi hökümet dölet qurghan yilni «showchéngtang» (寿成堂) dep özgertti. Bu hemdepne boyumlar wang mang qurghan shin sulalisi tengriqutqa in'am qilghan boyumlardur. Noyin uradiki aqsöngekler qebriliridin tépilghan köp miqdardiki qimmetlik yipek mallar «xenname. Hunlar heqqide qisse» diki wang mang hoquq igiligendin kéyin, adem ewetip ‹nurghun altun, kimxap–tawarlarni tengriqutqa teqdim qildi› dégen yazmigha mas kélidu. Emma bu bir qatar xenzuche matériyallar bir bolsa xen ordisi teripidin in'am qilin'ghan, bir bolsa xen sulalisi esirliri yaki hünerwenliri ishlepchiqarghan. Bu Hunlar bilen xen sulalisi diplomatiye munasiwetlirige alaqidar bolup, chong éytqandimu peqetla Hunlar arisida xenzu yéziqining ishlitilgenlikini, Hunlarning xenzu yéziqini bilidighanliqinila chüshendüridu, emma Hunlarning öz yéziqi bar–yoqliqini chüshendürüp bérelmeydu.
Shuning bilen birge yene, «xenname. Gherbiy yurt tezkirisi» de «asiyu (乌孙)ning gherbidin arsak (安息)qiche bolghan ellerning hemmisi Hunperes idi. Hunlar ilgiri toxriylarni tarmar qilghanliqi üchün, tuxaristan qatarliq eller dekke–dükkide yashaytti. Shunga Hun elchiliri tengriqutning xétini kötürüp barsila, texirsiz ozuq–tülük yetküzüp bérip ularni qiyinchiliqta qaldurmaytti.» Déyilgen. Bu yerdiki «xet» (信)ni ikki xil chüshinishke bolidu. Biri melum xewerge wekillik qilidighan maddiy boyum. «Tarixiy xatiriler» de Hunlar birer ishni xatirilimekchi yaki birer xewerni yetküzmekchi bolsa yaghachqa uyup qoyidu dep xatirilen'gen. Bu yerdiki xet belkim yaghachqa uyulghan boyum bolushi momkin. Yene bir éhtimalliq shuki, u heqiqiy menidiki yéziq bolushi momkin. Tengriqutning gherbiy yurttiki döletlerge yazghan xéti hergiz xenzu yéziqida yézilmighan. Bir bolsa özlirining «Hun yéziqi» da, bir bolsa gherbiy yurtluqlarning yéziqida yézilghan.
Tarixiy matériyallarda yézilishiche, jungxang yö tengriqutning etrapidikilerge Hunlarning ahalisi, mal–waranlirini puxta tizimlash, hésablap baj élishni ögetken. («Tarixiy xatiriler. Hunlar tezkirisi» 110- jild, jungxua kitab idarisi, 1982- yil) Hunlarning yéziqi bolghandila «tizimlap» yazalaydu. «Tarixiy xatiriler. Hunlar tezkirisi» de Hunlar her yili küzde atlar semrigende deylin ibadet ormanliqigha yighilatti, adem, at–ulaqning hésabi élinatti dep xatirilen'gen. («Tarixiy xatiriler. Hunlar tezkirisi» 110- jild, jungxua kitab idarisi, 1982- yil) wesiqilerge köre, Hunlarning burunla öz yéziqi bolupla qalmay yene xerite we edebiyatiningmu bolghanliqini bileleymiz. «Kéyinki xenname. Jenubiy Hunlar tezkirisi» de «bi yoshurun halda xen sulalisi kishisi goxéngni Hunlarning xeritisini élip (shixé wilayitining waliy mehkimisige) bérip özining béqinish telipini yetküzüshke ewetti» («kéyinki xenname. Jenubiy Hunlar tezkirisi» 89- jild jungxua kitab idarisi, 1962- yil) «xenname. Yüendi heqqide qisse» de «jyenjawning 4-yili birinchi ayda, xen yüendi chichi tengriqutning öltürülgenliki munasiwiti bilen tengri we yer ilahigha ibadet qilip, ata– bowilirigha atap nezir–chiraq qildi. Pütün el boyiche jinayetchiler kechürüm qilindi. Wezir–wuzralar xen yüendige sharap tutup uni mubareklidi. Xen yüendi chichi tengriqutqa qilin'ghan jaza yürüshi toghrisidiki resimlik kitablarni xanike we xanishlarning körüshige berdi» dep xatirilen'gen. («Xenname. Yüendi tezkirisi» 9- jild, jungxua kitab idarisi, 1962- yil) xenzuche wesiqilerde yene Hunlardin qalghan «tilen téghi naxshisi» namliq bir shéirmu xatirilen'gen bolup, tékisti mundaq:
Ayrilip qalghanda chilan taghidin,
Awumas bopqaldi charwa – malimiz.
