Ghalib Barat Erk
{ Menbe: UyghurTorda (ULY), imlasi tehrirlendi ---- Aptap }
[ Ilawe: bu maqale 2001- yili yézilghan, hazir bezi keskin perqler bar, kitabxan dostlarning chüshünishini ümid qilimen ]
Uzaq tarixqa, parlaq medeniyetke, köp nupusqa ige xelqimiz -- Uyghurlar -- ning ötmüsh tarixigha, bügünige, etisige köngül bölüdighan chagh bolup qaldi. Mana yéngi esir hesh-pesh digüche yétip kélip öz jamalini namayen qildi, qarimaqqa xuddi adettiki künlerdekla, kün ilgirikidek meshriqtin chiqip teptartmastin meghripke pétiwatidu. Yéngi esir, yéngi dewrde yene "kona muqam" boyiche marshqa dessesh lazimmu? Eytawur oylishimiz, öz eqlimiz bilen pikir qilishimiz, jahan'gha qarap bashqilar bilen özimizni jümlidin ijtimaiy, siyasiy, iqtisadiy, medeniyet, pen-téxnika jehetlerdiki ornimizni sélishturup körüshimiz, hemde "öz teghdirimizning tömürchisi" bulushimiz lazim, Uyghur danaliri "köz körsimu eqil körmise bikar" diyish arqiliq eqil parasetni intayin yuquri urun'gha qoyidu, Uyghur shairliri eqilni "3- köz" dep ataydu, bizning közlirimiz nurghun ishlarni körüwatsimu eqlimiz körmeywatidu, mana emdi bolsimu eshu eqil közimiz bilen, yeni 3- közimiz bilen, özimizge we bashqilargha qarap baqayli. Abduxaliq Uyghurning tili bilen éytqanda "ey péqir Uyghur oylan.....Oylan köp uzaq"
Uyghur milliti Jongxua xelq jumhuriyiti Shinjang Uyghur aptonom rayonida topliship olturaqlashqan yerlik tüp ahale bolup Sh.U.A.R dairisidiki omumi nopusi 8milyon 20ming 40 (1997- yili), undin bashqa jumhuriyetning bashqa jayliridimu xéli sanda Uyghurlar bar. Chet'ellerde Rosiye, Qazaqistan (200mingdin artuq bolup, dölet ahalisining 1%ni igelleydu), Qirghizistan (pütün ahalining 1%ini igelligen bolup, 50 mingdin artuq), Özbekistan (50 ming etrapida), Türkiye, Seudi Erebistan (50 ming etrapida), Türkmenistan (birqanche ming) we bashqa birqanche dölette hayat kechürmekte. Omumen dunyada hazirqi omumi nopusi 9 milyondek bolup, dunyadiki nopusi milyondin ashidighan 200dek milletning nopusini köptin azgha qarap tizghanda 90 nechchinchi orunda turidu, shu wejidin dunyada nopusi köp milletlerdin biri sanilidu.
Uyghurlarda pul barmu? -- "Pul bolsa janggalda shorpa!"
Bu sual he digendila qarshi élinmaslighi mümkin, chünki xelqimizning pulgha bolghan qarishi téxi yétilgini yoq, téxiche kommunizm dewri --- "hemme iqtidarigha qarap ishlesh, éhtiyajigha qarap teminlinish" chüshini süriwatidu hemde buni diniy riwayetlerdiki jennet bilen sélishturmaq bolidu. Shunga Uyghur danaliri éytqan "pul bolsa janggalda shorpa" digen aqilane temsil selbi qarash süpütide tonuliwatidu. Qandaqla bolmisun sotsializmning töwen basquchida turiwatqan élimiz üchün pulning roli intayin chong, her bir sotsialistik qurulush üchün yéterlik meblegh kérek. Pulung bolmisa danishmen ejdatlirimiz éytqinidek "haligha béqip hal tartish"qa, "yotqan'gha qarap put sunush"qa mejbur bolimiz. Mana, élimizmu planliq igiliktin bazar igilikige qedem qoydi hemde xéli yaxshi tereqqiyatlargha érishti, bazar igiliki Uyghurlarnimu chette qoymastin sörep kirip, ulargha pulning zadi nimiligini destlepki qedemde his qildurdi, menmu shu qatarda pulning küch-qudritini his qildim hemde pul heqqide köprek oylaydighan boldum, shu qatarda "Uyghurlarda pul barmu?" digen sual méni daim oylinidighan, jemiyetni közitishke mejburlaydighan bolup qaldi. Rast, qaysi bir Uyghur qanchilik puli barlighini éytip béreleydu? Méningche hazir mana mushu bügünki künde özide qanchilik pul barlighini dengsimeydighanlar intayin az bolsa kérek. Buning sewebi hemmeylen'ge ayding, chünki öy islahati bilen islahat dolqunida "ish ornidin qaldurush" siyasiti yürgüzülüp, bir qisim ishchi-xizmetchiler ish ornidin qaldi hemde igilik tiklesh yolliri üstide bash qaturdi, buninggha egiship islahat chongqurliship öy islahati élip bérildi. "Öy almisam talada qaldim, öy alsam balada qaldim" digendek öyning bahasigha chiqish qilalmay köp riyazet chektuq, hetta <<öy alaymu? Xutun alaymu? Ölüwalaymu?>> depmu iltija qilip oylinishqa chaqirilduq. Pul bizge öz küchini tonutti, mana emdi mulahize qilip emiliy pakt asasida jawap béreyli, Uyghurlarda pul barmu?
