Turghun Almas
-------------------
Yéqinqi yillardin buyan Uyghur tarixini tetqiq qilishqa kirishken tarixshunaslarda, Uyghurlarning Shinjangda qachandin buyan makanlashqanliqi we esli kélip chiqishi heqqide bir-birige oxshimaydighan mundaq ikki xil köz qarash bar.
Bu ikki xil köz qarashning birinchi xili: Uyghurlar miladining 845- yili mongghuliye dalisidin gherbke köchüp, Shinjangda makanlashqan dep qarisa, ikkinchi xildikiliri, Uyghurlar ezeldin mungghuliyening sherqidiki hin'gaan taghliri (qidirqan taghliri) din gherbte balqash kölining boyighiche bolghan keng térritoriyide we Ottura Asiyada (Shinjang buning ichide) olturaqlashqan qedimki xelq dep qaraydu.
Uyghurlarning kélip chiqishi heqqide bir-birige oxshimaydighan ikki xil qarash bar. Birinchi xili: Uyghurlar bilen honlar we Türkler qan qérindash dep qarisa, ikkinchi xildikiliri honlar, Uyghurlar, Türkler qan qérindashliq jehette bir-birige munasiwiti yoq dep qaraydu.
Men bu mesililer üstide tarixiy pakitlargha asaslinip turup, yuqiridiki ikki xil köz qarashlar heqqide öz mulahizilirimni otturigha qoyup ötimen.
1- Uyghurlarning Esli Makanliri Heqqide
Uyghurlar Türkiy xelqlirining eng asasliq bir tarmiqi bolup, tarixining uzunluqi, emgekchanliqi, köreshchanliqi bilen shanliq medeniyet yaritip, Junggo we dunya medeniyitining ghezinisige ölmes töhpilerni qoshqan millet.
Uyghurlar miladidin xéli köp esirler ilgiri "Turalar" dégen nam bilen atilip kelgen bolsimu Junggoning qedimki tarixiy kitablirida peqet miladidin üch esir burunla tilgha élin'ghan. Ular sherqte bayqal kölining jenubidin tartip gherbte értish deryasi, balqash kölining boyliri we Ottura Asiya qatarliq bipayan térritoriyide yashap bu jaylarning tebiiy sharaitini hésabqa élip, déhqanchiliq, charwichiliq, hönerwenchilik, owchiliq bilen shughullan'ghan.
Hazirqi zamandiki gherb burzua tarixchilirining bir qismi, Shinjangda qedimki zamanda yashighan xelqler Hindi-Yawropa til sistémisida sözlishidighan, érqi jehettin arian neslige (Iranliqlarmu buning ichide) mensup bolghanlar idi, déyishidu. Mesilen: charrussiye jahan'girlikining chong jasusi g. Garzimaylo bundaq dep yazidu: «eng qedimki dewrde pamirdin tartip uning sherqighe (Tarim oymanliqini démekchi - t) Iranliqlar kélip jaylashqan. Yene melum bir mezgilge kelgende Junggoning ichki jayliridin xenzular bu yerge zormu zo kelgen.»
U yene mundaq dep yazidu: «Turpanning deslepki ahalisi Iranliqlar idi. Kéyinki chaghlargha kelgende, ularni kélip chiqishi Türklerge mensup bolghan xilmu xil ahale sherq tereptin kélip qistap qoydi. Netijide Turpanda olturaqlashqan Iranliqlarning bir qismi kéyin kelgenler teripidin siqip chiqirilip, Junggoning gherbiy qismigha ketti. Bir qismi ulargha assimlatsiye bolup, mushu xildiki derijige yétip, tili bilen özining irqi perqlirining hemmisini yoqatti.»
19- esrning axiri bilen 20- esrning bashlirida ilgiri-axiri bolup, Shinjang we Dunxwanggha kélip, qedimki zamandin ottura esirgiche Uyghurlar yaratqan shanliq medeniyetning eng ésil yadikarliqlirini élip ketken likok, siteyin qatarliq gherb borzua alimlirining köz qarishi g. Garzhimaylo bilen oxshash. Qedimki zamanda Tarim oymanliqida barliqqa kelgen shanliq medeniyetni Uyghurlar yaratqan bolmastin, arian neslige mensup bolghan xelqler yaratqan démekchi bolidu.
Kishini ejeplendüridighini shuki: yéqinqi yillardin buyan élimizdiki bezibir tarixshunaslarmu yuqiriqilarning sepsetisini quwwetlep, tarixiy pakitlargha xilap halda mundaq déyishidu: «(Tarim oymanliqi) miladidin kéyinki birinchi ming yilliqining aldinqi yérim mezgili bilen uningdin sel kéyin, bu yerde Iran tilida sözlishidighan (Qeshqerdin xoten etraplirighiche) we uningdin bashqa Hindi-Yawropa tilida sözlishidighan («toxar tili» dep atilidighan) uruq-qebililer (aqsu, Kuchar, qarasheher, Turpan etraplirida yashighan, bundin tashqiri yene Hindi-Yawropa til sistémisida sözlishidighan qedimki zamandiki fishamshan döliti, niyedin tartip lopnur etraplirighiche) milletler, shuning bilen bille tibet tilida sözlishidighan tibet qatarliq milletler yashighan. Türk milliti (qedimki zamandiki Uyghurlarmu buning ichide) éhtimal 7-, 8- esrdin kéyin shimaldin bu yerge kelgen. Belki qedemmu qedemlep shu yerning hökümranigha aylan'ghandin kéyin, axiri bashqa qedimki milletlerning tilini yéngip hökümran orunni igiligen.»