Ayrilip qalghanda alchi taghidin,
Munglinip sarghaydi qiz – ayalimiz.
Bu qisqighine shéirda xen wudi dewride chong san'ghun wéy ching, xu chübinglerning Hunlargha hujum qilip, ularni quruldin qoghlap chiqarghandin kéyin, Hunlarning öz yurtlirigha bolghan séghinish héssiyati, chongqur qayghurush we bichare hali teswirlen'gen bolup, yüksek bediiylikke ige. Xuddi «tarixiy xatiriler» de éytilghinidek «Hunlar tilen téghidin ayriliip qalsa qandaqmu yighlimay turalisun».
Uningdin bashqa, gherp tarixiy matériyalliri bu qarishimizni téximu küchlük ispatlaydu. Wéllis özining «dunya tarixi tizisliri» (wélls (H.G. wells) «Dunya tarixiy tizisliri» 1- qisim, lyang sichéng qatarliqlar terjime qilghan) namliq kitabida sherqiy rim tarixchisi priskus (Priscus)ning «Hun tengriquti attila ordisigha elchilikke bérish xatirisi» din neqil élip attilaning rim elchilirini kütiwalghan ziyapette latin tili, got tili we Hun tillirida naxsha we komidiyiler orunlan'ghanliqini teswirligen: «attilaning paytexti bir herbiy qel'e bolup, sheher emes iken. Rim uslubida sélin'ghan birla tash imaret bar iken. Kishiler kepilerde, chidirlarda turidiken, attila, muhim erbablar we ularning ayalliri bir yaghachtin yasalghan sarayda turidiken. Bu chong qel'ede urushtin alghan ghenimetler nahayiti nurghun iken. Attila köchmen charwichi milletlerning addiy– sadda xaraktérini saqlap qalghan bolup, yaghach qacha, yaghach texse ishlitidiken, jan köydürüp ishleydiken. Orda aldiki kengri seynada at minip, oqya étishidiken. Ariyanlar we mungghullarning iptidaiy ziyapet adetliri boyiche sharapni bek köp ichidiken. Shairlar attilaning aldida attilaning yuqiri mahariti we ghelibilirige medhiye oqughanda zal ichi alahide jimjitliqqa chömüp, méhmanlar diqqet bilen anglaydiken. U herbiy exlaqni kücheytish toghriliq nutuq sözlidi. Arqidinla komidiyiler orunlinip, jiddiy keypiyat xushalliqqa özgerdi. Morlar we saklar ghelite kiyimlerni kiyip, latin tili, got tili we Hun tilida orunlap, olturghanlarning hemmisini shatlandurdi. Pütün sarayni qulaqni yériwetküdek külke awazi qaplidi. Peqet attilala eslidiki temkin halitini saqlap külmey olturdi.» 19-Esirning axirlirida ötken xung yün «yüen sulalisi tarixi izahlirigha toluqlima» namliq kitabida «Hun xani attila bilen gherb döletlirining elchiliri bérish–kélish qilghanda mol ziyapetler teyyarlinatti, shéir–nezmiler oqulatti, Hun yéziqi ishlitetti. Rimliqlar ichide Hun yéziqini bilidighanlar, Hunlar ichide latin yéziqini bilidighanlar bar idi, epsus bu yéziq bizgiche yétip kélelmigen» (xung yün «yüen sulalisi tarixi izahlirigha toluqlima» 23-jild) dep yazghan. Attila ordisida oqulghan shéirlar, oynalghan komidiyiler xenzu tilida orunlan'ghan emes. Gherptiki döletler bilen yézishqan mektuplar Hun yéziqida yézilghan, yaki xenzular bilen alaqe qilghanda xenzu yéziqini ishletkendek, latin tilliq döletler we gotlar bilen alaqe qilghanda latin tili we got tilini ishletken.