<<Pulning bir uchi yürekte, bir uchi bilekte>> deydu Uyghur danaliri, pulning uchi bilen tutashqan eshu Uyghur "yürüki" hem "bileki"ning qudriti qanchilik? Hazirche éniq istatiskiliq melumat yoq, emma 80% tin 85%giche bolghan Uyghurning déhqan ikenligidek heqiqetni hichkim inkar qilmisa kérek (memlikitimizde yéza ahalisi umumi ahalining 63.9%ni igelleydu). Uyghurlarning igilik qurulmisi heqqidiki sanliq melumat yoq, emma Shinjangning ishtiki nupusi ichide jismani emgek bilen shughullinidighanliri ularning 61.92%ni igelleydu, Shinjang buyiche otturiche sewiye bolsa 87% bolup 61.5% Yuquri. Déhqanchiliq, charwichiliq, ormanchiliq, béliqchiliq bilen shughullinidighanlarning nisbiti 9.81% bolup Shinjangning otturiche sewiyisidin 5.17% yuquri. Eqliy emgek bilen shoghullinidighanlar 39.7% bolup, Shinjangning otturiche sewiyisidin 13% töwen. Shinjangdiki az sanliq milletler ichide 1- igilik bilen shoghullinidighanlar 2.83% (Shinjangning otturiche nisbiti 3.66%), 2-Igiliktiki nisbiti 63.5% (Shinjangdiki omumi nupustiki nisbiti 22.16%), 3-Igiliktiki nisbiti 17.11% (Shinjangdiki omumi ahale ichide 48.17%) bolup bu azsanliq milletlerning nupusi ichide Uyghurlarning igileydighan nisbiti yuquri bolup mushu nisbet Uyghurlarning nisbitige yéqin kélidu. Bularning yilliq kirimi qandaq? Reis Ablet Abduréshitning xizmet doklatini köridighan bolsaq déhqanlarning yilliq otturiche sap kirimi 1620 yüen ikenligi melum bolidu. Buni ayliq sap kirimge sundursaq berdem Uyghur déhqan aililirining ayliq otturiche sap kirimi aran135 yuen bulidu (bezi kishiler bir déhqanning bir yilliq kirimi muz kaltek satquchilarning kirimidin töwen deydu), undaqta ular gösh-yagh yimemdu, un sétiwélip nan-tamaq yimemdu? Turuba süyi ichmemdu, éliktir chiraq yandurmamdu? Kiyim keymemdu? Balilirini mektepte uqutmamdu? Aghrisa doxturda dawalanmamdu? Urugh, xémiyiwi ughut sétiwalmamdu? Mushundaq bolghanda Uyghur déhqanlirining yilda hérip charchap ishlisimu qulida héch nerse qalmaydu, "quldek ishlep begdek ye" deydighan Uyghurlar toghrisini éytqanda bir yil japa chékip qursighini toyghuzush üchün ishleydu. <<Turpan Géziti>> ning muxbiri muhemmet raxmanning <<Asiya Kindiki>> gézitining 2000- yili 8- iyun sanida élan qilin'ghan <<déhqanlarning kirimini rastchilliq bilen melum qilayli>> namliq obzorsiman maqalisida yézishiche bezi shexs we urunlar déhqanlarning kirimini yuqurigha östürüp melum qilip özidin yuquri derijilik partikom we xelq hökümetlirini toghriraq éytqanda partiye we xelqni aldap mensep desmayisi qilidiken. Maqalide yézilishiche turpan aydingköl yéza yemshi kentidiki emili sap kirimi 1159 yüen bolghan bolsa yéza buni 1823 yüen hisaplighan, shu yézining anijan kenti mes'ulliri <<kentimizning ötken yilliq kishi béshi sap kirimi 1285 yüen idi. Bu yil yéza igilik mehsulatlirining bahasi nisbeten töwen boldi, uning üstige türlük tebiiy apetlerning ziyinimu az emes. Mölcherimizche bu yilliq kishi béshi sap kirimimiz 1000 yüen öpchöriside bulishi mümkin. Lékin yézini birlik qilsaq kishi béshi sap kirimini 1800 yüen'ge yetküzsek bulidu. Buninggha yuqurining kishi béshi sap kirimini aldinqi yildikidin 300 yüen ashurush ölchimini qoshsaq kentimizning kishi béshi sap kirimi 2100yüen'ge yétidu. Bundaq bolghanda perq 1000 yüen etrapida bulidu.>> Bundaq saxta sanliq melumat bilen déhqanlarni béyitip partiyini aldaydighan waba hemme jayda digüdek bar bolup xoten wilayitide barlighini shair rozi sayit shéirlirida körsitip ötidu. Déhqan'gha dilkesh shair rozi sayitning <<Déhqan Bolmaq Tes>> namliq léntisidiki <<Déhqan Yighlaydu>> qatarliq shéirliri déhqanlar teripidin qarshi élinishi sewepsiz emesmu nime? Nurmuhemmet toxtining <<xotendin xet>> axbaratimu déhqanlar üchün sözlen'gen rast geptek qilamdu nime? Siz déhqanlar hurun we eqilsiz, shunga béyimighan dep qaramsiz? Yaq, men sizge körgenlirim bilen pakitni qushup sözlep bérey!
Tekshürüsh matériyallirigha asaslan'ghanda Shinjang déhqanlirining kirimi 1620 yüen bolup memliketning otturiche sewiyesidin 700 yüen töwen turidiken. 1983- yili memliket boyiche déhqanlarning otturiche kirimidin Shinjang déhqanlirining kirimi 43 yüen töwen bolsa 1999- yiligha kelgende 691 yüen töwen bolghan. 1983- yili Shinjang déhqanlirining yéza igiligige salghan meblighi memliketning otturiche sélinmisidin 13 yüen (16.5%) Az bolsa 2000-yiligha kelgende 544 yüen artuq meblegh salghan bolup memliketning otturiche sélinmisidin 83.2% Yuquri bolghan.
<<2000- yili bilen 1983- yilini sélishtursaq Shinjang déhqanlirining aile igiligidin kirgen kirimi 8 hesse ashqan bolup yiligha 10.3%, kishi béshigha toghra kelgen kirim 4.3 hesse, yiligha 10.3% ashqan. Emma aile igiligi sélinmisi 17 hesse, yiligha 18.5% ashqan bolup kishi béshigha toghra kélidighan otturiche sap kirimning éshishining 3 hessisige yéqinlishidu>> (<<Shinjang Iqtisat Géziti>> 2001-yili 4-ayning 13-küni)
Shinjang déhqanlirining yéza igilik kirimide 89.9% Déhqanchiliqtin, 10.1% Bashqa ishlardin kiridiken, bu nisbet 1985- yilidiki bilen asasen oxshash iken.
