Aptori: Tinshif
(Torgha yollighuchi: Bikarchi)
Teklimakan qumluqi qedimdin tartip "Taklimakan" we "go bi" dep atilip kelmekte. Rossiye sayahetchilirining eserliride bolsa "taklamakan" dep tilgha élin'ghan. Gherbiy yawropa tekshürgüchiliri bu qumluqni oxshashla "taklamakan, takla-makan" dep atashqan. Hem Sowét ittipaqi we Yawropa, America'larda chiqidighan xeritilerdimu mushu birqanche xil atash bilen élin'ghan.
Uyghur edebiy tilida adette "teklimakan" shekli qollinilidu. Bu birikken sözning terkibidiki ikkinchi söz "makan" erebche söz bolup, "yer-jay, turalghu, öy-jay" dégen menilerni bildüridu. Buninggha qarighanda bu sözning 1- qisimimu Erebchidin yaki Parschidin kelgen bolushi mumkin dégen oy kélip chiqidu.
Men Kériye we Xotende yerlik Uyghurlarning aldinqi sözdiki sozuq tawush "e"ni sozup teleppuz qilip, bu chöllükni "te:kli + makan" we "te:hlima:kan" dep atighanliqini anglidim. Ikkinchi xil atilishining aldinqisidin kélip chiqqini éniq, chünki Uyghur tilida adette "i" ning aldida kelgen "k" bilen "q" tawushliri sirilangghulishidu.
Mesilen:
"q"ning "x"gha özgirishi:
-------tawaqlar → tawaxlar,
-------yiraqlardin → yiraxlardin ...
"k"ning "h"gha özgirishi:
-------Yémeklikler → yémehlihler,
-------kéreklik → kérehlik ...
"Te:kli" sözining terkibidiki sozuq tawush "e"ning sozulup teleppuz qilinishigha qarighanda, shu tawushning keynide esli bir üzük tawush bolghan bolushi mumkin, del shu tawushning chüshürüp qoyulushi "e"ning sozulup teleppuz qilinishini keltürüp chiqarghan bolushi mumkin. Adette, mushundaq sharait astida, Uyghur tilidiki üzük tawushning aldida kelgen "r" tawushi chüshürüp qoyulidu.
Yézilishi....................Esli......................Teleppuzi
Töt...........................Tört.....................Tö:t
Bök..........................Börk....................Bö:k
Tartamdu..................Tartamdu.............Ta:tamdu
Artamdu...................Artamdu...............A:tamdu
Tarqaq......................Tarqaq.................Ta:qaq
Orghaq.....................Orghaq.................O:ghaq
Emdi, biz shu "r" tawushini eslige qayturidighan bolsaq, "qaldurmaq, tashlimaq" dégen namdiki erebche söz "te:rk" kélip chiqidu. Bu sözning axirqi boghumidiki "li" bolsa Uyghur tilida süpet yaki abstrakit isimning belgisi bolghan "lik"ning qisqartilghan grammatikiliq sheklidur. Chünki ikki sözning birikish ornida turghan "k" yene bir üzük tawushning aldida kelgenliki üchün, teleppuzni yéniklitish telipidin chüshürüp qoyulidu. Dimek, bu atalghuning deslepki shekli "te:rklik makan" bolup, sözmu-söz terjime qilghanda "tashlanduq yer, nurghun nersiler tashlinip qalghan yer, tashlanduqlargha tolghan yer, tashliwétilgen yer" dégen menilerni bildüridu.
Uyghur tilining grammatika qaidisi boyiche xatirilen'gen Ereb sözliri 10-, 11- esirlerdin kéyin, yeni bu rayon'gha islam dini qubul qilin'ghandin kiyinla peyda bolghan bolishi mumkin. Jughrapiyilik izdinishler bu qumluqning eslide déngizning tekti ikenlikini körsitidu. Uning merkiziy qisimida hichqachan kishiler olturaqlashqan emes. U bir "eski yer" (En'gilizche "bad land" bilen sélishturung). Lékin "taklamakan" dégen bu nam "tashliwétilgen, untulup kétilgen, qaldurulghan yer" dégendek menilerni bildüridu.
(Sowét ittipaqi mezgilide Qazaqistanda Rus tilida neshr qilin'ghan "Uyghur Flologiye Mesililiri" namliq kitabtin Nebijan Tursun terjimisi.)
"Til we Terjime" jhornilining 1986- yilliq 3- sanidin qisqartip élindi.
