Hunlar junggoning shimali we gherbiy shimalida charwichiliqni asasiy igilik qilghan köchmen xelq. Ular eyni dewrlerde xen sulalisi bilen her xil munasiwetlerde bolup kelgechke meshhur tarixchilardin Simachyen yazghan "Tarixiy Xatiriler", Ben'gu yazghan "Xenname (aldinqi xenname)", Simabyaw we Fen yélar yazghan "Kéyinki Xenname"lerde Hunlar toghrisida mexsus sehipiler ajritilghan. Shunga bu tarixiy eserler Hunlarni her tereptin tetqiq qilishta yéterlik paydilinish matériyali bolalaydu.
Yuqiridiki tarixiy menbelerdin melum bolushiche, Hunlar "zamanimizdin 4200 yil ilgiri élimiz tarixida nami tilgha élinidighan epsaniy shexslerdin Tang we Yüler zamanisidin ilgiri tagh Rungliri (山戎), yaw dewride Shünyüler (荤粥 = sésiq umash), Ju xanliqi dewride Shyenyünler (猃狁 = uzun tumshuq it), Chin sulalisi dewrige kelgende Hun (匈奴 = qebih qul) dep atalghan".
"Tarixiy xatiriler. Hunlar heqqide qisse" we "xenname. Hunlar heqqide qisse"de: "chünwéylerdin Tümen'giche ming nechche yil ötti. Shu jeryanda Hunlar bezide küchiyip, bezide ajizlap tarqaq yashap kelgechke, ularning shejere-neseblirini bilish we tüzüshke bolmaytti. Lékin batur tengriqut dewrige kelgende qudret tépip, shimaldiki yat qebililerni pütünley boysundurdi we jenub teripide ottura junggodiki beglikler bilen düshmenleshti. Ularning shejere-nesebliri we nam emelliri shuningdin bashlap xatirilinishke bashlidi" déyilgen. Hunlarning yéziq ishletkenlikige munasiwetlik melumatlarmu mana shu dewrdin bashlap körülüshke bashlaydu.
Hazirgha qeder Hunlarning yéziq ishletkenlikige gumaniy qarilip keldi yaki Hunlar yéziq ishletmigen, dep qarilip keldi. Men yuqirida körsitip ötken menbelerge we yéqinqi yillardin buyan tépiliwatqan arxéoloxiyilik qézilmilargha asaslinip, özemning bu toghridiki köz qarishimni otturgha qoyup ötmekchimen.
Hunlar xéli uzun zamanlarghiche junggoning shimali we gherbiy shimalida yashap xen sulalisi bilen her xil munasiwetlerde bolup kelgechke qedimde ötken meshhur tarixchilar Hunlargha ait melumatlarni intayin tepsili xatiriligen. Ene shu melumatlar qatarida Hunlar bilen xen sulalisi xanliri ottursida yézilghan mektuplar we u mektuplarning mezmuni xatirilen'gen. Töwende eshu mektuplardin bezilirini örnek üchün körsitip ötimen. Bezilirining menbesinila körsitip qoyimen.
1- Mektup: Meqiqiy melumat simachyen yazghan "Tarixiy Xatiriler"ning Uyghurche neshri 406- bette we ben'gu yazghan "xenname"ning Uyghurche neshri 694- bette.
2- Mektup: "Mektupni alghan batur yene elchi arqiliq teshekkur mektubi ewetip: 'ottura tüzlenglikning edep-qaidilirini bilmigenlikim üchün hürmetsizlik qilghan bolsam apu qilurlar!' didi we at sowgha qildi hem yaxshilishish ehdi tüzüldi."
3- Mektup: "Ikkinchi yili (M.B.176- Yili) tengriqut xen xanigha: 'Tengri qoyghan ulugh Hun tengriquti hörmet bilen xan'gha salam yollaydu. Burun sili yaxshilishish mesilisini otturgha qoyghan idiler, bu mektubimdiki pikirlerge uyghun bolghachqa, xushal bolghaniduq. Xen sulalisining chégra emeldarliri ong qol bilikxanni haqaretligen. Ong qol bilikxan bolsa mendin yolyuruq sorimastin, kéyinki élibek nanchi qatarliqlarning meslihiti boyiche xen sulalisining emeldarliri bilen toqunushup, ikki el ottursida tüzülgen ehdige xilapliq qilip, qérindashlarche munasiwitimizni buzghan. Xan qayta-qayta mektup yollap bizni eyiblidile, men jawab xet yollighanidim, elchimizni qayturmidila, özlirimu elchi ewetmidile, shu tüpeyli xen sulalisi bizdin yamanlidi. Ikki qoshna el inaq bolmay qalduq. Kichik bir emeldar turup ehdini buzghanliqtin, ong qol bilikxanni jazalap, gherbke toxrilargha hujum qilishqa ewettim. Tengrining inayiti bilen sipah beglerning istédatliqi we atlarning qawulluqi arqisida toxrilar tarmar qilindi. Ular qirilip, teslim bolup tinjidi. Kroranliqlar, asyular, oghuzlar we ularning etirapidiki 26 el hemmisi Hunlargha tewe boldi. Barche oqya tutqan xelq bir aile bolup uyushti. Shimaldiki yerlermu tinchlandi. Emdi urushni toxtitip eskerlerge aram bérip. Atlarni béqish niyitidimen. Ötkenki köngülsizliklerni untup, burunqi ehdinamini eslige keltürüp, chégra xeliqini xatirjem turmushqa ige qilsaq, uzundin béri dawamlishiwatqan yaxshilishish ehdining rohigha muwapiq ish körüp, balilarning ösüp-yétilishige imkan bersek, qérilar öz makanlirida xatirjem yashisa, ewladmu-ewlad tinch, xushal-xoram ötsek deymen. Xanning iradisidin xewersiz bolghanliqim üchün katawul shighurchan arqiliq mektup ewettim hemde bir töge, ikki tuyaq minidighan at, sekkiz tuyaq harwa éti hediye qildim. Xan aliylirin Hunlarning chégrigha yéqinlashmasliqini xalaydighan bolsila, yarliq bérerla. Elchi barghan haman qayturisharla',
4- Mektup: → Simachyen yazghan "Tarixiy Xatiriler"ning Uyghurche neshri 410- , 411- betliride we ben'gu yazghan "xenname"ning Uyghurche neshri 700- bétide.