Déhqanlarning déhqanqchiliqqa salidighan meblighi nime üchün éship kétidu? Buning sewepliri türlük, emma déhqandin ibaret bu "bozekni bozek qilmisa qiyamette sorighi bar"lighini bilidighan hemme sahe ularni talan-taraj qilidu. Xewerlerge qarighanda 3- ayning 25- küni soda-sanaetni bashqurush, süpet texnika nazaretchilik idarisi, pilan komtiti, déhqanchiliq nazariti, teminat soda kopratiwi... Qatarliq urunlardin teshkillen'gen guruppa jenubi we shimali Shinjangda déhqanchiliq wastiliri bazirini 15 kün tekshürgen bolup jenuptiki töt oblast (wilayet) tiki 11nahiyidila bayqalghan saxta, süpetsiz xémiyiwi ughut 1150 tonna, waqti ötken süpetsiz déhqanchiliq dorisi 148 tonna, saxta süpetsiz uruq 68 tonna, saxta süpetsiz yupuq 292 tonna, yéza igilik mashinilirining saxta süpetsiz zachasliridin bayqalghanlirining bahasi 17 milyon 320 ming yüen iken. 4- diwiziye 64- polktin 780 tonnidin köprek saxta fosforluq ughut bayqalghan bolup ghuljidin élip ekelgen bughaygha mexsus ishlitidighan xaltisi 50 kilogiramliq (bahasi 50 yüen) ughutni amirikida ishlen'gen fosfurluq ughutning xaltisigha qachilap (50 klogram) 113 yüendin satqan. Dimek saxtiliq déhqanchiliq ishlepchiqirish kéreklikliri bazirini qaplap ketken, hemde déhqanlar qan teridin kelgen pullirini buliwalghan mushundaq halette Shinjang déhqanlirining yerge salidighan meblighi qandaqmu memliketning otturiche sewiyisidin éship ketmisun? Ishenmisingiz <<Shinjang iqtisat géziti>> ning 2000- yili 8- ayning 18- küni sanidiki <<déhqanlarning yükini yéniklitish nimishqa tes>> digen maqalini körüng, maqalide inkas qiliniche yéza tok yollirini özgertishte michuen, toqsu qatarliq jaylarda aq höjjet bérip oshuq heq yiqqan bolup 100 métiri bazar bahasida 25 yüenlik simni 60 yüendin satqan.
Su we tokning bahasi hemmila jayda yuquri ikenligi, tokning xorishi digendek qushup élinidighan heqlerning köplügi hemme bilidighan heqiqet.
Shinjang Uyghur aptonom rayoni bir aq (paxta), bir qara (néft) istiragiyisini belgilidi, paxta kölimi 14 milyon 920 ming mogha yétip pütün memliket paxta kölümining 26.2% igilidi. Paxta mehsulati 30 milyon den'ge yétip memliket omumi mehsulatining %40 igilidi (dunya paxta mehsulatining 8% ni igelleydu). Mo béshi paxta mehsulati 100 klogiramgha yétip memliketning otturiche sewiyesining 1.41 hessisige toghra keldi. Dunya boyiche birdinbir milyon géktar kölemdiki paxtiliqning her géktaridin 1500 klogiramdin husul alidighan yuquri mehsulatliq rayon bolup qaldi. Sétiwélin'ghan paxta 25 milyon 200ming den'ge yétip memliket boyiche sétiwélin'ghan paxtining 50.6%, Bashqa jaylargha tushulghan paxtisi memliket paxtisining 41.5% igelligen. Memliket boyiche ali derijilik paxta 30milyon den bolup buning ichide Shinjangning 26 milyon den bolup 86.6% igelleydu.
2000- yili dunyada her géktar paxtiliqtin 581 klogiram husul alghan bolsa élimizde 932 kélogiramdin husul élin'ghan, améirkida 718 klogiram, pakistanda 473 klogiram, awistiraliyide 1517 klogiram husul élin'ghan bolsa Shinjangda 1482 kélogiramdin husul élinip xelqara otturiche sewiyidin éship ketken.
Amérika qatarliq gherp elliride paxta shexsi déhqanchiliq meydanlirida térilghan bolup Amérika paxtisining 90%i ene shundaq déhqanchiliq meydanliri térighan, her aile ottura hésap bilen 180 héktar (2700 mo), awitiraliyede 1000 héktar (15 ming mo), özbekistanda 9 héktar (135 mo) bolsa Shinjangda her bir aile ottura hésap bilen 18 mo paxta térip hérip ketken (Shinjangda térilghan paxtining 50%i ishlepchiqirish qurulush bingtuenliride térilidu), elwette gherp döletliri ilghar pen texnika we mashinilar bilen bashquridu.
Yéqinda en'giliyening <<bayliq>> zhornilida 2000- yildiki junggoluq 50 bayni élan qilghan bolup omumi ahalining 60 nechche pirsentini igelleydighan déhqan taipisidin birmu adem yoq, emma déhqanchiliqqa munasiwetlik soda sahesidin besh kishi bar. Guangjudiki 120 milyon Amérika dolliri (texminen 960 milyon xelq puli) puli bar lin ailisimu hergiz déhqanchiliqtin béyimastin kepter qatarliq janliqlarni béqish, yétishtürüsh kespi shérkiti qurush bilen béyighan. Mushu 50 bay ichide yasash we qurulush kespliri bilen béyighanlar 29 neper, intérnét qatarliq yuquri pen téxnikining pulidin béyighanlar 14 neper bolghan. Bularning otturiche yéshi 43 yash bolup ottura hisap bilen birige 200milyon Amérika dolliridin (texminen 1 milyart 600 milyon xelq puli) toghra kélidu.
Milyonir déhqan atalghan peyziwat nahiye shorjeynek kentidiki rozi qadirning igiligige qaraydighan bolsaq 2000 mo yérini mashinilashturup térighandin bashqa 500 qoy, 70 kala, 500 kepter, 100 qirghawul sétiwélip baqmichiliq férmisi qurghan. Shéghil zawuti qurghan we yol qarimaylashturghan. Rastini éytqanda déhqanchiliqtin köre qushumche igilik dep namlan'ghan asasi igiliktin kirim qilip béyighan, jümlidin bir yilda baqmichiliqtinla 182 ming yüen sap kirim qilghan. U béyighandin kéyin 400 ming yüendin artuq pulini maarip we bashqa jamaet ishlirigha serp qilghan.
