Abdulla Talip
^^^^^^^^^^^^^
Miladiyidin burun Uyghurlar charwichiliq bilen déhqanchiliqqa tengla ehmiyet béretti. Chünki charwilargha boghuz, yem-xeshek teyyarlash uchun arpa, bughday, bide östürüsh zörür idi. Mushu zoruriyet sewebidin ish teqsimati éniq ayrilip, xelqning bir qismi déhqanchiliq bilen meshghul bolatti.
Miladiyining aldi-keynide Uyghurlarning köprek qismi yenila charwichi idi. Charwichilarning eng burun ögitiwalghan haywini it idi. Chünki it ow owlashqa, chédir-aq öylerni béqishqa, padilardin xewer élishta birdinbir kéreklik we qaranchuq haywan hésablinatti.
Charwilarning köpiyishi arqisida kochme charwichiliq meydan'gha keldi. Aq öylerni köchürüsh, ozuq-tülüklerni yötkesh uchun, at, harwa, qotaz kérek boldi. At köndürüsh, harwa yasash uchun hüner-sen'et kespi barliqqa keldi. Shuninggha egiship, ögitish bilen öginish, usta bilen shagirt meydan'gha keldi. Mana bu Uyghurlarda iptidaiy maaripning bixi idi.
Iptidaiy jem'iyette Uyghurlar shaman dinigha étqad qilatti. Shaman, périxun we palchilar bu dinning mutepekkuri (mollisi) idi. Shaman dinining ayal xudasini Uyghurlar «umay» dep ataytti. Umay bolsa késeldin, diwe-shayatunlardin saqlinishning rohiy medetkari idi. Baxshi bolsa shaman dinining yene bir rohiy medetkari idi. Késel bolghan kishiler baxshi-périxunlarni teklip qilip, özlirini oqutatti. Oy ichige yaki qoru otturisigha yaghach moma qadap pir oynitatti, késelni qizitilghan tömürdin atlatquzatti, gülxan yéqip, isriq salatti, balayi apetlerdin saqlash uchun boynigha tumar ésip qoyatti.
Lékin, kéyinrek pendi-nesihetni asas qilip exlaqiy terbiye yürgüzidighan tebirchi muellimler meydan'gha keldi. Ular kishilerni yaxshiliqqa ündeytti. Yaman heriketlerni tosuytti. Tebirchi muellimlerning terbiye usuli palgha tebir bérish yoli bilen élip bérilatti. Mesilen: qara chüsh körse, amiti kélidu; Chüshide aghriq at minse palaket basidu; Qoy padisi körse bay bolidu; Yamghur yéghip chüsh körse, bayashatliq bolidu; Nan dessep chüsh körse, közi kor bolidu; Éqin sugha siyip chüsh körse, jarahet basidu, dégenlerge oxshash. Exlaqiy pendi-nesihet qorali qilin'ghan bundaq terbiye usuli «tebirname» (eriq pütük) namliq kitabta téximu roshen xulase qilin'ghan.
«Erq Pütük»tin bir-ikki misal:
Éyiq bilen tungguz dawan ustide soqushuptu, éyiqning qarni yériliptu, tongguzning chishliri sunuptu. Bilginki bu yamanliqtur.
Oghlan ata-anisigha qéyidap, béshi qayghan, puti tayghan terepke kétiptu, chölde ghérip bolup qaptu, kéyin pushayman yep qaytip kéliptu. Bilginki bu ezgu (yaxshiliq) dur.
Bu ikki misalda chongqur pédagogikiliq mezmun bolup, uningda telim-terbiye meqsiti éniq melum bolup turidu.
Shamanizm étiqadining terbiye usuli qarimaqqa intayin sadda we külkilik körün'gendek qilsimu, lékin uningda yenila yoruqluq bilen qarangghuluq, yaxshiliq bilen yamanliq otturisidiki ziddiyet kürishining amilliri eks étip turidu. Shunga köp esirler, nurghun dewrlerning ötüp ketkinige qarimay, shamanizm étiqadi we palchiliq adetlirining bügün'giche dawam qilip kélishi hergiz tasaddipiy emes. Mesilen: hazirghiche dawam qilip kéliwatqan isriq sélish, nokcha köydürüsh, qebre béshigha chiragh yéqish, kélinni gülxan ustidin atlatquzush, kun tutulghanda yigha-zar qilish... Qatarliqlarning hemmisi ene shu étiqadning qalduqliri.
