(Shinjang Uniwérsitéti Hayatliq Inistituti)
============================================
Maqalemning témisidin "ayran" bolmighaysiz! Bu maqalemde Uyghur tilidiki birmunche sözlerning kélip chiqishi pereziy otturigha qoyulidu. Siz buningdin, tilimizdiki bir qisim sözlerning qiziqarliq tereqqiyat jeryanini, ejdatlirimizning sözlerni intayin yuquri maharet bilen yasighanliqini, tilimizda intayin sipta söz yasash qanuniyetlirining barliqini sézishingiz mumkin.
1. "H" Herpi Artuqche Qoshulup Kelgen Sözler
Tilimizda nurghun sozuq tawush bilen bashlanghan sözlerning aldigha, Erep tilining tesiridinmu qandaq, "h" herpi qoshulup qalghan bolup, bu ehwal eshu sözlerning esli qiyapitini bir qewet perde arqiliq niqaplap turidu.
Mesilen, "heshemet" sözini alsaq, uning esli haliti "ashamet" bolushi mumkin; "hakawur" sözining esli haliti "akawur" bolushi mumkin; "hile" sözining esli haliti bolsa "ile" ikenliki éniq körünüp turuptu; "hak" sözining esli halitining "aq" ikenlikigimu guman sighmaydu.
ash + ar + met → asharmet → ashamet → hashamet → heshemet
ash + ar → ashar → hashar (artuqigha hem heqsiz qilinidighan emgek)
aka + wur → akawur → hakawur (chongchiliq qilidighan)
il + e → ile → hile
aq → haq → hak
ez + im → ezim → hezim (ozuqluqning ashqazan we ücheyde parchilinishi)
öre + lik → örelik → örülük → hörülük → hörlük
ay + ran → ayran → hayran → heyran* (aygha yaki igizge qarap hang béqip qélish)
ay, ay → hay, hay (balilar sözi = chirayliq)
"Il, ay, öre" qatarliq sözler tilimizda birqeder qedimiydur, hem ularning sap Uyghurche söz ikenlikide shek yoq. Bu yerde men "öre" sözige munasiwetlik sözler üstide köprek toxtalmaqchimen.
Uyghur tilidiki "öchiret" sözining menisini hemmimiz bilimiz: melum bir ishni bijirey disingiz, eger sizge oxshash telipi barlarning sani köp bolsa, hemde siz almaqchi bolghan mulazimet yaki malning sani cheklik bolsa, siz choqum ishni tashlap kételmeysiz ---- teqezzaliq bilen, öre turghan pétingiz, öz rétingizni saqlashqa mejbur bolisiz. Dimek, "öchiret" sözining esli qiyapiti "öriche ret" (öre + che + ret)tin ibaret. Qoshumche yene bir sözni qisturup qoyay: "satrach" sözi ichige baya siz "öricheret"te turghan waqtingizda, ammiwiy sorunning tertipini saqlighan "ret" sözi yoshurun'ghan bolup, bu sözning özgirish jeryani mundaq: sach(chach) + ret → sachret → sachrat → satrach.
Eger men "tetür" sözi ichige "öre" sözi yoshurun'ghan, disem ishenmeslikingiz mumkin. Turpan shiwiside nurghun qedimiy Uyghur tili amilliri öz péti saqlan'ghan. Mesilen, Toxsunda "tetür"ni ta hazirghiche "tötüre", déydu. Buningdin men "tötüre" sözinig charwichiliqtin kélip chiqqan bir söz ikenlikini oylap yettim: Qoyni qirqish yaki öltürüp térisini soyush üchün, uni yatquzushqa, yeni "tort ayaqini öre" qilishqa toghra kélidu.
Tört (ayaqi) öre → tört öre → törtüre → tötüre → tötür → tetür
"Hörlük, höriyet" sözlirimu "öre" sözidin kelgen (esli shekli "örülük, öriyet") bolup, kishi aldida tizlanmay mezmut turushni bildüridu. Bundaq mezmut turush bir xil azatliq bolup, peqet zorawanliq kürishi arqiliqla emelge ashidu. Azatliqning téximu yuquri pellisi "erklik, erkinlik" bolup, uning menisi "nimini oylisa shuni qilish yaki qilalish", dégen bolidu. Bir kishi erklik halitige yétish üchün, u choqum tebiet dunyasidiki we insaniyet jemiyitidiki barliq qanun-qanuniyetlerni (yeni heqiqetni) pishshiq igilishi kérek bolidu. Dimek, "hörlük" we "erkinlik" gerche menidash bolsimu, lékin ularning menilirining derijisi oxshashmaydu.
"Jumhuhriyet" sözining esli shekli elwette "jem höriyet" bolup, "ornidin des turghan kishiler topi"ni bildüridu: jem + öriyet → jemöriyet → jemhöriyet → jemhuriyet → jumhuriyet.