Bichare déhqanlarning bay bolmaslighi heqqide kishilerning her xil mulahizilirini anglidim, bezi kishiler ularni horun dise, beziler eqilsiz deydu, ular rastla shundaqmu? Elwette hemme nersining ikki teripi bolghinidek ularning hurunlirimu bar, emma ularning nisbiti undaq yuquri emes. "Üchke wekillik qilish terbiyisi" bilen "üchte bille bolush"qa déhqanlarning öyige chüshken bolsingiz ularning japa musheqqetlik emgikini, turmushini hemde alghan husul we sap kirimi heqqide azraq bolsimu chüshenchige érishken bolishingiz mümkin. Sizningche ularning shundaq ishlep bay bolmaslighida qandaq sewepler bardu? Déhqanlar qish-yaz japa chékip ishleydu, ular bughday orighan, xaman alghan pizhghirim issiqta siz ishlimey yérim saet aptapta turup béring, xalamsiz? Biraw sizge pul bérey désichu? Ishinimen, siz pul bérey désimu xalimaysiz. Éghir ashliq tagharlirini kötirip ambargha barmaysiz, yughan paxta xaltilirini kötürüp paxta téghigha yamashmaysiz, esla xalimaysiz. Qan bésimingiz yuquri, sheksizki paxta térishni xalimaysiz, lékin déhqan qilmay amali yoq, chünki ular yashishi balilirini béqishi lazim. Ular "serxil" déhqanchiliq qilalmaydu, yuqarqidek ijtimaiy, texnikiliq seweplerni töwen sewiyilik déhqanlardin izlesh toghra emes (emma déhqanlarmu melum mes'uliyetni üsige almisa bolmaydu, chünki yéqinda Shinjang pen-téxnika sehiye neshiriyati déhqan charwichilarning pen téxnikigha tayinip béyishigha dair kitaplar digen omumi téma astida <<chilan östürüsh téxnikisi>> qatarliq bir qatar kitaplarni neshr qilghan bolup chilanchiliqni zor küch bilen rawajlandurushni teshebbus qiliwatqan chaqiliq nahiyisige bu kitap kelgendin kéyin nechche ming Uyghur déhqan bar bu nahiyide 5yüenlik bu kitaptin nechche parchimu sétilmighan, bir yézining rehberliri bu bir yürüsh kitaplarni körüp hemme mehellilerge élip bersek bolghidek digenu belkim bu pulgha bir üstel tamaq yiyishni ewzel körgenmu ikkinchilep kitapni sétiwélishqa yézidin yaki mehellidin adem kelmigen. Déhqanlirimiz serxil déhqanchiliq qilay dise ularda yéterlik meblegh-pul yoq, déhqanchiliq texnikisi yoq, yéza igilik mashinilirini sétiwalidighan desmaye yoq, pul tapqili bolidighan texnikini umumlashturghudek, bashlamchiliq qilghudek ziyali, el söyer agranom, jan dili bilen xelq üchün ishleydighan hem ularni béyishqa bashlaydighan sewiyilik kadir yoq, nawada her yézida baghwenchilik alimi ömerjandek hem texnikigha hem el söyerlik yürekke ige oghlandin bir ikkidin bolghan bolsa chuqum ehwal bashqiche bolatti. Jümlidin yamaliq téghidek qaghjirap ketken Uyghurlar hayat bexish yéshil hayatqa, yéngi texnikilargha ériship béyighan, ademdek yashiyalighan jümlidin bashqilardek yashiyalighan bolatti. Biz özimizni baghwen millet dep, barghanla desht chölni baghu bostan qilimiz dep maxtayttuq, lékin méwilirimizning bahasi yilséri chüshüp xeqning yilséri éshiwatidu. Bahasiila emes yene san we süpütimu özgiriwatidu, bu del bizning texnikimizning iptidaiy basquchta qéliwatqanlighidin dérek bériwatidu, az qalduq miwe chiwe makani digen namni qoldin bérip qoyghili, belkim bu namni emdi tilgha élish quruq lap urush bulishi mümkin. Bizning üzümlirimiz nechche yüendin sétilsa chet'elning nechche on yüendin bazar tépiwatidu. Buning sewebi nede? Beziler yerni köp térip herbir déhqan nechche yüz modin térisa bay bolmamdu deydu, bu belkim rasttur. Méningche Shinjangning yéri kengri bolsimu bostanliq kichik, Shinjang bostanliqliridiki adem zichlighi ichkiriningkidin az emes (her kuwadirat kélométir bostanliqqa toghra kelgen adem 256 din éship ketti), qurghaq rayonlarning adem zichlighi heqqide b. D. T ning belgilisidin zor derijide éship ketti we ajiz ékilogiyisige tesir körsetmekte. Dawamliq türde boz yer échip déhqanchiliq qilish mölcherligüsiz ékilogiyilik aqiwetlerni keltürüshi sheksiz, shunga biz tebietni söyishimiz we uni asrishimiz lazim. Emeliyette biz boz yer achmay kölemni köpeytmey belki texnikiliq halda iqtisadi igilikni rawajlandursaq xelqni béyitish mümkin, buning üchün küch qudritimizge tayinip shert-sharait yaritishimiz hemde déhqanlirimizning sewiyisini östürishimiz lazim. Mutixesislerning éytishiche baghlargha quyulidighan su muwapiq bolsa méwilirimizning bahasi %30 etrapida ashidiken. Emeliyet ispatlidiki boz yer échip bay bolush bir xil qalaq usul, imkan bolsa serxil déhqanchiliqni yolgha quyush hemde yéza bazar karxanilirini berpa qilip pishshiqlap ishlesh kespini rawajlandurush kérek, Uyghurlarning mutleq köp qismi yéza igiligi bilen meshghul, rastini éytqanda Uyghur déhqanlar peqet xam eshya ishlep chiqarghuchi boldiki pishshiqlap ishleshke tirishmidi, bir kilo bughdayni bir yüen ikki modin sétip unni az kem ikki yüendin sétiwélip yidi, nechche yüz giram teyyar chöpke azraqla ish qushulsa téshigha maymaq saymaq qilip "musulmanche" dep yézilsa nechche yüendin sétiwélip yiduq, biz musulman hem özgiche yimek ichmek alahidiligige ige, bu bir chong bazar dimektur, biz aldi bilen mushu sahedin bashlap yimek ichmek sanaiti bilen mehsulat baziri échip déhqanchiliq mehsulatlirini xam eshyadin sanaet mehsulatigha aylandurishimiz lazim. Shinjangda shunche köp musulman turup özimiz yeydighan mehsulatlarni ishlep chiqiralmighan'gha qarighanda heqiqeten chaghliq oxshaymiz. Yuqarqidek ijtimaiy, texnikiliq seweplerni töwen sewiyilik déhqanlardin izlesh toghra emes, chünki ijtimaiy, tarixi sewepler tüpeyli ular töwen sewiyide qalghan. Yenila sanliq melumatlargha murajet qilsaq buni éniq köriwélish mümkin: <<gherbi shimalda kishi béshigha toghra kélidighan térim yer 1.98Mo bolup ottura qisim rayonlarning 1.94Modin sella artuq. Emma gherbi shimalda mo béshidin 359kilogiram mehsulat alsa ottura qisim rayonlarda 495kilogiramdin mehsulat alghan. Yerning iqtisadi ünümdarlighi gherbi shimalda 180ming yüen, ottura qisim rayonda 681ming yüen bolghan>> (<<Shinjang géziti>> 2000-yil 9-öktebir). Bundaq perq nime üchün kélip chiqidu?