Uyghurlarning bu étiqadliri bashqa qebile xelqlirigimu chongqur tesir körsetken. Bu heqte rim tarixchisi mnand mundaq yazidu: «zimark yultuzda istemi qaghan teripidin qobul qilin'ghanda, istemi qaghan altun texitte olturidiken, altun text chaqigha qizil tasma békitiklik bolup, uni atqa söritip, bashqa chidirlarghimu élip barghili bolidiken. Chédir-bargah herxil yipek perdiler bilen bézelgen. Bu perdilerning ustige qoralliq jengchi, böre, yolwas, shirlarning süretliri keshtilen'gen. Qaghanning altun kariwiti, altun orunduqi bolup, turna we toz qushliri süritide yasalghan altun heykel ustige qurulghan. Zimark chédir-bargah aldigha barghanda, bir türküm ademler chiragh yorutup we is puritip elchilerning yük-taqliri etrapida toxtimay yügürüp yürgen. Andin elchilerni tagh arisidiki chimenlik otturisigha yéqilghan gülxan ustidin atlatquzup, arqidin chédir-bargahqa bashlap kirgen».
Yoruqluq simwol qilin'ghan shaman étiqadi asasida miladiyining 763- yili sherqiy Uyghurlar omumyüzlük mani étiqadini qobul qildi. Shuning bilen sherqiy Uyghurlarning maarip idilogiyiside yingi burulush peyda boldi.
Mani (miladiyidin burunqi 274- ~ 215- yillar) iranliq bolup, shair we ataqliq doxtur idi. U miladiyining 241- yili yeni 26 yéshidin bashlap, özining diniy meslikini terghib qilishqa bashlighan. U: «pütün hayatliq kürishi yoruqluq bilen qarangghuluq, heq bilen naheq otturisidiki küresh. Nepsini tizginliyeligen adem yamanliqtin saqit bolalaydu, bolmisa özimu, maddiy dunyamu halak bolidu» dégen. Mana bu mani dinining yadrosi.
Mani dinining terghibatchisi purustadan 696- yili junggogha kélip mani dinini teshwiq qildi. Netijide mani dini ottura tüzlenglikte yiltiz tartti.
Miladiyining 755- we 762- yilliri, tang padishahi shuen zung (685 ~ 762) ning teklipi bilen ongluk (enlushen) isyanini basturushqa ottura tüzlenglikke barghan Uyghur générali muyunchur bokexan qaytishida loyang shehiridin iranliq töt rahibni élip urxun'gha kélidu. Bu töt mani rahib özining bilim iqtidari we doxturluq tejribisi arqiliq urxundiki shaman baxshilirini munaziride yéngiwalidu. Netijide manizimning Uyghurlar ichidiki abroyi birdinla kötürülüp kétidu. Sherqiy Uyghurlar mani étiqadini omumyüzlük qobul qilidu we bu din dölet dini dep élan qilinidu. Mani dini mekteplirimu köplep échilidu. Muyunchur her on öylükke bir rahib (xelpet) belgilep, Uyghurlarni oqutidu, oqutush mezmuni pütünley mani eqidiliri bolidu.
Manizm eqidisi boyiche sherqiy Uyghurlar ene shu chaghdin bashlap yoruqluqni simwol qilip, aq kiyim kiyidighan, tam-turuslirini aqartidighan, chidirlirini aq kigizdin yasaydighan boldi. Hetta pütün eskerlermu aq kiyim kiyetti(3).
768- yilidin bashlap Uyghurlarning mani rahibliri ottura tuzlengliktin urxun wadisigha köplep kélip-kétip turatti. Ularning ichide qol hünerwenler, binakarliq ustiliri asasiy salmaqni igileytti. Ular Uyghur binakarliq mahirliri bilen birlikte urxun sheher qurulushigha qatniship, meshhur qaghan ordisi, xaton ordisi qatarliq saraylarni bina qilghan. Shu chaghlarda yene nurghun mani ibadetxaniliri, ibadetxana mekteplirimu qurulup, bu yerde mani maaripi yiltiz tartqan.
Uyghurlarning iptidaiy maaripi we dunya qarishida mushu mezgillerde gerche mani maarip idiyisi üstünlükni igiligen bolsimu, lékin Uyghur jem'iyiti we idilogiyiside tutimizm eqidisi yenila küchlük tesirge ige idi.
Tutém (totem) hindianche «uning uruqidin» dégen uqumni bolduridighan atalghu bolup, iptidaiy jem'iyette herqaysi qebile we uruqlarning küchlük étiqad simasigha aylan'ghan. Mesilen: Uyghurlar borini, Xenzular ejdihani, ruslar éyiqni, babilunluqlar we hindilar kalini «muqeddes» dep choqunup, özlirige tutém qiliwalghan.