Gherb borzua alimlirining köz qarishigha maslishidighan yuqiridiki hökümler toghra emes. Ularning birdinbir asaslinidighini Kuchar, qara sheher rayonliridin tépilghan zor miqdardiki sansikirit yéziqi, qarushti yéziqi, (bu yéziqlarni qedimki zamanda Hindilar qollan'ghan)bilen Hindi tilida yézilghan buda telimatigha dair yazma yadikarliqlardin ibaret.
Sansikirit yéziqida buda namilerning qanche köp bolushidin qet'iynezer, undaq matériyallar bu yerde yashighan xelqlerning Hindi-Yawropa tilida sözlishidighan arian nesilige mensup ikenlikini ispatliyalmaydu. Miladining birinchi esridin bashlap Hindistan arqiliq budda dini Tarim oymanliqidiki xoten, Kuchar, Qeshqer, kéyinrek Turpan qatarliq jaylargha tarqilip, ata-bowilirimizning dini étiqatigha aylan'ghan. Shu chaghdin bashlap, Uyghur tiligha terjime qilin'ghan budda nomliri bolmighanliki üchün, budda ibadetxaniliride budda rahipliri sansikirit yéziqi bilen Hindi tilida yézilghan budda nomlirini oqughan, buni xelq chüshenmeytti, bu Uyghurlar islam dinigha étiqat qilghandin kéyin, islam desturi bolghan qur'an we bashqa eqidiler yézilghan nurghun kitablar erep, pars tilida bolup, buni az sandiki diniy erbaplar chüshinidighan bolsimu, addiy xelq biwasite oqup chüshinelmeydighanliqigha oxshash bir ehwal idi.
Shuning üchün diniy ölimalarning meschit, medrislerde ereb, pars tilidiki islam eqidiliride wez éytqanliqi we taliplargha ders ötüp bergenlikige qarap, ularni ereb déyishke bolmighinidek, qedimki zamandiki Uyghur buddistlirini ibadetxanilarda sansikirit yéziqi bilen yézilghan Hindi tilidiki budda nomlardin emr-merup qilghanliqigha qarap, ularnimu Hindi dégili bolmaydu.
7- esrde yashighan meshhur buddist we terjiman shuen zuang «ulugh tang dewridiki gherbke sayahet xatirisi» namliq esiride nahayiti éniq qilip Qeshqer, xoten, Kuchar etraplirida qolliniwatqan yéziq Hindi yéziqi bolup, tili Hindi tili emes, dep körsetken.
Emdi Uyghurlarning eng qedimki zamanlardin tartip Tarim oymanliqida yashap kelgenlikige dair tarixiy pakitlar üstide toxtilimen. 1981- yil 2- ayning 24- küni Uyghurche Shinjang gézitining bétide bir tarixiy maqale bésilghan. Maqalida 1979- yili qishta Shinjang ijmaiy penler akidimiyisi arxéologiye tetqiqat orni könchi deryasining boyidiki bir iptidaiy qewristanliqtin ikki jesetni tapqanliqi éytilghan. Maqalida bu jesetlerning biri yash ayal, yene biri kichik bala bolup, nenjing dashü jughrapiye fakultétining karbon 14 tejribixanisi, qewristanliqtin qézip élin'ghan yaghachlarni tehlil qilish arqiliq jesetlerning buningdin 6412 yil (+_117) burunqi jeset ikenlikini deslepki qedemde éniqlap chiqilghanliqi xewer qilin'ghan. Bu hazirghiche aptonom rayonimiz we memliket boyiche tépilghan eng qedimki jeset ülgisi. Shundaqla dunya boyichimu hazirghiche tépilghan qedimki jesetler ichide eng burunqi jeset ülgisi bolup hésablinidu.
Bu qedimki jesetning tépilghanliqi, Shinjang rayonining qedimki medeniyiti we shu zamandiki az sanliq milletlerning fiziolugiyilik alahidilikini we bu rayonning déhqanchiliq, charwichiliq, yung toqumichiliq, hüner-sen'iti, zibu-zinnet buyumlirini tetqiq qilishta muhim ehmiyetke ige.