Emiliyette, "h" herpi qoshulup qélish hadisisi hazirning özidimu yüz bérip turidu: "Osman" digen isimni bir qisim kishiler "Hösman" dep teleppuz qilidu; "osma" bolsa "hosma"mu diyilidu, Toxsunda "eqilsiz" digenni "heqli yoq" déydighanlar xéli bar ... ... Dimek, "h" herpi artuqche qoshulup qalidighan ehwal, bir xil qanuniyet süpitide xéli köp uchraydu.
2. Keynige "z" herpi Qoshulushtin Shekillengen Sözler
Uyghur tilida qaysi bir zamanlarda isim we bashqa sözlerning keynige "z" herpini qoshush arqiliq nurghun nahayiti bay mezmunlarni ipadiliyeleydighan sözler yasalghan bolup, bizning bu jehettin dawamliq qézish élip bérishimizgha erziydu.
lew + z → lewz
ter + z → terz
ara + z → araz
usta + z → ustaz*
kör + z → körz → köz ("r" herpining chüshüp qélishi)
ber + z → berz → bez ("r" herpining chüshüp qélishi)
ghar + z → gharz → karz → kariz** ("i" herpining qoshulup qélishi)
ikki + z → ikkiz (ikki kézek,
ay + z → ayz → hayz → heyz
Yuqurqilardin, sözler keynige qoshulghan "z" qoshumchisining esli sözning menisini zor derijide kücheytip, chongqurlashturup, yép-yéngi menilerge ige sözlerni yasighanliqini körisiz. Shuning bilen birge bu maqalining mawzusida uchrighan "heyz" sözige yoluqisiz.
"Heyz" sözining menisi: ayallarda we balaghetke yetken qizlarda bolidighan her 28 künde bir qétim yüz béridighan baliyatqu qanash hadisisi. Dimek, ejdatlirimiz asman jisimi ayning herkiti bilen dewriy jehettin oxshash bolghan "qanash hadisisi"ni "ayz", dep atighan.
"Öghuz" sözining kélip chiqishi: Öghur + z → Öghurz → Öghuz (?)
Bir küni men Intérnétta "糖尿病"ning Uyghurchisini qandaq élish toghrisida boliwatqan munazirilerni körüp qaldim: (1)"Diyabit" disekla kupaye; (2)"Diyabit késili", déyish kérek; (3)"Qentlik diyabit", déyish tibbiy sahede birlikke kélip bolghan; (4)"Qentsiz diyabit"mu barmu? ......
Söz arqa qoshumchisi "z"ning rolini oylighinimizda, "糖尿病"ni "qenz", depla alsaq qandaq bolar? Bu heqte tilshunaslirimiz we tibbiy mutexesislirimiz oyliship körse bolidu. Yene, "味精"ni "tétitqu", dep ishlitiptiken, bolghandekmu turidu. Eger uni "temz", dések téximu yaxshi bolurmikin?
3. Söz Arqa Qosgumchisi "t"ning Roli
"t" herpimu "z" herpige oxshash söz arqa qoshumchisi halitide péil we süpetlerning keynige ulinip, esli sözning menisini kücheytip yéngi söz yasaydu. Mesilen:
tür + t → türt
waq (wah) + t → waqt
wah → gah, gahi (Turpan shiwisidiki "w"ning "g"gha özgürüshi)
sür + t → sürt
qay + t → qayt
xush + t → xusht
pos + t → post
tar + t → tart
quru + t → qurut
Yuquriqilardin söz arqa qoshumchisi "t"ningmu intayin zor söz yasash iqtidari barliqini bilimiz. Aldinqi bölümdiki "qen" sözining "qent" dep élinishimu "t"ning kücheytish rolidin bolushi mumkin. Bu yerde, "qurut" sözige yandashturup izahlap ötidighinim: hasharet menisini bildüridighan "qurt" sözining yézilishi we teleppuzi bu yerdiki "qurut" sözige oxshimaydu, emma nurghun kishiler bu ikki sözni perqlendürmey ishlitidu. Eger biz "qurut"ning menisining "qurutilghan pishlaq" digen menide yasalghan söz ikenlikini bilginimizde, undaq xataliq sadir bolmaydu.
4. "Tarim"
Emdi mawzuda éytilghan "Tarim" sözige kéleyli.
3-bölümde "tart" sözining "tar" sözidin kelgenlikini körgen iduq. "tar" sözining "inchike, keng emes, (ariliq jehettin) qisqa", qatarliq meniliri bar bolup, uni söz tomuri qilip yasalghan sözler nahayiti köp:
tar + t → tart, tartma, tartin, tartinchaq
tar + a → tara (tarimaq), taray, taraghaq (taghaq)
tar + qa → tarqa, tarqal, tarqaq
tar + maq → tarmaq
tar + ghil → targhil → taghil
tar + i → tari → téri (térimaq = uruq chachmaq)
tar + im → tarim = térilghu yer
tar + ik → tarik → térik (térikmek = keypiyatni chachmaq)
"Tart"ning chüshendürülüshi: "tar" sözige arqa qoshumche "t" qoshulghandin kéyin, söz menisi küchiyip, adem bilen jisim otturisidiki eslitinla uzun bolmighan (tar) ariliq qisqiraydu (tart).