5- Mektup: → Simachyen yazghan "tarixiy xatiriler"ning Uyghurche neshri 415- bétide we beneu yazghan "xenname"ning Uyghurche neshri 703- bétide.
*
6- Mektup: → Simachyen yazghan "Tarixiy Xatiriler"ning Uyghurche neshri 415- bétide ben'gü yazghan "xenname"ning Uyghurche neshri 704- bétide.
7- Mektup: "Tengriqut bilen yaxshilishish ehdi tüzülgendin kéyin xen wéndi teptishbégige: 'Hunlarning ulugh
tengriquti bizge yollighan mektupida: yaxshilishish ehdi tüzüldi. El bolghanlarni qobul qilghanda héchkimning
adimi köpiyip, yerliri kéngiyip ketmeydu. Hunlar chégréidin ötmisun, xen kishiliri chégridin chiqmisun. Eger
ehdige xilapliq qilghuchilar bolsa, ölüm bérish kérek. Shu chaghdila ehdinamini uzun dawam qildurghili,
kéyinki bala-qazalardin saqlan'ghili bolidu. Bu her ikki terep üchünla paydiliq, deptu. Biz tengriqutning teklipige qoshulduq, élan chiqirip pütün elge uqturush qilinsun',dep yarliq chüshürdi."
tengriquti bizge yollighan mektupida: yaxshilishish ehdi tüzüldi. El bolghanlarni qobul qilghanda héchkimning
adimi köpiyip, yerliri kéngiyip ketmeydu. Hunlar chégréidin ötmisun, xen kishiliri chégridin chiqmisun. Eger
ehdige xilapliq qilghuchilar bolsa, ölüm bérish kérek. Shu chaghdila ehdinamini uzun dawam qildurghili,
kéyinki bala-qazalardin saqlan'ghili bolidu. Bu her ikki terep üchünla paydiliq, deptu. Biz tengriqutning teklipige qoshulduq, élan chiqirip pütün elge uqturush qilinsun',
8- Mektup heqqidiki melumat --- Ben'gu yazghan "xenname"ning Uyghurche neshri 730- bétide.
9- Mektup heqqidiki melumat. Bu melumat töwendikiche: "gherbiy shimaldiki döletlerning elchiliri üzülmey kélip-kétip turidu. Perghanining gherbidiki döletler xen xanliqi yiraqta dep qarap, telwilerche tekebburluq qilidu. Ularni sowgha-salam we méhri-shepqet bilen boysundurghili, tizginligili we mejbur qilghili bolmay qalghanidi. Asyuning gherbidin arshangghiche bolghan döletler Hunlargha yéqin idi. Uning üstige, yawchilar Hunlardin edep yep, téxiche yüriki izigha chüshmigenidi. Qollirida tengriqutning bir parche iéti (bolghan) Hun elchilirige hemme döletler ozuq-tülük yetküzüp béretti. Hergizmu hörmetsizlik qilmaytti."
10- Mektup heqqidiki melumat: "tengriqut aldinqi qétim yollighan mektuplirida merhum xanning waqtida qoghshar tengriqurqa teqdim qilin'ghan balman, chang, ghunggha qatarliq chalghu eswablirining hemmisi chirip buzulup ketkenliki üchün yéngisini telep qiliptila."
Biz Hunlarning xen sulalisigha yazghan mektupliri we Hun elchiliri bashqa ellerge barghanda tengriqutning xétini bille élip baridighanliqi heqqidiki melumatlarni körüp öttuq. Simachyen, ben'gu we simabyaw, fentiylar Hunlarning bu mektuplarni qaysi xil yéziqta yazghanliqini eskertip ötmigen. Hemmige melum, mektup yéziq arqiliq hujudqa kélidu. Shundaq iken Hunlar xen sulalisigha ewetken mektuplar we Hun elchiliri bashqa ellerge barghanda yénida élip yürgen tengriqutning xetlirimu oxshashla yéziq arqiliq pütülgen bolidu. Biraq, bu mektuplar xenzuche yéziqta yézilghanmu yaki Hunlarning özining yéziqida yézilghanmu? Bu hazirgha qeder ilim dunyasida bir sir bolup, buni yuritish üchün arxoologiye, tarix, étnografiye we milletshunasliq penlirige murajet qilishqa toghra kélidu. Töwende biz bu heqtiki menbelerge qarap baqayli.
_____________________________________
Shinjang Medeniyet Yadikarliqliri jhornilidin élindi