«Bu jesetlerning yer yüzidin égizrek qurghaq qum dowisidin qézip élin'ghan. Görning ikki béshigha birdin yaghach qoyulghan bolup, yer üstidin körünüp turidu. Gör tik qilip qézilghan, jesetler görde ongdisigha qilip yatquzulghan. Uning üstige yaghach taxtay we taxtaylarning üstige qoy térisi bilen chigh toqulma yépilghan, jeset nahayiti qopal toqulghan rextke oralghan bolup, ayal jesetning béshigha kigiz telpek kiygüzülgen. Uning sériq uzun chachliri dolisigha chüshüp turidu, közliri yoghan, kirpikliri uzun, qangshaliq bu qedimki jesetler bilen bille qézip élin'ghan axiretlikler ichide nahayiti neps toqulghan chigh siwetler bolup, uning ichige ziraet danliri sélin'ghan, emma bu danlar chirip un'gha aylinip ketken. Bala jesiti bilen bille kömülgen chigh siwettin öz péti saqlan'ghan bughday chiqti.»
Yuqiriqi ikki jeset heqqidiki melumat kishini heyran qalduridu. Chünki u Uyghurlarning esli ana yurti, irqi kélip chiqishi, medeniyiti qatarliq jiddiy mesililerge kishini qayil qilghudek jawab béridu. Lopnurdin chiqqan ikki jesetning bundin 6412 yil ilgiri depne qilin'ghan qedimki zamanlardin buyan Tarim oymanliqida, arianlar emes, Uyghurlarning yashap kéliwatqanliqini ispatlaydu.
«Qedimki dunya tarixi» diki melumatqa asaslan'ghanda, buningdin 4000 yil burun hazirqi Hindistanda, Hindi-Yawropa til sistémisigha kiridighan, tégi-tektini sürüshtürgende arian(arilar) neslige mensup bolghan hazirqi Hindilarning ejdadi emes, belki bashqa irqqa mensup dirawidilar yashighan idi, 4000 yil burun Iranda arianlar Hindistan'gha bésip kirip dirawidilarni jenubi qisimgha sürüwetken.
Hazir jenubi Hindistanda yashaydighan ashu dirawidlarning sani 50 milyon'gha yétidu. Eger arianlarning Irandin Hindistan'gha köchüp kelgenlikini nezerde tutup, Hindistan'gha chégridash bolghan jenubi Shinjang (Tarim oymanliqi)gha arianlar Hindistan arqiliq ötken déyilse, bu pakitlargha uyghun kelmeydu. Chünki sériq chach, qangshaliq, béshigha kigiz telpek kiygen ayal jesitining 6412 yil ilgiri lopnur etrapida depne qilinishi, arianlar Irandin Hindistan'gha bésip kirishtin 2500 yil burunla Uyghurlar ejdadining Tarim oymanliqida yashap turghanliqini ispatlaydu.
Mana shu pakit, bezi tarixshunaslarning «Uyghurlar, 845- yili mongghuliye dairisidin Shinjanggha köchüp kelgen, uningdin burun Shinjangda Uyghurlar yoq idi» dégen qarashlirinimu ret qilidu.
Lopnurdin tépilghan jesetlerning depine qilin'ghan waqti, jesetning yung toqulma rext bilen oralghanliqi, gördin yaghach taxtaylar, chigh siwet, öz péti saqlinip qalghan bughdaylarning chiqishi, Tarim wadisida medeniyetning nahayiti qedimki chaghdin bashlinip, ata-bowilirimizning déhqanchiliq, qol-hönerwenchilik, charwichiliq bilen shughulghanliqini körsitidu.
Lopnurdin tépilghan jesedler we bashqa buyumlar, tarixchi morganing «dunya medeniyitining achquchi Tarim deryasi tüzlengliki astida kömüglüktur. Qachanki bu achquch tépilidiken dunya medeniyitining siri melum bolghusidur.» Dégen karametlik hökümning toghurliqini ispatlidi.
Tarim wadisidiki eng qedimki medeniyetning sirini üzül-késil échish, antropologiye, itnugrafiye, arxéologiye qatarliq penlerning aldidiki eng jiddiy we shereplik wezipe.
Bu yerde bir'az yiraqtin gep achqinimizda mesile téximu aydinglishidu.
Miladining 2- esride yashighan yunan alimi p. Tulumi özining on tomluq «jughrapiye» namliq esiridiki «sirislar döliti» (yipek döliti) babida hazirqi Tarim deryasi wadisidiki asasiy yerlik xelqning Uyghur ikenliki, ularning pile béqip, yipektin nepis shayi-etleslerni toquydighanliqi Tarim oymanliqining tebiiy sharaitliri (taghliri, deryalirimu buning ichide) heqqide xéli tepsiliy melumat bergen.
«Wiy sulalisi yilnamisi» diki melumatqa asaslan'ghanda, 4- esrning axirlirida hazirqi mongghuliyening sherqiy qismida, esli kélip chiqishi tun'gus neslidin bolsimu, xéli derijide Türkleshken, yawrupaliqlar «awarlar» dep atighan, jurjanlar bash kötürdi. Mana shu jurjan Türklirining qaghani shiron (miladining 400- yildin 411- yilghiche qaghan bolghan) miladining 400- yilliri mongghuliyediki Uyghurlar, altaydiki Türklerni boysundurghandin kéyin xéli kücheydi. Uyghurlar jurjan qaghanliqning qoshunlirida herbiy xizmet öteshke mejbur qilin'ghan bolsa altaydiki Türkler jurjanlar üchün herbiy qoral yasap bérishke qilin'ghan. Chünki, altay Türkliri métal éritip türlük qorallarni yasashqa nahayiti mahir idi.