Hun döliti köpligen charwichi milletlerdin teshkil tapqan köp milletlik dölet, batur tengriqut dewride «sherqqe yürüsh qilip tungguslargha hujum qildi. Tungguslar deslepte baturni sel chaghlap teyyarliq körmigen idi. Batur qushun bilen kélip tungguslarning xanini öltürdi we ademlirini esir, mallirini olja élip qaytti. Gherpke yürüsh qilip toxrilargha hujum qildi we ularni qoghliwetti. Jenupta xénen rayonidiki lowxen, beyyang (aq qoyluqlar) xanlirini özige qaritiwélip, chin sulalisi dewride ming tyen tartiwalghan Hun yerlirining hemmisini qayturiwaldi we xen sulalisi bilen xénen rayonidiki kona qurullarni chigra qilip taki juna, fushi dégen yerlergiche yétip keldi. Uningdin kéyin eslidiki yen, dey begliklirining yerlirige tajawuz qildi... Kéyin shimalda xunyü, dingling, xakas, shinli ellirini boysundurdi... Yawchilar tarmar qilindi, qirip tashlandi, qalghanliri esir élindi. Roran, uysun, oghuz we ularning etrapidiki 26 el ténjitildi. Hemmisi Hunlargha tewe boldi. Barliq oqya tutqan xelq bir aile bolup uyushti.» («Tarixiy xatiriler. Hunlar tezkirisi» 110-jild, jungxua kitab idarisi, 1982- yil) Hunlar etrapidiki ellerge kéngeymichilik qilghanda oxshimighan érq, oxshimighan tildiki xelqler Hunlarning tömür tapini astida qalghan we muqerrer halda Hun til–yéziqigha tesir körsetken. Bu ularning tilini nahayiti murekkepleshtüriwetken, shunga alimlar Hun tilida mungghul, tunggus we türkiy tillarning terkibini bayqighan. Hun tilining tewelik mesilisi toghrisidiki munazire hazirghiche toxtap qalghini yoq.
Qiya tash resimliri tetqiqatchisi gey shenlin ependi choghay téghi qiya tash resimlirini tekshürüsh dawamida, brunza dewridin tömür qorallar dewrining deslepki basquchlirighiche bolghan resim we belgilerni bayqighan. Bu resim we belgiler nahayiti ghelite bolup, beziliri tekrarlinip kelgen, hem daim birqanchisi bille uchrighan, mene ipadileydighandek iken. Mesilen, «chughay téghi qiya tash resimliri» namliq kitabta körsitilgen 1020-, 1244-, 1245- resimler misal bolalaydu. (Gey shenlin: «chughay téghi qiya tash resimliri» medeniy yadikarliqlar neshriyati 1986- yil) ulardin 1020- resim (2- resimge qarang)de bir adem yüzining yénigha 3 belge uyulghan, aptor uni «yéziq xaraktérige ige belgiler yaki heqiqeten bir yéziq» dep qarighan. (Gey shenlin, gey jixaw: «ichki mungghul qiya tash resimlirining medeniyet yéshimi» béyjing kitap neshriyati 2002- yil) sol tereptiki yüz niqablan'ghan ilah, ong tereptikiliri rohqa qilin'ghan tilawet sözliri bolsa kérek. Hunlar shaman dinigha itiqat qilatti, pirixonluq ewj alghan idi. Ularning melum munasiwiti bolushi mumkin. 1244- Resim (3-resimge qarang) téximu éniq yéziq alahidilikige ige. Resimning üsti we asti teripide birdin adem sizilghan, otturisida bashqa belgiler uyulghan bolup, mukemmel bir menini bildüridighandek qilidu. Eng muhimi «chughay téghi qiya tash resimliri» diki 1245-resim (3-resimge qarang) bolup, bir ademning yénigha tikisige «» qatarliq töt belge uyulghan, bu belgiler bir-birige baghlinishliq hem bir mena ipadileydu, ularni öz'ara baghlighan asasta omumiy menisini tetqiq qilish kérek. Beziler uni yéziq emes, uruqdashliq qebililirining belgiliri dep qaraydu, emma uruqdashliq qebililirining belgiliri bolghan qebile belgisi, resim, at tamghisi, shertlik belgiler daim yekke shekilde uchraydu, mukemmel bir menini ipadilep bérelmeydu. Bu belgiler bolsa öz'ara zich baghlinishliq, tertiplik tizilghan bolup, melum menini bildüridu, hem pütün «tékist» eks ettürgen omumiy mene bilen munasiwetlik bolushi