Aptur: Abdurazaq Sayim, Hebibulla Xoja Lemjini, Turnisa Rozi, Eli Ghupur, Küresh Tahir
O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O
O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O
Junggo Uyghur tarixi we medeniyiti tetqiqat jem'iyitining Uyghurlarning en'eniwi medeniyitige warisliq qilish, uni tereqqi qildurush we yéngiliq yaritishni bash téma qilghan memliketlik 4- nöwetlik ilmiy muhakime yighini bu yil 5-ayning16- künidin 19- künigiche xunen ölkisining changsha shehiride ichildi. Bu yéghin'gha memliketning jay-jayliridin kelgen Uyghurshunaslar, edipler, Uyghur tili, Uyghur medeniyiti, Uyghur tarixi tetqiqati bilen shughullan'ghuchilar shundaqla axbarat, neshriyat orunliridin bolup 120 ge yéqin kishi qatnashti. Yéghinda alim, mutexessislerning ilmi maqaliliri oquldi. Hem xunen Uyghurlirigha ait türlük témilar östide tekshürüsh-tetqiqat élip bérildi. Oqurmenlerning xunen Uyghurlirining tarixi we bügünki medeniyiti, iqtisadi, turmush ehwali, örüp -aditi, yerlik milletler bilen bolghan munasiwiti qatarliqlarni chüshinishige yardimi bolush üchün, shinjang ijtimaiy penler akadémiyisidin yighin'gha barghanlarning bu heqte körgen matériyal we igiligen ehwallargha asasen yazghan bu maqalini diqqitinglargha sunduq.
Xunen Uyghurlirining Tarixi
Xunen Uyghurliri dégende hazirqi xunen ölkisining tawyüen nahiyisi tewesidiki Uyghurlar közde tutulidu. Ularning tarixini bayan qilishtin awal bu qowmning tawyüen'ge kélip olturaqlishish we shuninggha alaqidar bir qisim tarixiy karténilarni eslep ötüshke toghra kélidu.
Xunen Uyghurliri toghriliq hazirgha qeder élan qilin'ghan yazma menbelerde ularning ana yurti qumul we Turpan oymanliqi, 9-esirning otturiliridin 13-esirning 80- yillirighiche mewjut bolup turghan quchu Uyghur xanliqining memuriy bashqurush dairiside idi, dep körsitilgen.
13-Esirning bashlirida hazirqi mungghul yaylaqlirida bir siyasiy köch meydan'gha chiqqan. U bolsimu chinggizxan qurghan mongghul xanliqi idi. Chinggizxan altay taghliri etirapida yashaydighan nayman qebilisini boysundurghandin kéyin, nezerni téximu yiraq jaylargha tikken. Del mushu waqitlarda quchu Uyghur xanliqining textide barchuq art tékin isimlik bir idiqut olturghan. Bu kishi intayin batur hem dana bolup, 1209-yili wezirliri bilen meslihetliship, gherbiy lyawning quchudiki memuriy emeldarini öltürüp chinggizxan'gha elchi ewetken.
Idiqutning chinggizxan'gha béqinidighan waqti del chinggizxanning mungghul impériyisi sirtqa kéngeymichilik qilishni bashlighan waqit idi. Shunga idiqut barchuq art tékin bashchiliqidiki Uyghur qoshunliri chinggizxanning gherpke yürüsh urushlirida nahayiti zor rol oynighan.
1219-Yili chinggizxan yiraqqa yürüsh qilghuchi qoshunni bashlap éritish deryasi boyigha kelgende, idiqut barchuq art tékin 10 ming kishilik Uyghur qoshunini bashlap, mungghul qoshunigha qoshulghan, bu qoshun sir derya wadisigha barghanda,chinggizxanning chong oghli jojinng qomandanliqigha ajritip bérilgen, shundaq qilip Uyghur qoshuni sir deryasi boyidiki signax qel'esi, özgench qel'esi, ishnas qel'esi, yéngi kent, xarezm, semerqent, buxara, xojent, irandikli merwi, nishapur qatarliq sheherlerni élishta aldinqi septe jeng qilghan. Shunga chinggizxan bashliq mungghul hökümranliri bu qoshunning jenglerde körsetken ipadisige yüksek baha bérip, ularni"intizami qattiq, hemme yerde ghalip" dep medhiyiligen.