Tutém eqidisi iptidaiy édilogiye bolush bilen bille, uningda iptidaiy telim-terbiye amilliri chongqur yiltiz tartqan. Mesilen: Uyghurlar iptidaiy jem'iyette «ana» ni eng muqeddes dep qarap, özlirining familisini «asina quli» dep ataytti. Bu «ana uruqidinmen» dégen menini bilduridu. Bezi milletlerning kalini tutém qilishi, kalining paydiliq haywan bolghanliqidin, uning süti, göshi, térisi bolupmu uning küchi hayatliqning menbesi bolghanliqidin bolghan. Shunga u, muqeddes haywan dep qarilip, etiwarlinip, asrilip béqilatti we köpeytiletti. Böre bashqa bir seweb bilen tutém bolup qalghanidi. Mesilen: qedimki zamanda toqquz oghuz qebililirining birleshme küchi altay taghliri arisida adiship ölum girdabigha bérip qalghanda, bir kök borining yol bashlishi bilen qamaldin qutulup nijatliq tapqanliqidek tarixiy riwayet ularning börini tutém qiliwélishigha seweb bolghan.
Démek, Uyghurlarning iptidaiy maarip idiyisige yaxshiliq we nijatliqning tutimi bolghan böre riwayiti, jin-alwastilargha qarshi küresh qorali qilin'ghan shaman étiqadining simasi --- ot --- hemde qarangghuluq we zulmetke qarshi küresh qorali qilin'ghan manizm simasi --- yoruqluq --- qatarliq étiqadlar chongqur singgen.
Iptidaiy maarip basquchida Uyghurlarning zaman, makan, boshluq we tebiet toghrisidiki bilimi melum derijide kéngeygenidi. Uyghurlar «sart» sani bilen ottura asiyaning yipek yoli sodisini ilkige élip, charwa, dora-dermek we hetta qashtéshi sodisi yürgüzetti. Ularning soda karwanliri chang'en we soghdi sheherliride soda wakaletxanisi achqan. Ularning nezer dairisi kéngiyip, sherqte boxey déngizidin gherbte ottura déngizghiche bolghan keng térritoriyidiki tagh-deryalarning emeliy ehwalini toluq biletti. Uyghurlar bashqa xelqlerning artuqchiliqini téz qobul qilatti. Buddizmning «qendihar sen'iti» sherq bilen gherbning medeniyet en'enisini yoghurup qoshqinigha oxshash, urxundiki binakarliq sen'itidimu türlük xelqlerning (Xenzu, soghdi, Uyghur) bilim-hüner-mahariti eks etken.
Orxun maaripi türtkiside Uyghurlarning tarixi bilimimu yuqiri kötürülgen. Tarixi bilimning aldinqi shertliridin biri kalindarni birinchi bolup tüzgen we bashqa türkiy xelqlerge kéngeytken. Meshhur Uyghurshunas fon. Gabain: «Uyghurlar kaléndar sistémisi toghrisida kop izden'gen we uni ixtira qilghan» dep ispatlaydu.Kaléndar toghrisidiki bir tarixi hékaye Uyghur maaripi we edebiyatida ewladtin ewladqa riwayet bolup kelmekte.
«... Xaqanlarning biri özidin burun sadir bolghan bir jengning ötmüshini eslimek bolup, kaléndar waqtini toghra chiqiralmay nurghun qétim adiship qaptu. Kéyin xelq ichidin meripetlik kishilerni toplap meslihet soraptu. Aridin bir danishmen pikir bérip: (bu ishta buningdin kéyin ewladlirimizningmu xataliship yürmesliki uchun 12 ay we 12 yilgha asaslinip turup her bir yilgha aygha isim belgileyli, shu isimlar réti boyiche hésablansun. Bizdin bu hésablash usuli menggü yadikar bolup qalsun) deptu, xaqan maqul boptu-de, bir küni owgha chiqip, dalidiki nurghun haywanlarni aldigha sélip derya léwige heydeptu. Ulardin 12 haywan deryadin üzüp ötüptu. Hemmining aldida ötüp ketkini chashqan boptu, (yilning béshigha chashqan chiqti) dégen temsildikidek, deslepki yil chashqanning namida atiliptu. Chashqandin kéyin kala, yolwas, toshqan, leheng, yilan, at, qoy, maymun, toxu, it we tongguz ritimi boyiche yillarning kaléndar isimliki tuzuluptu...»
Uyghurlarning iptidaiy maarip-terbiyiside bolupmu folklor wasitiliri (qoshaq, temsil, riwayet) xéli muhim rolini oynighan. Uningda emgekni soyush, qehrimanliq, yaxshiliqqa dalalet, yamanliqqa nepret bildürüsh mahiyetliri obrazliq bayan qilinidu.»Bokexan heqqidiki riwayet«hem»«naxsha piri-chenggi» qatarliq riwayetler Uyghurlar ichide qedimdin tartip didaktik (telim-terbiye, pendi-nesihet) dersliki bolup keldi. Uning aldinqisi bokexan toghrisidiki tarixiy réalliqni riwayet sheklide chüshendüridu .