kérek. Mongghul yayliqidiki abshighich tash abidisi (4-resimge qarang)ning bayqilishi téximu diqqitimizni tartidu. Bu abide bu belgilerning adettiki qiya tash resimliri bolmastin, roshen halda yéziq alahidilikige ige ikenlikini ispatlap béridu. Uningdiki nurghun belgiler ichki mongghul qiya tash resimliridiki belgiler bilen oxshishidu, «» qatarliq belgiler bu ikki orundiki belgilerning birdeklikini körsitip béridu. Emma miladi 5-esirdiki türk yéziqi herpliri bilen sélishturghanda, bu belgiler tertipsiz, qopal, addi, qéliplashmighan, resimlik xaraktéri küchlük, iptidaiy we qalaq bolup, yéziqning eng deslepki alametlirigila ige, xalas. Bu belgiler bilen kéyinki dewrlerdiki yéziqlarning shekil jehettiki téximu köp baghlinishliqliqini körsitip bergili bolmisimu, emeliyette, noyin ura we tashqi bulghar rayonidiki bashqa Hun qebriliridin tépilghan boyumlardimu bu belgilerge nahayiti oxshaydighan, oxshash usluptiki yéziq belgiliridin 20 nechchisi bayqaldi. (5-Resimge qarang) bu herplerning köpinchisi ottura esirning deslepki mezgilliridiki türklerning orxun–yénsey yéziqigha oxshash yaki oxshishidu, bu xil belge (herp)lerni yawruasiya yaylaqliridimu uchritish mumkin. Bezi mutexesisler bu matériyallargha asaslinip, Hunlarning qedimki yawruasiya runik yéziqigha oxshap kétidighan bir xil yéziqi bolghan, bu yéziq kéyin qedimki türk yéziqining shekillinishige asas bolghan dep qaraydu. (Yalush harmata bashchiliqida tüzülgen, shü wénken, bing chüenminglar terjime qilghan «ottura asiya medeniyet tarixi» 2- tom, junggo chet'el terjime eserliri neshriyatchiliq shirkiti 2001- yili) (6-resimge qarang) bu «yéziq» ning dewri, chughay téghi we mungghul yayliqigha tarqalghanliqigha qarighandimu, eyni chaghlarda bu yerlerde paaliyet élip barghanlar Hunlar, bu yerler Hunlarning asasliq paaliyet merkezliri bolghachqa, bu yéziqning Hunlarning eng qedimki yéziqi ikenlikini tesewwur qilishqa bolidu. (Gey shenlin, gey jixaw: «ichki mungghul qiya tash resimlirining medeniyet yéshimi» béyjing kitap neshriyati 2002- yili)
Biz bu maqalini yéziwatqinimizda, éntirnit toridin mungghuliye xelq jumhuriyiti penler akadimiyisi élan qilghan eng yéngi uchurgha érishtuq. Shinxua agéntliqi olanbatur 11-april téligrammisi: yéqinqi yillardin buyan mungghuliye arxiologliri mungghuliyidin nurghun Hun qebrilirini bayqighan hem 2000 din artuq medeniyet yadikarliqlirini qéziwalghan. «Esir xewerliri géziti» ning xewirige qarighanda, mungghuliye penler akadimiyisining arxiologi torbat: «Hun qebriliridin tépilghan buyumlar ichide junggoning sherqiy xen sulalisi dewrige mensup mis eynek, oqya oqi, qiyin derixi postigha sizilghan resim, mis qazan, tash siyahdan we altun–kümüsh zinnet buyumliri bar. Mungghuliye burxan ölkisining xotigiwéndor nahiyisidin tépilghan qimmetlik yadikarliqlarni tekshürüshtin melumki, Hunlarning eyni dewrdila orxun yéziqigha oxshap kétidighan öz yéziqi bolghan» dégen. Eger bu xewer ishenchilik bolsa, bu Hun tetqiqatidiki bir tarixiy bösüsh bolup qalidu. Biz kelgüsidiki Hun yéziqi, tarixi we medeniyiti tetqiqatining yipyéngi tereqqiyatini ümidwarliq bilen kütimiz.
Arxologiye we asar-etiqe jhornilining 2004-yilliq 2-sanidin terjime qilindi.
{ Jhornal chiqqandila terjime qilghan idim, bir nechche Uyghurche ilmiy jhornalgha iwetsem basmidi, élan qilimen depmu bir nechche yilni israp qiliwétiptimen. Hazir oylisam, qérindashlarni tézrek xewerdar qilmighinimgha pushayminim bar. Kéchikip sun'ghan bolsammu éghir almighaysizler. }
[ Menbe: Orkhun.com; Torgha yollighuchi: TuranTekin ]
