Yeziq Arxipliri

1. Qedimki Türk Yéziqi Heqqide Izah

Uyghurlar Türk xanliqi dewridila, Türk xanliqida qollinilghan qedimki Türk yéziqi (Runik yéziqi, Türk Runik yéziqi, Yénsey yéziqi depmu atilidu) ni qollan'ghan.

Miladi 744-yili Uyghurlar Uyghur yaghliqlar uruqidin bolghan qutluq bilge xaqan (tang sulalisi uninggha "Xuen kéxen --- diyanetlik xaqan" dep utughat bereechke, Xenzuche tarixnamilarda 怀人可汗 depmu tilgha élinidu) ning yétekchilikide ikki esr hökümranliq yürgüzgen Türk xanliqini aghdurup, Uyghur xanliqi (miladi 744- ~840- yillar) be qurghan. Shundin étibaren bu jaylar (Türk xanliqi hökümranliqidiki jaylar) ning hemmisi Uyghurlarning qoligha ötken. Uyghur xanliqi Uyghur ittipaqi terkibide bolghan yaghlaqlar, ötürqar, törlemur, buqasqir, awuchang, qarasar, qoghuzsuw, yabuqtar, ayawuzdin ibaret ichki toqquz qebile we Uyghur, opughur, ghun, bayirqu, tungra, izgil, qipchaq, basmil, qarluqtin ibaret tashqi toqquz qebilini asas qilip qurulghan bolsimu, Türk xanliqi terkibide bolghan bashqa Türk qebililirinimu öz idariside tutqan.

Qedimki Türk (Runik yéziqi, Türk Runik yéziqi, Yénsey yéziqi depmu atilidu) yéziqidiki yazma yadikarliqlar we menggü tashlar ichidiki muhimlirining katalogi töwendikiche:

(1) On'gin menggü téshi. (2) Tunyuquq menggü téshi. (3) Köl tékin menggü téshi. (4) Bilge xaqan menggü téshi. (5) Toqquz Uyghur xaqan menggü téshi. (6) Moyunchur (bayunchur) menggü téshi. (7) Suji menggü téshi. (8) Tirxin menggü téshi. (9) Érq bitig (palname) qatarliqlar.

2. Qedimki Uyghur Yéziqi Heqqide Izah

Uyghurlar qedimki Uyghur xanliqi (744-840) berbat bolushtin ilgirila, hazir ilim saheside "qedimki Uyghur yéziqi" (回鹘文) dep atiliwatqan yéziqni qollinishqa bashlighan. Uyghurlar gherbke köchkendin kéyin, bu yéziqni turpan oymanliqi, xéshi yölliki qeshqer rayonini mergez qilghan üch Uyghur hakimiyiti dairiside omuyüzlük qollan'ghan.

Qedimki Uyghur yéziqi xarektér jehettin éytqanda, bir belge (herp) bir tawushqa wekillik qilidighan élipbelik yéziq tipigha kiridighan yéziq. Qedimki Uyghur yéziqining élipbe terkibide jem'iy 18 din 22 giche herp bar. Asasliq belgiler on etirapida bolup, qalghan belgiler bu onche asasliq nelgiler asasida shekillen'gen. Qedimki Uyghur yéziqi menbe jehette, qedimde hazirqi özbékistan we iranning sherqiy qismi etirapida yashighan soghdilarning yéziqidin kelgen. Soghdi yéziqi bolsa, iramizning deslepki mezgilliride (III esr etirapida) Ereb elliride qollinilghan qedimki aramiye yéziqi (Arami yéziqi depmu atilidu) din kelgen. Qedimki Uyghur yéziqining Uyghurlar, jümlidin bashqa Türkiy xelqler arisigha qandaq taralghanliqi toghrisida oxshimighan qarashlar mewjut. Beziler deslepte Uyghurlar bu yéziqni soghdilardin qobul qilghan, andin Uyghurlarning wastisi bilen bashqa Türkiy xeqler qobul qilghan dep qarisa, beziler bu yéziqni deslepte soghdilargha zémin jehettin yéqin bolghan Türkeshler qobul qilghan, andin Türkeshlerning wastisi bilen Uyghur qatarliq Türkiy xelqler qobul qilghan dep qaraydu. Bu ikki xil qarashning qaysisining toghriliqi heqqide késip bir néme déyish qiyin. Lékin shunisi éniqki, bu yéziqni omumiyüzlük we uzaq ishletkenler Uyghurlar, bu yéziqning hazirghiche ishlitilishige sewebchi bolghanlar Uyghurlar. Shunga hazir bu yéziq meyli memlikitimiz ichide bolsun, meyli xelq'arada bolsun "qedimki Uyghur yéziqi" dep atalmaqta.