Jurjan qaghanliqi térritoriyisining gherbiy jenubi hazirqi qara shehergiche, gherbiy ili wadisighiche, sherqiy chawshienning gherbigiche, shimaliy tashqi mongghuliyening shimalighiche, jenubi ichki mongghuliyening jenubighiche sozulghan bolup, paytexti hazirqi gensu ölkisidiki jangpi nahiyisining shimalida idi.
Miladining 487- yili mongghuliye dalisidiki Uyghurlarning bir qismi burkli(tumaghliq) qebilisining xani ay ojroning yétekchilikide jurjanlargha qarshi isyan kötürüp, tengritaghlirining shimaliy qismigha (hazirqi jungghar dalisigha) köchken. Shu qétim altay arqiliq Shinjanggha köchken Uyghurlarning sani 600 ming bolup, 120 ming ailidin ibaret idi.
Jurjan qaghani tulun (487- ~ 492- yillari) nurghun qoshunlirini bashlap, Uyghurlarning keynidin qoghlap keldi. Jenubiy altayda bolghan urushta Uyghur xani ay ojro jurjan qaghani tulun qoshunlirini tarmar qildi, urushta yéngilip qéchip ketken tulun qaghanni jurjan hökümranliri öltürüp ornigha naghayni qaghan qildi. Uyghurlar 487- yili jurjanlar üstidin ghelibe qilghandin kéyin, Shinjangdiki öz qérindashliri bolghan Uyghurlar bilen birliship, tarixta «égiz harwiliqlar xanliqi» dep atalghan Uyghur xanliqini qurdi. 60 Yil höküm sürgen (miladining 487- yildin 546- yilghiche) bu Uyghur xanliqining paytexti manas etraplirida bolup, térritoriyisi shimalda altay, sherqte qumul, gherbte sayram köli boyighiche, jenubta qarasheher, lopnur etraplirighiche sozulghan bolup, shimalda jurjanlar bilen, qarasheher etraplirida aq honlar bilen, lopnur etraplirida tuyghunlar (tibet xanliqi) bilen daim urushup turghan. «Tang sulalisi yilnamisi» diki matériyallarda Uyghurlarning 845- yili mongghuliye dalisidin gherbke köchüshlirining sewebliri we kéyinki teqdiri toghrisidiki ehwallarni töwendikidek bayan qilin'ghan.
200 Yil höküm sürgen Uyghur qaghanliqi 646- yilidin 845- yiligha kelgende ichki urushlar, Qirghizlarning isyan kötürüshi qatarliq heriketler (herbiy wezir toluq baghaning Qirghizlarni isyan kötürüshke küshkürtishi) qarning qattiq yighip, charwa mallarning köplep ölüp kétishi, waba késilining tarqilishi bilen ademlerning nabut bolushi qatarliq tebiiy apet, sewebler tüpeylidin dölet halaketke qarap yüzlendi. Mana mushundaq éghir ehwalgha duch kelgen Uyghurlar bir nechche yönilishke tarap mongghul dalisidin köchüshke bashlidi.
Oki tigin, inen tigin bashchiliqidiki jenubqa qarap köchken Uyghurlar xébiy, senshi, shenshi ölkilirining shimaligha yéqinlap kélip, tang sulalisining yardimini alghandin kéyin yene shimalgha qaytip öz qaghanliqini halakettin qutuldurup almaqchi boldi. Lékin ularning bu ümidi yoqqa chiqqandin kéyin halak boldi. Bular 300 ming kishi öpchuriside idi.
Gherbke qarap köchken Uyghurlarning köp qismi yette su we hazirqi Qirghizistan rayunlirigha bérip makanliship, öz qérindishi bolghan qarluqlargha qoshuldi.
Uyghurlarning yene bir tarmiqi gensuning xéshi karidurigha kélip, xanliq qurdi. Bu xanliq 870- yildin1031- yilighiche höküm sürüp, tangghut xanliqi teripidin yoqitildi. Kéyin ular (sani 200 mingdin köprek idi) tangghutlar (tibet) we xenzulardin san jehettin az bolghanliqi üchün bara-bara ulargha singip ketti. Gherbke qarap köchken yene bir tarmiqi15 yashliq orxun shahzadisi pan tigin yétekchilikide altay bilen tengritaghlirining arisigha kélip makanliship, Uyghur qaghanliqining siyasi merkizini beshbaliq qilip belgilidi. Pan tiginning talantliq herbiy serkedisi bukuqun bashchiliqidiki Uyghur qoshunliri tibetlikler üstidin ghelibe qilip, ularni deslep shimaliy Shinjangdin, kéyin Turpan, qara sheher, Kuchar qatarliq jaylardin qoghlap chiqardi. Shahzade pan tigin shu ghelibe asasida, Uyghur serkedisi bukuqunning sadaqet bilen yar-yölekte bolushigha tayinip miladining 850- yili meshhur idiqut xanliqini (850- ~ 1250- yillar höküm sürgen) wujudqa keltürdi. Bu xanliqning yazliq paytexti beshbaliq, qishliq paytexti Turpan qaraghujidiki idiqut shehiri idi.