Gérmaniyening déhqanchilighini misal qilsaq umumi ahalining 7.1%Ni déhqanlar igelleydighan bolup ottura hisap bilen her bir déhqan 95ademni baqidu. Ularning déhqan bulushtimu ölchem bolup aldi bilen chuqum muntizim, séstimiliq kespi terbiye qubul qilishi kérek. Kespi terbiye qubul qilishning aldinqi sherti chuqum toqquz yilliq mejburiyet maarip terbiyesini qubul qilish, hich bolmighanda, tuluqsiz ottura mektep sewiyesige ige bulushi kérek. Déhqan bolidighanlar toluqsiz ottura mektepni püttürgendin kéyin aldi bilen kespi mexsus mekteplerge kirip bir yil neziriyiwi bilimlerni igilishi, déhqanchiliq meydani yaki déhqanchiliq kespi mekteplirige kirip üch yil etrapida kespi jehettin terbiyilinip, imtahanda layaqetlik bolup, oqush püttürüsh guwahnamisi alghandin kéyin, andin déhqan bulush layaqitige ige bulalaydu.
Amérika nupus tekshürüsh idarisining élan qilishiche, amérikida 1950- yili %15 adem déhqanchiliq bilen shughullansa 80-yillargha kelgende 2.5%ke chüshken, 1987- yili 2% chüshken. 1986- yili déhqanchiliq bilen shughullinidighan aililerning otturiche kirimi 23ming 326 dollar bolup, gheyri déhqanchiliq aililirining otturiche kirimi 29 ming 632 dollar iken. (<<Bayin'ghulin Géziti>> 1990- yil 5- ayning 12- künidiki sanidiki melumat bolup kirim perqi 6000 dollar etrapida)
Ejaba, kapitalizim dunyasining déhqanliri nime üchün bay hem kirimi yaxshi, lékin sotsiyalizim dewride ékispitatsiye bolmighan "hemme öz küchige tayinip ish köridighan" dewrde namrat bolidu? Yerning ünümdarlighining töwen, déhqanlarning namrat bulishidiki tüpki sewep zadi nime? Buning jawapkarliri elwette hazirqi ziyalilirimizning ghayisizligi, wijdansizlighi, boshanglighidin körüsh mümkin, chünki bizde xéli köp sanda yéza igilik mektepliri we unwérstutlirini püttürgen ziyalilar bolsimu ular özlirining qusughigha nan, uchisigha kiyim bérip uqutqan eshu déhqan qérindashlirini béyitish yolida qanchilik küch serp qildi? Töwen tennerqliq emma mehsulat ashurudighan texnikilardin qanchilik otturigha chiqirip déhqanlarning béyishigha yardem qildi? Eqellisi bashqilarning yéngi téxnikisidin qanchilikni tunushturup béyishigha yardem qildi? Misalen xenzu déhqanliri bilen Uyghur déhqanlirining iqtisadi halini sélishturayluq, mutleq köpi oxshash bir zéminda tériqchiliq qilsimu Uyghur déhqanliri namrat, xenzular déhqanlar bay? Gep shu yerdiki xenzu déhqanlar köpünche iqtisadi ziraet tériydu, ular türlük téxnikiliq matériyallardin paydilinip téxnikiliq ishleydu. Ular térighan köktatning bahasi izchil türde déhqanchiliq ziraetliridin yuquri, oxshash ikki baghwenni misal qilsaq Uyghur baghwenning shaptuli 1-2yuendin sétilsa xenzu baghwenning et shaptuli 6-7 yüendin sétilidu, perq mana dep körünüp turuptu. Shunga isit deymen yéza igilik texnikisini igilep hich nersige serp qilmay yashawatqan Uyghur agranumlarning ötüp ketken ömrige. Shundaq, xelq baqqan, uqutqan bezi kishiler qilchilik mensepke érishken haman özining kichikkine paydisi hisabigha xelqni ziyan'gha uchritip saxta mallarni ekilip mejburi satidighan ishlar köp bolmidimu? Shunga déhqanlirimiz béyiyalmidi, béyighan az sandikiliri bolsa ziraet térishni qushumche urun'gha qoyghan, bashqa köp xil igilikni asas qilghan jümlidin baghwenchilik, bodaqchiliq, baqmichiliq we tijaret bilen shughullinip amiti kelgen déhqanlardur. Xulase qilsaq Uyghur déhqanlarda pul barmu? Yoq, eger bar disingiz éyigha nupus béshigha toghra kélidighan 140yüen pul bilen bir ay un, gösh, yagh, s?, köktat istimal qilip yashap körüng, tok chiragh yandurung, balingizning oqush pulini töleng turuba süyi iching, boptu kona kiyimliringizni kiying, xuda saqlap aghriq silaqtin xali bulung, shundimu eshu pul yétemdu?, Oylap körüng!men bu yerde étiqatliq Uyghur yazghuchisi nurmuhemmet toxtining <<shairgha késel tegken künlerde>> namliq xatiriside élan qilin'ghan munu jümlilerni uqughuningizda qandaq tesiratqa kélidighiningizni bilgüm bar: "aka-séngil ikkisi 20 yüendin jemiy 40 yüen oqushluq puli tölishi kérek iken. 360 kün tangdin shamghiche ishligen japakesh ata-ana tügümes séliq we jérimanilerdin ashurup aran 20 yüen béreleptu. Bu yigirne yüenni 13 yashliq aka 10 yashliq singlisigha ötünüptu: ' bu pulni siz tölep kitap éling, yaxshi uqung' deptu singlisigha. Mesum oghul singlisini mektepke uzutup, özi mehellining sirtigha kétiptu. Kechte uning jesitini dongghaq jigdige ésiliwalghan yéridin tépishiptu. Bu pajieni anglap shu balining mektipige ulugh alim, edib abduréhim ötkür epedimning qizi, dangliq télwiziye diktori gülshen abdurehim yighlap turup ming yüen iane qiptu. Abdurezaq sayim ming yüen iane qiptu. Bashqilar ming yüen iane qiptu...".