Uyghurlar néme üchün eslide qolliniwatqan qedimki Türk yéziqini qollanmay, uning ornigha qedimki Uyghur yéziqini qollinidu ? Bu belkim qedimki Uyghur yéziqining xarektéri bilen munasiwetlik bolsa kérek. Qedimki Uyghur yéziqi Uyghurlar bu yéziqni qollunishtin ilgiri qollan'ghan qedimki Türk yéziqigha qarighanda, köp ilmiy we asan. Chünki, birinchi, qedimki Türk yéziqi gerche élpbelik yéziq tipigha kiridighan yéziq bolsimu, lékin uningda bughumluq yéziqning qismen alahidilikimu bar idi. Ikkinchi, qedimki Türk yéziqida herblerning sani köp, herblerning wariyantlirini qoshup hésablighanda, belge sani yüzge yétidu. Üchinchi, yézish epsiz, heriplerni ulap yazghili bolmaydu, uning üstige bir herpni yézishqimu birqanche qétim qol üzüshke toghra kélidu. Tötinchi, imla qaidisi murekkep. Qedimki Uyghur yéziqi töt jehettin qedimki Türk yéziqigha qarighanda ewzellikke ige.

Uyghurlarning qedimki Uyghur yéziqini qollan'ghan waqitning axirqi chékige kelsek, bu rayonlar bilen munasiwetlik. Bu yéziq qeshqerni merkez qilghan qaraxaniylar Uyghurliri arisida XIII esrlergiche ishlitilgen; Turpanni merkez qilghan sherqiy Uyghur rayonida XV-XIV esrgiche qollinilghan, gensu ölkisining jyuchuen rayonidiki sériq Uyghurlar arisida taki XVII esrgiche qollinilghan.

Qedimki Uyghur yéziqi tarixta yalghuz Uyghurlarning medeniyet tereqqiyatida zor rol oynapla qalmay, Uyghurlar atirapida yashighan bashqa milletlerning medeniyitigimu xéli chong tési körsetken. Bu heqte mehmud qeshqerining qedimki Uyghur yéziqi toghrisidiki munu bayanini eslep ötüsh kupaye qilidu: "qedimdin béri qeshqerdin yuqiri chin'ghiche bolghan hemme Türk yurtlirida, barche xaqanlar bilen sultanlarning yarliq we xet-alaqiliri ene shu yéziqta yézilip kelgen." (TÜRKIY TILLAR DIWANI, 1-Tom, 11-bet).

Gerche qedimki Uyghur yéziqi kéyinki tereqqiyat dawamida qollinilishtin qélip, uning ornini Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqi alghan bolsimu, lékin bu yéziq öz hayatini yoqatmidi. XVI, XIII esr etirapida mongghullar bu yéziqni öginip özining yéziqi qildi. XVI esrde, manjular bu yéziqni mongghullardin öginip, uni özining yéziqigha aylandurdi.

Qedimki Uyghur yéziqidiki yazma yadikarliqlar ichidiki muhimlirining katalogi töwendikiche:

(1) Qoju idiqutlirining töhpe menggü téshi (2) altun yaruq (3) maytri simit (4) chashtani ilik beg (5) oghuzname (6) ikki tékinnng hékayisi (7) shüenzangning terjimhali (8) abdirihim kosha wardi shastir (9) sadda xamapu sutra (10) sekkiz yükmek (11) awatamsaka sutra (12) amitaba sutra (13) arbara jawawadga sutra (14) güen shiyin pusar (15) mani muxlislirining töwenamisi (16) ikki yiltiz nom (17) éwangélom (18) Sent gémorgining shahadini (19) ézop temsilliri qalduqi (20) qochu shéir-qoshaqliri (21) sidxasara (22) köp sandiki ijtimaiy we iqtisadiy höjjetler (Qochu Idiqutlighighia tewe) (23) qudadghubilik (wéyna nusxisi) (24) etebetulheqayq (A nusxisi) qatarliqlar.

3. Ereb Yéziqi Asasidiki "Kona Uyghur Yéziqi" Heqqide Izah

Qaraxanilar (xaqaniye) Uyghurliri islam dinigha étiqad qilghandin kéyin, Ereb yéziqini qubul qilip öz tilini xatiriligen. Biz bu yéziqni Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqi dep ataymiz (xaqaniye dewridiki Uyghur yéziqi depmu atilidu). Qaraxanilar Uyghurliri Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqini ishletkinide, qedimki Uyghur yéziqini pütünley tashliwetmigen. Tarixiy xatirilerdin melumki, qaraxanilarning orda maktupliri yenila qedimki Uyghur yéziqida yézilghan.

XV, XIV esrge kelgende turpan, qumul etirapidiki Uyghurlar islam dinigha étiqad qilishqa özgergendin kéyinla, Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqi pütün Uyghurlar ortaq qollinidighan yéziqqa aylan'ghan. Qedimki Uyghur yéziqi bolsa, peydin pey ishlitilishtin qalghan. Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqining élipbesi we imla qaidisi kéyin "Chaghatay yéziqi" dep atalghan yéziqningkige asasen oxshaydu.

Ereb yéziqi asasidiki kona Uyghur yéziqidiki yazma yadikarliqlar ichidiki muhimlirining katalogi töwendikiche:

(1) Qutadghubilik (misir, semerqend nusxisi), (2) diwanu lughet Türk, (3) etebetulheqayq (S nusxisi), (4) ijtimaiy we iqtisadiy höjjetler qatarliqlar.