Chinggizxan hayat waqtida özliri istéla qilghan zéminlarni perzentliri we töhpikar emeldarlirigha teqsim qilip berginide, quchu idiquti mongghul impériyisining berpa bolishigha belgilik töhpe qoshqanliqi üchün, suyurghal qilin'ghan zéminlar gireliship ketken shu mezgilde özining burunqi hökümranliq dairsini öz pétiche saqlap qalghan.
Chinggizxan gherbke yürüsh qélip qaytip kelgendin kéyin, tangghutlargha yene bir qétim urush qozghighan, buning bilen bügünki chingxey, gensu, ölkilirining köp qisim rayonliri urush oti ichide qalghan.
Quchu idiquti barchuq art tékin buyruqqa binaen yene bir qétim 10 ming kishilik Uyghur qoshunini bashlap, chinggizxanning hayatidiki bu axirqi yürüshke qatnashqan. Bu urushtin kéyin, mongghul impériyisining ottura junggo rayonigha qozghighan urushining özlüksiz kéngiyishige egiship, Uyghur qoshuni ilgiri -axir bolup sichüen oymanliqi, changjyang deryasi wadisi, jenubiy junggo we shizang égizlikide bolghan jenglerge qatnashqan.
Mushu xil tarixiy sharaitta nurghunlighan Uyghurlar ichkiri ölkilerge köchüp bérip her xil paaliyetler bilen shughullan'ghan. Yazma xatirilerge asaslan'ghanda, yüen sulalisi dewirde ichkiri jaylargha köchken Uyghurlarning sani eng köpeygen mezgilde 75 ming kishige yetken.
Ichkirige köchken Uyghurlar asasliqi yongchang(hazirqi gensu ölkisi teweside) , béyjing, xéshi karidorning gherbiy qisim rayoni, shenshining pinglyang nahiyiliri hemde yünnening wuming rayonida olturaqlashqan.Yüen sulalisi ordisi néme üchün tümenligen Uyghurlarni ichki jaylargha olturaqlashturidu? Yene néme üchün nurghunlighan kishiler öz ixtiyarliqi bilen ichkiri jaylargha bérip olturaqlishidu? Buni aldi bilen yüen sulalisi hökümranlar guruhining qurulmisidin bashlap sözleshke toghra kélidu. Yüen sulalisi hökümranlar sinipining heqiqi yadrosi aqsöngekler guruhi bolup, u chinggizxan we uning qérindashlirining ewladliri hemde xan jemeti bilen qudilashqan jemetler; Yene biri mungghul we rengdar közlüklerdin chiqqan herbiy bashliqlar hemde ularning perzentlirini öz ichige alghan. Idiqut barchuq art tékin eng awal özlikidin chinggizxan'gha bey'et qilghan, beshinchi oghulluq hem goriganliq sheripige muyesser bolghan bolghachqa, yüen sulalisi qaydu we duwa topilingida shikeste yégen idiqut xan jemeti we ular bilen bir tümen tütün kishini yongchanggha köchürüp olturaqlashturghan. Yüen sulalisi tarixnamiliri we "Idiqut Uyghur xanlirining töhpe menggü téshi" diki munasiwetlik xatirilerge asaslan'ghanda, bu köchüsh miladiye 1286-yilning aldi keynide tertiplik élip bérilghan. Bu mongghul xan jemetining idiqut xan jemetining töhpisige bergen tartuqi idi.
Bir tereptin, Mongghul hökümranlar tebiqisi Uyghurlarning yuqiri tebiqe we aqilliridin paydilinip hakimiyetni idare qilish oyida bir qisim kishilerni ichkiri jaylargha köchürüp mensepke qoyghan. Yene bir tereptin, orda Uyghurlarni ichki jaylargha köchürüshte eng muhimi herbiy ishlarni bir terep qilish, topilanglarni tinjitishta Uyghur qoshunning küchidin paydilinishni asasi mexset qilghan, yene bir qisim Uyghurlar soda- tijaret üchün ichki jaylargha bérip olturaqlashqan.