Shahzede pan tigin bashchiliqidiki gherbke köchken Uyghurlardin köp dégende, 200 ming kishi Tarim oymanliqigha kélip makanlashqan. Ikki xen yilnamisidiki melumatqa asaslan'ghanda, del shu chaghda Tarim oymanliqi we uninggha yandash bolghan jaylardiki ahalining sani bir milyondin artuq idi. Uning üstige ular budda dinigha étiqat qilatti. Mongghuliye dalisidin köchken Uyghurlar medeniyet jehette bir qeder arqida bolup, mani dinigha étiqat qilatti.
Eger gherb borzua tarixshunaslarning qarishi boyiche 845- yili mongghuliye dalisidin Uyghurlarning Shinjanggha köchüp kélishidin burun esli Shinjangda Uyghur yoq déyilidighan bolsa mongghuliye dalisidin köchken Uyghurlar Shinjangdiki yerlik ahalige qarighanda, san jehettin bir nechche hesse az, medeniyet jehette bir qeder töwen, diniy étiqadi bashqa turuqluq, qandaq qilip ularni (Shinjangdiki ahalini) Uyghurlashturup kételeydu?
Shunisi éniqki, mongghuliyedin köchken Uyghurlar Shinjanggha kélip, özidin nechche hesse artuq bolghan Uyghur qérindashliri bilen qoshulghanliqi üchünla qudretlinip, téz aridila tibetliklerni Shinjangdin qoghlap chiqirip, idiqut xanliqini quralighan.
Xulase qilip éytqanda, yuqirida keltürgen ishenchilik pakitlar Uyghurlar Shinjangning eng qedimki we esli xelqi ikenlikini ispatlashqa yéterlik bolsa kérek.
2 . Uyghurlarning Kélip Chiqishi Heqqide
Uyghurlar kélip chiqishi jehettin turalarning ewladi bolup, honlar, Türkler bilen qan qérindash idi. Ular til jehettin altay til sisitémisidiki Türk tilliri guruppisigha kiridu.
Qedimki chaghlarda hun yaki Türk dep atalghan xelqler altay we tengritaghlirining shimalida yashighan idi. Arxéologiyilik qézishlar netijiside altay taghliridin miladidin ilgiriki chaghlargha dair nurghun qewriler tépilghan. Bu qewrilerdin chiqqan honlar we Türklerning jesetliri nahayiti égiz boyluq, qawul ustixanliq ademlerdin bolup, Uyghurlarning iskilitliri bilen oxshash, ular qangshaliq, yüzliri aq süzük, qawul idi.
Honlar égiz boy, qawulliqi, chirayi qatarliq xususiyetlerni qedimki Junggo tarixidiki melumatlarmu ispatlap béridu.
«Xen yilnamisi» diki «chingmidé heqqide qisse» babida, hun shahzadisi chingmidining boyi sekkiz chi ikki sung. Buyi hazirqi uzunluq ölchimidiki métirgha sundurghanda, ikki métir seksen santimétir bolidu. Bu pakit altay taghliridiki hun qebriliridin tépilghan hun jesetlirining nahayiti égiz boy, qawul ademler ikenlikining rastliqini ispatlaydu.
Junggo penler akadémiyisi arxéologiye tetqiqat orni teripidin 1955- ~ 1957- yilliri shenshi ölkisining hazirqi shien shehiri etrapidiki xen sulalisi dewrige ait shanglingfen dégen jaydin 140- nomurluq alahide bir qebre tépilghan. Bu qewrige depine qilin'ghan ölük bilen bille kömülgen axiretlik nersiler ichidin ikki parche töt chasa mis taxtay chiqqan. Mis taxtaygha ikki neper adem, ikki atning süretliri neqish qilip chüshürülgen. Ikki adem bir-birining béli hem paqalchiqidin tutushup, chélishiwatqan qiyapette turushqan. Ular qangshaliq, yayma chach bolup, paqalchekliri oralghan ishtan kéyishken (e-Kitap: Hunlarning Omumiy Tarixi, 90- betke qarang).
Arxéologiye alimliri bu qewridin chiqqan kishilerni hunlarning xen sulalisigha ewetken elchisi yaki elchining hemraliri dep békitken. Bu qewride tépilghan nersiler hunlarning chach qoyush shekli, kiyinishliri, chirayi, chélishish adetliri bilen qiyapetlirini chüshinishke yardem béridu.
1972- yili Shinjangning arxiologik xizmetchiliri Turpan nahiyisidiki astane qewristanliqidin beshinchi esirdiki Turpan walisi, hun shahzadisi qutqupantayning qewrisini tapqan.