"tari (téri)" sözining menisini chüshinish üchün mundaq qiyas qilayli: Biz méngiwatqan keng yol, bir yerge kelgende shaxlinip, yol inchikirep, yolning sani bolsa köpiyip baridu, xuddi keng yol chéchiwétilip, nurghun ushshaq yollar shekillen'gendek. Dimek, "tariyish"ning bu yerdiki menisi "chéchilish" bolidu. Shuning bilen "térimaq"ning menisi "(yerge uruq) chachmaq", bolidu.
Yighip éytqanda, biz "tarim" sözining esli menisining "térilghu yer" bolup, Tarim wadisining burunqi zamanlardin tartipla xelqimizni béqip kelgen munbet tupraq ikenlikini bilimiz. "Tarim" sözi Mexmut Qeshqerining <
5. Xulase
Uyghur tili eslidin sözlükke we ipadilesh küchige intayin bay bir til. Emma bügünki uchur dewride, xelqimiz hésapsiz uchurlargha duch kélip, bu uchurlarning wastichisi bolghan "ejnebi" atalghular aldida nime qilishni, yeni ularni qandaq ipadileshni bilelmey qélishning netijisi süpitide, nurghunlighan tilimizgha yat bolghan söz-atalghular hemmila sahede meydisini kérip yürüshmekte; beziler "hazaret" digen'ge oxshash natonush Erepche sözlerni epkirip, "uygharliq" digen'ge oxshash Türkiy nesillik sözlerge orun bermeslikke urunsa, beziler esli shekli azraq özgirip qalghan sözlüklirimizni Erepche yaki Parsche söz, dep örgeylimekte, yene beziler "batur" digen'ge oxshash ana tilimizgha xas bolghan sözlerni ishlitishtin uyulup, "bahadur"gha oxshash tashqiy dunyani aylinip Erepliship-Parsliship qaytip kelgen sözlerni ishlitishni sewiyening ölchimi qilmaqta, ... Qisqisi, bizning tilimiz hazir özining esli neslige peqetla mas kelmeydighan derijide depsende bolmaqta; kélechikining qarangghuluqidin bisharetler bérip tetqiqatsiz qalmaqta.
Men ishinimenki, tilimiz herqandaq uqumni ipadileshke yétidu, gep til bayliqimizni qandaq qilip qézishta. Buning üchün aldi bilen tilimizni hertereplime, chongqur tetqiq qilishimizgha toghra kélidu. Én'glizchini ögen'genler bashta bu tilning bekla qanuniyetsiz ikenlikini bayqaydu, emma Én'glizche sewiyisining yuqurilishigha egiship, uning qanuniyetlirining intayin köplükini, hemde intayin mukemmellikini hés qilidu. Chünki Én'gliz tilini tetqiq qilidighan til alimliri ezeldin kem emes. Dimek, til ishlitishke, tetqiq qilishqa, rawajlandurushqa muhtaj.
--------------------------------------------------
* Uyghurche luhgetlirimide, "Heyran", "usta", "ustaz" digen sözlerning menbesi Erepche diyilgen. Mezkur maqalemdin bilisizki, bu sözler türkiy tillargha tewe sözlerdur.
** Kariz xelqimiz ijat qilghan yer asti su inshahati bolup, intayin uzun tarixqa ige. Irandimu kariz bar. Biraq, Iranliqlar karizni yene bir xil nam (qanat) bilenmu ataydu. Iranning tetqiqatchilirimu (gerche ularda hazir bar bolghan kariz bilen biz dewatqan kariz funktsiye jehettin perqlensimu) "kariz " sözi we karizning kélip chiqishini özlirige maslashturup chüshendürüshke urunidu, bizning tetqiqatchilirimizmu shundaq. [Litip Tohtining maqalisi <<论kariz及维吾尔人的坎儿井文化>>(民族语文, 2003/4)gha qarang.]
=======================================================
Qoshumche: Men yasighan sözler
patént → xasnep (gerche zapchasliri bashqa yaqtin keltürülgen bolsimu)
diyabit → qenz ("z"ning kücheytish, chongqurlashturush roli)
resturan → risqturan (esli sözdiki shekilni yandiship, tilimizdiki menisige étibar bérish)
torbéket → tortura ("tura"ning menisi "turar jay, leshkergah")
Daxiyen → Taghyan (méningche bu jayning esli atilishi mushundaq bolushi mumkin)
credit → ishent (信用) ("t" qoshumchisining kücheytish roli) [ ishen → trust in (信任); ishench → confidence (信心) ]
birlemchi → birimchi (I 型, I 级); ikkilemchi → ikkimchi (II 型, II 级); ...