Déhqanlarning kishi béshigha toghra kélidighan sap kirimni mundaq hisaplaydu: omumi kirimdin ishlepchiqirish dawamida serp qilghan xirajet, ishlepchiqirish saymanlirining konirash xirajiti, tapshurulidighan baj, mehelle qaalduruqi qatarliq türlük yighiwélinidighan pullarni éliwetkende qélip qalghini andin déhqanlarning sap kirimi buludu. Partiye hazir keng kadir ishchi xizmetchilerni déhqanlarning hal ehwalidin xewer alsun, béyishigha yardemde bolsun, yol körsetsun dep üchte birge bulushqa chüshürdi, her bir Uyghur ziyalisi déhqan charwichi qérindashlirimizning hal künini obdan oylap körüshi lazim.
Pütün Uyghur ahalisining 10%ini igelleydighan ishchi-xizmetchilerni misalgha alidighan bolsaq ularning halini körüp baqayli:
Bir Uyghur ailiside döletning pilanliq tughut siyasitini jan dil bilen ijra qilghini boyiche ata-ana we ikki bala jemiy töt nupus bar dep qarisaq asasen toghra bulidu. <<Shinjang iqtisat géziti>> ning 2001- yil 15- may sanida élan qilin'ghan melumatqa asaslan'ghanda ish ornidiki ishchi xizmetchilerning 2000- yili otturiche muashi 8717 yüen bolup aldinqi yildin 1106 yüen ashqanlighi, memliket boyiche otturiche muashtin 654 yüen töwen ikenligi, Shinjangning shangxey (18531 yüen), béyjing (16350 yüen), shizang (14976 yüen), guangdong (13823 yüen), jéjang (13076 yüen)... Qatarliq 12 ölke aptonom rayondin kéyin turidighanlighi élan qilin'ghan. Shunga biz adettiki ishchi xizmetchi süpitide éyigha er-ayal ikkeylen jemiy 1500yüen muash alidu dep qarayli.
Ailiwiy xirajet: un, yagh, gösh, su, tok, qatnash rasxodi, balilarning oqush puli, xewerlishish xirajiti. Sizningche ayda 800 yüen yétermu? Yene toy-tökün, ölüm-yitim, aghriq-silaq, olturush-qopushlarchu?
Men Uyghur er bolghandikin éyigha 100-150 yüen etrapida pul xejlep tamaka chekmisem, kem digendimu 80 yüen etrapida pul xejlep haraq ichip mxanik xoshal bolmisam qandaq yashiyalmaymen. Yene dinimdin, exlaqi pezilettin waz kéchip ejdadimdin qalghan udum boyiche ayallardin xoshalliq tapmisam méni qandaqmu meydisining tüki bar erkek disun kishiler!
Men bir Uyghur ayal bolghan ikenmen, ejdat hikmiti "anangni dadanggha pedazsiz körsetme" ge emel qilmisam, altun zébu zinnet we kiyim kéchek bilen öz qimmitimni kishilerge namayen qilmisam kimmu méni közge ilidu? Buninggha pul qanche köp bolsa shunche yaxshi.
Mushundaq bolghanda bir ay ishlep 300 yüen etrapide éshinche pul qalidu, nime ishenmemsiz? Bay dimekchimusiz? Yaq, mana öy islahati hemmini ashkarilap qoymidimu? 30ming som pulni qanchimiz bankidin échiqip tapshuraliduq? Emeliyette hemmimiz parqirap réstoranlardin kelmey oynighinimiz bilen "keygidek englimiz yoq, étim marjan büwi" bolmiduqmu? Jonggu xelq unwérstutining péroffisori jo shiyawjéng maqaliside yézishiche <<Amérika ahalilirining 80% otturihal turmushtiki sinip iken, otturihal turmush sewiyesidiki sinip bolsa jemiyetni muqimlashturghuchilar bolup ularning muqim xizmiti, mashiniisi, öyi bar iken hem bir ay ruxset surap dunyani seyle sayahet qilalaydiken, mana bu otturihal turmush sewiyisidikilerning küni iken>>, elwette mundin özge belkim 10% yaki uningdin köprek ahale yuquri turmush sewiyesidiki "kapitalistlar" bulushi mümkin, qalghan 10% bolsa mashiniliq yürüp ish izleydighan, ishsizliq sughurtisi alidighan namratlardur belkim. <<Yérim ayliq söhbet>> zhornilining 2000- yilliq 2- sanidiki matiriyalgha asaslan'ghanda amirikida baylighi 3 milyon dollargha yetse andin bay sanilidiken, biz özimizni ulargha sélishturup köreyli, halimiz qandaq? Biz baymu?
Uyghurlarda déhqan-charwichi, ishchi-xizmetchilerdin bashqa 5% etrapida tijaretchi we hünerwenlerni bir qeder hal küni yaxshi diyish mümkin, ularning qanchiliktin puli barlighi hazirche namelum. Emma umumen bashqilargha qarighanda hal küni yaxshi. Soda tijaret bilen shughullinidighan ashu qérindashlirimizning yaxshi küni qachan'gha baridu? Buninggha birnime dimek tes, musulmanlar ashxanisi bolghan Uyghur ashxanilirini misalgha alsaq tazilighi yaxshi bolmasliq, tamighi yaxshi bolmasliq, mulazimiti qopal bolush qatarliq herxil sewepler bilen xenzu ashxanilirigha yügüreydighan bolup qalduq. Özlirini yehudilardek chaghlaydighan sodigerlirimizni alsaq az desmaye bilen malgha bérip az mal ekélip bahani öre qilip satattuq, mana emdi xenzu we bashqa millettin bolghan sodigerler Uyghurlar yaxshi köridighan mehsulatlarni köplep ekilip azraq baha chaplap köp sétip köp payda élip Uyghur sodigerlerni bazardin qoghlap chiqarmaqta. Tikküchilerni élip éytsaq ikki qolluq ish qilip xéridarliridin ayrilip qalmaqta, lékin xenzu tikküchiler bolsa rextlernimu ekilip rextni özidin alsa rex bahasi we manjisida étiwar bérish taktikisini qollinip hem süpetlik ish qilip bazarni monopol qilmaqta.