Biz hazir tilgha éliwatqan xunen Uyghurliri del herby éhtiyaj üchün ichki jaylargha köchürülgen Uyghurlarning ewladliri hésablinidu. Yeni ular aldi bilen idiqut xan jemeti bilen bille yongchanggha köchken, andin ular arisidiki bir qisim kishiler herbi éhtiyaj tüpeylidin astanige bérip herbi mejburiyet ötigen, yüen sulalisi aghdurulup ming sulalisi qurulghandin kéyin, yene shu yil éhtiyaj tüpeyli xunen, yünnen, guangshi tereplerge bérip axiri xunende olturaqliship qalghan. Bu "tawyüen nahiyisi tezkirisi"de xatirlen'gen "qara bash, nami joyo, qumuldin" dégen xatirigimu uyghun kélidu. Chünki idiqut jemeti yongchanggha köchüshtin ilgiri bir mezgil qumul bilen jyuchüen ariliqida turghan.
1956- yilidin ilgiri Xunen Uyghurlirimu shu yerdiki Xuyzu qoshnilirigha oxshash "Xuyxuy" (回回) dep atalghan. 1956- yilidin bashlap"Uyghur"dégen namni eslige keltürüp shu nam bilen atilip kelmekte.
Özlirining uzaq waqtini chinggizxanning herbiy yürüshliri, yüen sulalisining herbiy yürüshliri we ming sulalisining padishahi juyuenjangning herbiy yürüshliride ötküzgen, xizmet körsitip emel tutqan örüp -aditi, diniy étiqadi, qaide- yosunliri yerlik millettin özgiche bolghan bu qowmning hazirghiche saqlinip qilishi bir möjizidur.
Azatliqtin burun xunendiki Uyghurlar bashqa az sanliq milletlerge oxshash, herqaysi dewrlerdiki eksiyetchil hökümranlarning qattiq zulumi we ikispilatatsiyisige uchrap kelgen, "yat millet", "chettin kelgen millet" dep qarilip hésabsiz zulum, xorluq we siqilishlargha uchurghan. Shundaqtimu ular ichki jehette chet el jahan'girlirining junggoni munqerz qilishigha, bulang-talang qilishigha qarshi jasaret bilen jeng qilip, özlirining issiq qanliri bilen Uyghur millitining yüksek wetenperwerlik en'enisini namayan qilidighan qehrimanliq dastanini yaratqan. 1840-Yili en'gliye jahan'girliki qozghighan.
Epyun urushi mezgilide, xunen Uyghurliridin bolghan jyen rüyen en'giliyining herbiy paraxotliri xuminni qorshiwalghan jiddiy peyitte, yéshi 60 tin éship qalghan bolsimu, xumnni saqlawatqan serkerde- jengchilerge qomandanliq qilip 17 kiche-kündüz qanliq jeng qilip, qehrimanlarche qurban bolghan. Yapun basqunchilirigha qarshi urush mezgilide (1937-yili), meshhur tarixshunas, alim jyen bozen jeyen wenming qatarliqlar bilen béyjing we tyenjin'ge bérip yapun basqunchilirigha qarshi birlik sepke qatnashqan. 1945- Yili10-ayda yaponlar zushi shehirini ishghal qiliwélip dehshetlik "öch tügütüsh" siyasitini yürgüzgende, Uyghur millitidin bolghan jyen wenbi, "uchar seksen put" dep leqimi bar jyen wenchinglar öz milliti ichidiki gumpisi bar jyen xibngyen, jyen zoshularni teshkillep yapun alwastiliri bilen élishqan.