Miladining 445- yili qutqu pantay depine qilin'ghan qewridin laydin yasalghan töt but tépilghan, butlar pichaq bilen qirip yasalghan bolup, addiy, janliq. Butlarning alahidiliki shuki, yüzliri sozunchaghraq, qangshaliq yayma chach. Mushu lay butlarmu hunlarning qiyapitidiki xususiyetlerni özide gewdilendürgen bolup, shien etrapidiki shanglingfen dégen jaydin tépilghan mis taxtaygha chüshürülgen hunlarning qiyapetliri bilen oxshash. Qutqu pantay gensuda qurulghan hun xanliqi (miladining 397- yilidin 460- yiliqiche höküm sürgen)ning meshhur xani qutqumonsunning oghli idi. Qutqumonsun hökümranliq qilghan chaghda (miladining 400- yilidin 432- yiliqiche) hun xanliqi taza kücheygen bolup, xanliqning térritoriyisi dairisige gensuning xéshi karidori, köknurning (chingxey) bir qismi, Shinjangning sherqiy qismi (Turpanmu buning ichide) mu kirgen idi.
Wiy sulalisi (miladi 385- yilidin 534- yilighiche) ning tarixi bolghan «wiy sulalisi yilnamisi» diki «égiz harwiliqlar heqqide qisse» babida, «égiz harwiliqlar (Uyghurlar) qediki chaghdiki qizil turalarning (tura sherqiy Uyghurlarning nami idi) neslidin idi. Bashta ular turalar dep atalghan, shimalliqlar (shimaliy sulaliler közde tutulidu) ularni égiz harwiliq turalar dep atashqan, ularning tili hunlarning tili bilen oxshash bolup, bezide azraq perqi bolup, ularning ata-bowisi hunlarning jiyeni idi» déyilgen.
Qedimki zamanlarda, Uyghurlar mongghuliye dalisining alahide bolghan jughrapiye sharaitini (yaylaq, dala, chöl, qumluq) hésabqa élip égiz chaqliq harwilarni ishletken. Shuning üchün ularni tarixchilar égiz harwiliqlar dep atashqan.
Miladining 90- yilliri öz ara dawam qilghan ichki urushlar, düshmen ellerning pursettin paydilinip qilghan hujumliri netijiside, éghir meghlubiyetke uchrighan hunlarning xéli köp qismi mongghuliye dalisidin gherbke qarap köchüp, gherbiy Asiya terepke ketken. Shu chaghda hazirqi Kucharning shimalidiki (toqquz tara, tékes etrapliri) jaylarda, gherbke köchken hunlarning bir qismi olturaqliship qalghan, mana shu honlar miladining beshinchi, altinchi esirde zabindirlar döliti dep atalghan bir kichik dölet qurghan. Shimaliy sulalilar tarixining «gherb elliri heqqide qisse» babida «bu döletning örp-aditi, tili égiz harwiliqlar bilen oxshash idi» déyilgen.
Süy sulalisi (miladining 581- ~ 618- yillar) ning tarixi bolghan «süy sulalisi yilnamisi» da hunlarning ewladi bolghan turalarning (Uyghurlarning ejdadlirining) 6- esrning axirida, jaylashqan orunliri, namliri, örp-adetliri heqqide xéli éniq tepsiliy melumat bar. «Turalarning ata-bowiliri hunlarning ewladliri idi. Ularning uruq-jemetliri nahayiti nurghun.» Turalarning jaylashqan orunliri namlirini «süy yilnamisi»gha asaslinip mundaq bayan qilishqa bolidu.
1. Bayqal kölining jenubida, toba qebilisi yashaydu;
2. Mungghuliyidiki toghla deryasining shimalida Boko, Tongra, Uyghur, Bayirqu, Borkli, Erkin, Munchin, Töre, Izgul, Qun, Xoghursur qatarliq qebililer yashaydu;
3. Qumulning gherbidin tartip, qarasheherning shimalidiki tengritaghliri etrapida, qalpaqlar, yorjilar, aziylar, sighinaqlar, oghuzlar, Qirghizlar, onxorlar yashaydu;
4. Altay taghlirining gherbiy jenubida, sur tardushilar, jeruqlar, zabindirlar, turgeshler yashaydu;
5. Qanglining shimalida, (hazirqi qazaqistanning gherbiy shimalida) idil (wolga) deryasining boylirida, adizlar, hazarlar, bulgharlar, fichinekler, qipchaqlar, siwarlar, bortaslar yashaydu;
6. Kaspi déngizining sherqiy we gherbiy terepliride, sarighurlar, sansuyanlar, mukshlar, chirkesler yashaydu. Sherqiy roma impériyisining sherqide oghuzlar, alanlar, bashqurdlar yashaydu. Ularning atilishi her xil bolsimu ortaq nami turalar dep atilidu. Ular jaylashqan orunlirigha qarap, sherqtikiliri sherqiy Türklerge, gherbtikiliri gherbiy Türklerge qaraydu.
Mana bu melumatqa qarighanda, turalarning tarqilip yashighan jayliri intayin keng bolup, gherbte kaspi déngizining gherbidin tartip sherqi Ottura Asiya arqiliq mongghuliye we bayqal köllirining boylirighiche sozulghan.