Hazir dunya bilim igiligi dewrige qedem qoydi, biz bolsaq téxiche iptidaiy chüshenchide turmush helekchiligide yürmektimiz, Uyghurlar qurghan karxanilarda ishlep chiqirilghan mehsulatlardin qanchilik bar? Emeliyette <<Arman>>, <<Amine>>, <<Güldiyar>>, <<Göher zémin>> yürüshlük mehsulatliri we Uyghur tibabiti doriliri bazargha sélindi (Uyghur tibabiti shunche uzaq tarixqa ige bolsimu hazir zangzu tebabiti we mongghul tibabitichilikmu inawet tapalmidi), bizning bilim igiligige qedem bésishimizgha yene qanchilik waqit bardu? Uyghur xotun-qizlirining qelemqash, sumbul sach bolishida ajayip töhpilerni qoshqan tebiiy güzellik, saghlamliq buyumliri osma, yilim, xénilerdin biz waz kechsek bashqilar keshpiyati süpütide mehsulat qilip ishlep chiqirip bazargha saldi. Saghlamliqqa paydiliq bolghan muselles qatarliq bezi ichimlikler sheksizki uzaqqa qalmay yene bashqilar teripidin ishlep chiqirilip bazar tépishi mümkin, biz téxiche özimizni we özimizning medeniyitini tunup bolalmaywatimiz, Uyghurlarning "ha ha ea" dep külishimu <<wa xa xa>> bolup dangliq markigha aylandi. Pen we texnika jehettiki qalaqliqimizdin rayonimizdiki ösümlük we janliqlarni tunup bolalmaywatimiz, biz uning qedir qimmitige yetmeste yawayi haywanlirimizni owlap tügetmekte, chüchük boyigha oxshash hemme yéri altun osümlüklirimiz kolinip tügimekte, biz dunyani heyrette qaldurghan "chige" (lop kendiri)dek tebiiy talanimu tonuyalmay, qimmitini chüshenmey yürmektimiz. Biz özimizni we medeniyitimizni tonuyalmighinimiz üchün téxiche maddiy we meniwiy medeniyette yüksilelmeywatimiz. Déhqanchiliq qatarliq xam eshyadin pishshiqlap ishlen'gen mehsulatlar nechche hesse qimmet bolup élip kélidighan qoshumche qimmetmu-paydimu xéli yaxshi, bu xuddi rextning bahasi bilen tikküchilerning alidighan bahasining yéqinlishidighanlighining özi ispatlap béreleydu. Pen we texnikining zor iqtisadi qimmet yaritidighanlighini hazirqi emeliyet ispatlap béridu. <<Kompiyutur dunyasi>> zhornilining Uyghurche 2000-yilliq 3-, 4-qoshma sanida élan qilin'ghan maqalide yézilishiche 1999-yilidiki yer shari boyiche kapitali eng zor 1000 karxane ichide Amérika mikro soft shirkiti 407 milyart 220 milyon Amérika dolliri meblighi bilen 1-orunda turghan (bu karxane yene 2001-, 2002-yili dunyada hemme ishinidighan shérket bolghan). Bu shérketning qurghuchisi bél gaytis 102 milyart dollarliq baylighi bilen dunyadiki birinchi bay hésaplinidu.
<<Fubus>> zhornilida élan qilin'ghan dunyadiki 10 chong bay ichide mikro soft shérkitining lidiri bél gaytis, Amérika meblegh sélish banka xojayini wolin bafit (35 milyard dollar), gérmaniyilik arboréshit qérindashlar (26 milyart 800 milyun), Mikrosoft shérkitini hemkarliship qurghan baro eylon (25 milyart 200 milyun), amérikiliq lari érson (23 milyart 500 milyun), amrikiliq jim woltun (20 milyart 800 milyun), amirikiliq yuhan wortun (20 milyart 700 milyun), amirikiliq aris woltun (20 milyart 500 milyun), amirikiliq ropsun woltun (20 milyart 500 milyun), amirikiliq haylun woltun (20 milyart 400 milyun) iken, bularning ichidiki woltun jemetidiki 5 bay bir shérket jemetining ezaliridur. Yuqarqi baylarning héch birsimu déhqan taipisidin emes.
1999- yili <<Bayliq>> zhornili élan qilghan 40 yashtin töwen dunyadiki eng bay 10 kishi ichide Dell shérkitining 34 yashliq lédiri mikhail dél 21 milyard 490 milyon Amérika dolliri bilen 1-bahalan'ghan.
35 Yashliq tor kitapliri sodigiri amozon shérkitining lédiri jof bizowis 5 milyard 740 milyon Amérika dolliri bilen 2-bolghan.
Gate Way Kompiyotur shérkitining 36 yashliq lédiri téddir wit 5 milyard 440 milyon Amérika dolliri bilen 3-likke, tor talashturup sétish shirkiti oBay ning 32 yashliq lédiri piyér omiya 3 milyard 690 milyon dollar puli bilen 4-bolghan. Bulardin bashqa yaxo shérkitining qurghuchisidin biri 33 yashliq dawi filo 3 milyard 120 milyon Amérika dolliri, yene bir qurghuchisi 30 yashliq yang jiyüen 3 milyard 50 milyon dollar pulliri bilen 5-we 6-bolup bahalan'ghan. Ulardin bashqilarmu ene shundaq ötkür texnikilar bilen 40 yashtin töwen yashtiki kishiler bolup 10-bahalan'ghan oBay shérkitining 33 yashliq analiz ustisi jéf sikorning 1 milyard 350 milyon Amérika dolliri puli bar iken. Biz özimizge qarap baqayli, qanchimiz 40 yashqa barmasta qanchilik igilik tikliduq? Qanchilik iqtisad jughliyaliduq yaki jemiyet tereqqiyati üchün qanchilik hesse qushaliduq? Amérika qatarliq gherp elliride milyon milyon pulning igiliri "kapitalist" larning tengdin tolisi ishni nöldin bashlap öz eqil parasiti hem küchige tayinip milyonirlargha aylan'ghan iken, dunyadiki eng bay kompiyutér saheside alemshumul töhpe qoshqan bél gaytis 31 yéshidila milyadirgha aylan'ghan, er xutun ikkisi <<bél we méylinda fondi jemiyiti>>ge 20 milyart Amérika dolliridin artuq pul iane qilghan. Biz bolsaq türlük bahane sewepler bilen özimizning iqtidarsizlighimizni yushurup kelmektimiz, "sharait yoq", "meblegh yoq", "aldirash" digendek bahane sewepler bilen öz özimizni göllep ötmektimiz. Omumen meyli déhqan, meyli muashliq kadir yaki tijaretchi bolsun özining haziri we kelgüsi heqqide oylinidighan waq yetti, kichikishke hergiz bolmaydighini heqqide iqtisad-pul bsharet bermekte.