1950-Yili " amérika jahan'girlikige qarshi turup, chawshyen'ge yardem bérish" urushi partlighanda, tawyüen nahiyisidin 100'dek Uyghur yash pidaiy qisimgha qatnashqan, ularning ichidiki jyen jiching, jiyen shyangchéng, jiyen wenyüen, jyen wenjing, jiyen ningchiyen qatarliqlar shanggenling, chilungshen qatarliq orunlarda alahide derijilik we 1- derijilik xizmet körsitip, junggo-chawshyen xelqining dostluqi üchün öchmes töhpilerni qoshqan, yéngi junggo qurulghandin kéyin, xunendiki Uyghurlarmu pütün memliket xelqige oxshash qed kötürüp, milli örüp- adet jehette hörmetke ige boldi. Diniy itiqad jehette qanuni erkinlik we kapaletke érishti. Özlirining milli hakimiyitini qurup chiqti. Iqtisasliq xadimlarni, milli kadirlarni terbiyilesh yétishtürüshte partiye we hökümetning étibar bérishige érishti, dostluq, hemkarliq we ortaq güllinish-tereqqi qilishtin ibaret yéngiche sotsiyalistik milletler munasiwitining ornitilishi bilen xunen Uyghurlirining siyasi, iqtisadiy, medeniyet jehetlerdiki orni künsayin östi.
Xunen Uyghurlirining Hazirqi Ehwali
Xunendiki Uyghurlar asasen changdé shehiride topliship olturaqlashqan, bolupmu tawyüen nahiyiside eng köp bolup, xunen ölkisidiki Uyghurlarning %95 tin köprekini teshkil qilidu.
Xunen Uyghurliri diniy étiqad, türmush, örüp-adet, medeniyet en'enisi jehette yerlik milletlerdin perqlinip yashighan we öz millitining ésil en'eniwi medenyitidin waz kechmigen, belki mushu asasta bashqa milletlerning medeniyet jewherlirini qobul qilip, uni öz medeniyitige singdürüp, özgiche medeniyitini shekillendürgen.
Xunen Uyghurlirining Diniy Étiqadi
Xunen ölkisi köp milletlik rayon bolupla qalmay, yene budda dini, dawjyaw dini, islam dini,katolik dini we xristian dini tarqalghan we köp xil din birge mewjut bolup turghan bir ölke bolghachqa, bu yerde milli mesilidin bashqa, dini mesilisimu her derijilik partkom, hökümetlerning bashtin-axir yüksek étibar bérishige érishken.
Jungxua xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin, junggo hökümiti junggodiki din'gha étiqad qilidighan we din'gha étiqad qilmaydighan her millet xelqining tüp menpeitini chiqish qilip, élimizdiki dinlarning ehwaligha birleshtürüp, diniy étiqad erkinlikini hörmet qilish we qoghdashtin bashqa, diniy étiqad erkinliki tüp siyasitini élan qilip, yolgha qoydi. Xunen ölkilik partkom, xelq hökimiti bu siyasetning ölke teweside emeliylishishige nahayiti ehmiyet berdi. 1980-Yili ölkilik hökümet gowuyüenning yolyoruqining rohigha asasen ilgiri-kiyin bolup diniy teshkilatlarning öy-mülki toghrisidiki siyasetni emilleshtürüsh mesilisi heqqide mexsus höjjet tarqitip, diniy siyasettin chetnep ketken yerlirini jiddiy, adil bir terep qildi. 1982-Yili ölkilik hökümet merkezning 19-nomurluq höjjitige asasen, partiyining diniy étiqad erkinliki siyasitini yenimu ilgirilep emilleshtürdi. Xunendiki meschitler pütünley échiwétildi. Buning bilen üzülüp qalghan diniy turmush, diniy paaliyetler eslige keltürüldi. Buzuwétilgen, igilep ishlitiwalghan meschit öyliridin rémunt qilinishqa tégishlikliri rémunt qilindi. Qayturushqa tégishlikliri pütünley qayturuldi. Ishlitilip ketkenliri pul ajritip qayta yasaldi, chéqiwétilgen meschitler alaqidar resmiyetler arqiliq qayta yasaldi.