Yuqiridiki pakitlar yene bir tereptin Uyghurlar bilen honlar we Türklerning qan qérindashliqini ispatlashta nahayiti yuqiri qimmetke ige.
«Kona tang sulalisi yilnamiside «Uyghurlarning ata-bowisi hunlarning ewladi idi, kéyin wiy sulalisi zamanisida, turalar dep ataldi» déyilgen. Milletlerning peyda bolush tarixidin qarighanda qan sistémisi jehettin öz'ara yéqin kélidighan uruqlar birliship qebilini wujudqa keltürgen bolsa, yene qan sistémisi tili, örp-adetliri jehettin öz'ara bir-birige yéqin kélidighan qebililer birliship qebililer ittipaqini wujudqa keltürgen. Eger shuning ichide, melum bir qebile küchlük bolsa (san jehettin köp, jenggiwarliqi üstun bolsa) qebililerni birlikke keltüridu. Shu qebilining nami bashqa qebililerning ortaq namigha aylinidu. Shunga san jehettin intayin köp, intayin jenggiwar bolghan Uyghurlarning nami, sherqiy we gherbiy turalarning ortaq nami bolghini tesadipi emes. Miladidin üch esir ilgiriki chaghlardin tartip, miladining 6- esrgiche hazirqi bayqal kölining jenubi we mongghuliyede yashighan Uyghurlarning ata-bowilirining nami turalar dep yürgüzüp kelgen bolsa, 7- esrde mongghuliyediki sherqiy turalar bilen tengritaghliri etrapliri we uning gherbide yashighan gherbiy turalarning nami Uyghur dep atilidighan bolghan.
Ju sulalisi (miladining 557- yildin 587- yilghiche höküm sürgen) tarixi bolghan «ju sulalisi yilnamisi» da «Türkler hunlarning alahide bir nesli idi» déyilgen.
Miladining 735- yili qutluq iltirish qaghanliqining (miladining 681- yilidin miladining 743- yilghiche) qaghani bilge qaghan (miladining 716- yildin 735- yilghiche) xatirisige orxun deryasining boyigha mer mer tashtin qoyulghan yadikarliqida «toqquz oghuzlar men bilen nesildash idi» déyilgen. Yadikarliqta éytilghan «toqquz ughuzlar» del Uyghurlarning özi bolup, Uyghur qaghanliqi dewride (miladining 646- yildin 845- yilghiche) sherqiy Uyghurlar «toqquz oghuz», «toqquz Uyghur» dep ikki tarmaqqa bölünetti.
Yunan tarixchisi hiradut miladidin besh esir ilgiri Ottura Asiyagha qilghan sayahitide u yerde körgen bir irqini «Türk» dep yazghan . Kéyinki tarix alimliri hiradutning shu sözini toghra dep hésaplighan. Miladining birinchi esirde yashighan roma tarixchisi attalata «sifikler bilen Türkler bir irqidur» dégen.
Miladidin birnechche esir ilgiri yashighan yunan tarixchiliri gherbte qara déngizning shimalidin tartip sherqte altay taghlirighiche bolghan cheksiz térritoriyede yashighan xelqlerni «sifikler» dep atighan.
«Tarixname», «xen sulalisi yilnamisi» diki gherb ellirige bérilgen melumattimu, honlar, ulugh yawchilar, uysunlar, qanglilar, alanlar(kaspi déngizning shimalida)ning örp-adetlirining oxshashliqi éytilghan.
Mana mushu yuqirida tilgha élin'ghan xelqler qedimki zamanda, qan qérindashliqi, til, örp-adetliri jehetliridin bir-biri bilen nahayiti yéqin bolup, hazirqi zamandiki Türkiy xelqlerning wujudqa kélishide nahayiti muhim rol oynighan.
Uyghurlarning örp-adetlirimu honlar, Türklerning örp-adetliri bilen oxshash idi. Türkiy xelqliride kishi ölse chikisini tilip, qan chiqirip peryad chékish, merhumning ayalini, min'gen étini bille qoshup depne qilish, merhum hayat waqtida, qanche düshmen öltürgen bolsa shunche tash qoyush adetliri bar idi.
Miladining 570- yili, konstantinupoldin ilidiki tékes yayliqigha kelgen sherqiy roma impériyesining elchiliri qaghan istimiy xanning depine murasimini öz közi bilen körgen. Bu heqte 6- esrde yashighan sherqiy roma tarixchisi minandirning xewer bérishiche, «merhum istimiy qaghanning oghli tarduxan bir nechche esirlerni öltürüp dadisi bilen bille kömüshtin ilgiri, dadisigha yetküzüp qoyush üchün esirlerning quliqigha nzmidu birnémilerni pichirlighan iken» déyilgen.
757- yili tang padishasi tang shawzuning kichik qizi melike ninggu, Uyghur qaghani ilxan (miladining 747- yildin 759- yilghiche qaghan bolghan)gha yatliq qilin'ghan. Aridin ikki yil ötüpla 759- yili ilxan alemdin ötken. Uyghurlar ilxanni depne qilidighan chaghda, öz örp-aditi boyiche, melike ningguni ilxan bilen bille kömüshke urun'ghan. Tang melikisi ninggu , ariliqni yiraq körmey Uyghur qaghanigha yatliq bolghanliqi, Uyghurlarningmu xenzularning örp-aditige hörmet qilishi lazimliqini éytip, tirikla kömülüp kétishtin saqlinip qalghan. Lékin melike ninggu chikisini tilip, qan aqquzup, isekep yighlap, Uyghur qaghani ilxan'gha matem tutqan.
Türki xelqlerde baturluqni hörmetlesh omumlashqan adet bolup, mesilen: honlar asmanda uchup kétiwatqan shungqarni étip öltürgenlerni jengchi hésablighan bolsa, Uyghurlar, Türkler borandek uchqur atni chapturup kétiwétip, oqyani nishan'gha tekküzeligenlerni jengchi hésablighan. Uchar qushlar ichide nahayiti téz uchudighan qanatliq shungqar bolup, uni uchup kétiwatqanda étish nahayiti qiyin bolsimu, bu ishlar honlar üchün adettiki ish idi. Baturluqni hörmetlesh shu derijige bérip yetkenki, Türki xelqler qizliri batur yigitlerni özige jura qilishni ishqi muhebbetning, birer yigitke yatliq bolushning asasiy sherti hésablighan.
Honlar, Uyghurlar, Türkler diniy étiqat jehettin shamanizmgha étiqat qilishatti. Shundaqla börini muqeddes hésablap, uni bextning alamiti deydighan tutémizmgha ishinetti. «Oghuz dastani», «égiz harwiliqlar heqqide qisse», «ergine qun» dastani qatarliq yilname, dastanlardiki böre haqqide epsaniler, mana shu böre tutémi heqqidiki étiqadni körsitidu.
Yuqirida hun, Uyghur, Türklerning nesli xusisiyetliri, tili, örp-adetliri, totém we diniy étiqadi qatarliqlarning oxshashliqi heqqide keltürgen pakitlar, ularning qan qérindashliqini, irqiy jehettin sériq tenlik emeslikini ispatlashqa bolsa kérek.
Bir milletning shekillinishini bir xil qan sistzmisigha baghlap chüshendürmekchi bolush tarixiy pakitlargha uyghun emes. Uyghurlarning ejdadliri qedimki zamanlardin tartip resmiy bir millet bolup shekillen'gechke, sherqtiki mongghul, manju nesillik xelqlerdin siyanpilar, jurjanlar, kidanlar (miladidin üch esir burunqi chaghdin tartip miladidin kéyinki 6- esrgiche) bilen gensu etrapliri we Tarim wadisida (7- esrdin 13- esrgiche) tarixiy seweblerge binaen tibet, xenzular bilen, 13- esrdin 17- esrgiche mongghullar bilen ariliship chétiship ketken. Lékin konkrét tarixiy sharaitta, melum rayonlarda siyanpilar, jurjanlar, kidanlar, tibetler, mongghullar Uyghurlargha nisbeten san jehettin az bolghanliqi üchün ular assimlatsiye bolup ketken. Uyghurlar sériq tenliklerge mensup bolghanlar bilen qan sistémisi jehettin chétishqan bolsimu, özining qedimki ejdadlirigha xas bolghan xususiyetlirini saqlap qalghan.
Qan qérindashliq jehettin asasen oxshash bolghan honlar, ulugh yawchilar, uysunlar, qanglilar, alanlar, Uyghurlar, Türklerning sherqtiki mongghul neslige mensup bolghan xelqler bilen, Ottura Asiyada arian neslige mensup bolghan xelqler bilen öz'ara chétiship singiship kétishtin, Türki tilda sözlishidighan, qan qérindashliqi jehettin bir-birige yéqin kélidighan nurghun Türki milletler kélip chiqqan.
Mesilen: ular sherqiy sibiriyidiki lina deryasining boyida yashaydighan xakaslar (qedimki Qirghizlarning ewladi) gensudiki salalar, sériq Uyghurlar, Shinjangdiki Uyghurlar, qazaqlar, Qirghizlar, sowét ittipaqidiki özbékler, bashqurdlar, tatarlar, qazaqlar, Qirghizlar, Türkmenler, mordawalar, chuwashlar, okrainadiki qalachlar, kawkazdiki chirkesler, daghan tatarliri, kawkaz-Iran, iraqtiki ezerbeyjanlar, Irandiki qalachlar, afghanistandiki özbékler, Türkmenler, moghullar, Türkiye Türkliridin ibaret.
Yuqirida tilgha élin'ghan Türkiy xelqler Asiyadiki köpligen döletlerde yashisimu, jughrapiye jehettin alghanda, ularning yashighan térritoriyisi, Asiyaning sherqidin gherbige we gherbiy jenubigha qarap, bir tutash halda sozulup ketken.
Esli Menbe: «Shinjang Uniwérsitéti Ilmiy Jhurnili» 1982- yil 2- san.