50 Nechche yil mabeynide nurghun wetenperwer diniy zatlar etiraptiki musulmanlarni yéteklep normal diniy paaliyetler bilen shughullinip, saxawetlik ishlarni qilishtin bashqa, öz yézisining iqtisadiy qurulush we medeniyet qurulushi ishlirining tereqqi qilishi üchünmu zor töhpe qoshti. Ular özlirining ish- xizmette estayidil we semimiyliki bilen halliq jem'iyet we inaq jem'iyet berpa qilishta bashlamchi boldi.
Xunen Uyghurlirining örüp-aditi bizning örüp -aditimizge oxshitip kétidiken. Mesilen: fingshu Uyghur-xuyzu yézisida hazirgha qeder qismen aililerde quymaq salidiken, quymaq yéyishtin burun qebre yoqlaydighan adet saqlinip qalghan. Yerlik kishilerning éytishiche, quymaq sélish ishliri toy küni, nezir künliri, héyt künliri, jüme künliri élip bérilidiken. Qebre yoqlighanda axunum xetme qur'an qilip béridiken. Yene bu yézida bir meschit bar bolup, birla waqitta 300 adem namaz öteshke bolidiken. Jüme künliri bu yerdiki Uyghur, xuyzu qéri -yash, er-ayallar jüme namizi ötesh üchün bu meschitke kélidiken. Bizning örüp- aditimizdin perqlinidighan yéri ayallarmu qurban héyt namizi we jüme namizi öteydiken hem meschitke baridiken. Tawyüen Uyghurliri ejdadlirimizning bir-birini körgende salam qilidighan ésil en'enisini saqlap kelgen. Ularning ichide az sandiki chong yashliq Uyghurlar bir - biri bilen körüshkende "Salam" dep amanliq sorishidiken.
Nikahlinish ishlirida ular asasen xuyzular bilen toy qilidiken, eger xenzular bilen toy qilsa choqum shertname tüzüshi, yeni xenzu terep Uyghurlarning turmush aditige hörmet qilishqa razi bolushi shert iken. Tawyüen Uyghurlirida oghul öylesh adette tonushturush, telep quyush, chay ichürüsh, toy qilishtin ibaret töt basquchtin ötidiken.
Xunen Uyghurlirining Famile we Jemet Qarshi
Xunen Uyghurlirining bizge chongqur méhri- muhebbiti bar bolup, örüp adetlirini, til-yéziqini eslige keltürüp, Uyghur tilida sözleshni, buningdin kéyinki ewladlirini til-yéziqi bar, ismi jismigha layiq heqiqi Uyghur qilip yétishtürüp chiqishni birdek arzu qilidiken. Biz bu yézidiki bir Uyghur déhqan ailisige kirginimizde, öy igiliri bizni qizghin kütüwaldi. Biz ehwallashqach aile ehwalini soriduq. Ular bir oghlining barliqini, ötken yili herbi sepke qatnashqanliqini éytti. Ular oghlining herbiy sepke qatnashqanliqtin, yene kélip qeshqerde wezipe ötewatqanliqidin, özlirining esli bowiliri yashighan qedim diyarda turuwatqanliqidin qewetla söyinidiken. Biz yene ularning aile shejerisining bar -yoqliqini soriwiduq, ular "bar" dep bizge öyning türige qoyulghan, ustelge qizil tawar yépip qoyulghan qizil sirlaqliq bir sanduqni körsetti. Sanduq ichide tüplen'gen 16 toplam xenzuche matériyal bar iken. Öy igisi: "mana bu bizning nesep shejerimiz. Uninggha 22 ewlad nesebimizning shejerisi pütülgen" dédi. Shejere nahayiti retlik, éniq, shunche estayidil ishlen'gen iken. Tawyüen Uyghurliri bir famililikler bir yerde olturushni yaxshi köridiken. Ularning öyliri asasen ikki qewetlik bolup, turmushi xili yaxshi iken. Öyliride aile éléktér saymanlirining hemmisi bar iken. Jyen famililik Uyghurlar ailiside jyen jemetining jemet shejerisi etiwarlap saqlinidiken hem bu jemet shejerisining mezmunidin xewerdar iken, ular bu yaxshi ademni ewladtin ewladqa dawamlashturup keptu.