<<Shinjang géziti>> 2001- yili 12- ayning 27- künidiki sanida "jongguda 200 milyon ahale 'ottura burzhuaziye' qatlimigha qedem qoydi" digen xewerde éytilishiche dölet uchur merkizining emeldari "kelgüsi besh yilda, jongguda 200 milyon ahale 'ottura burduaziye qatlimi' istimalchiliri qatarigha ötidu" dep körsetken. Bu emeldar izahlap mundaq digen : "'ottura burzhu'aziye qatlimi' digenlik muqim kirimi, öy, aptumobil sétiwélish iqtidari bar, kirimini sayahet we maarip istimaligha ishliteleydighan kishiler topini körsitidu.
Igilinishiche, gherp elliride, <<ottura burduaziye qatlimi>> dikiler xéli köp sanni, tereqqi tapqan döletlerde, bu qatlam omumiy nopusning 80%ni igglleydiken.
... Dölet istatiska idarisining sheherlerning ijtimaiy iqtisadi ehwalini tekshürüsh bash etriti yuquri kirimlikler mesilisini 2000-yili 7- ayda tetqiqat témisi qilip, béyjing, shangxey, Tyenjin, chongching, jéjang, guangdong, yünnen, shenshi, xubéy, liyawning qatarliq on ölke sheherdiki yuquri kirimlik 9956 ailini sualgha jawap bérish usulida tekshürdi.
Kesip nuqtisidin qarighanda, karxana, kespi urunlar mes'ulliri we kesp-texnika xadimlirining sheherlerdiki yuquri kirimlikler ichide igiligen nisbiti %50 tin ashidiken, kesip-texnika xadimliri ikkinchi urundikiler bolup, sheherdiki yuquri kirimliklerning 15.2%i igelliydiken. Bir nechche yillar ilgiri kishiler : "eqli emgek bilen jismani emgekning orni almiship qaldi" diyishkenidi. Emdilikte kesip texnika xadimlirining sheherdiki yuquri kirimlikler ichidiki nisbiti téz ashti. Bumu bilim igiligining uchqandek tereqqi qilghanliqi, texnikining bazarlashqanliqining netijisi" diyilgen. Eger biz mushu xewerdiki nisbet buyiche éytsaq jongguda her 6-7 ademning biri ottura burduaziye qatlimidiki istimalchigha aylandi digenlik bulidu, mushu nisbet buyiche hésaplisaq Uyghurlardinmu birer milyon adem bu qatlamgha kirishi kérek, biz qandaq qilsaq bu nisbetke yételeymiz?
Méning yuqarqi hésap kitaplirimni körgenler belkim méni pulni xuda dep bilidighan, <<pul tapqiche yüz tap>> ni bilmeydighan, béxil bir bende bulishi mümkin dep oylishi mümkin, meyli qandaq oylimang méning pul heqqide özgiche köz qarishim bar. Chünki emiliyet manga buni körsetken, sizge oxshash menmu öy sétiwalghan, pulning qudritini tétighan, <<bir nan tapsa dap chalidighan>> qérindashlirimning hal künini hem hés qilghan. Yiraqni quyup yéqinni, adettiki Uyghurlarni quyup hazirqi meshhur shexslirimizni élip éytsaq pul yaki mebleghning qanchilik zor küchi barlighini bileleymiz. Jür'et Obulqasim ikki qétim dunya Ginis rékortini yaritidighanda pul üchün qanchilik riyazet chekti? Ürümchining jenubiy qowuqta öshnisige xurjunni artip yardem tilimidimu?
Siyasiy kéngesh Shinjang Uyghur aptonom rayonluq 2001- yilliq yighinida Jüme Ismail, Mexsum haji qatarliq hey'etlerning pikrlirige qarighanda iqtisadi seweplik Xoten wilayitidiki déhqan-charwichilar perzentlirining aliy mektepte oqushi yildin-yilgha qiyinlashqan, ular mundaq deydu: "Xoten nahiyisidiki keng déhqan charwichilarning perzentlirining mektepke kirish ehwali yildin yilgha nacharlashmaqta, nahiye buyiche her yili 1800-2000 ghiche uqughuchi ottura mektepni püttürüp ottura texnikom we aliy mektepke éshish imtahanigha qatnishidu, bulardin 450-500 giche uqughuchigha chaqiriq kélidu, lékin mektepke bérip normal uquyalaydighini peqet 250 neper etrapida bolup 50% tek uqughuchi iqtisadi qiyinchiliq seweplik aliy mektepte uquyalmaydiken, buning tesiri bilen déhqan charwichilarning perzenitliri tuluqsiz we toluq otturilargha örlep oqushni xalimaydighan bolup qalghan"
<<Shinjang iqtisad géziti>> (Uyghurche 2002- yili 18- yanwar) sanida mundaq bir melumatmu bar : "yéqinqi ikki yildin buyan, memlikitimizdiki aliy mekteplerning oqush bedel puli arqa arqidin örlep, yiligha 4000-6000 yüen'giche bolghan, bir qisim mekteplerning 9000 yüendin éship ketken.
Matiriyallarda körsitilishiche, Shinjang unwérstutidila nechche yildin buyan, oqush yardem qerz puli élishni iltimas qilghan namrat uqughuchi 4000 din ashqan.
Igilinishiche, aptonom rayonimiz buyiche, 20 din artuq unwérstit we inustutta namrat uqughuchilarning sani 40 mingdin ashidiken..."
Bélyartchi qasim tursun en'giliyede nime künlerni kördi? "Pelek shahi" Adiljan Hushurning kechmishliridin qanchilik kishi xewerdar? Ghulja sheherlik 2-ottura mektep uqughuchisi 16yashliq gülbahar aq qan késilige giriptar bolup Shinjang tibbi unwérstuti qarimighidiki 1-doxturxanida 7 ay dawalinip (her sahe méhribanlighini yetküzüp 200 ming yüenlik dawalinip) bir az yaxshilan'ghandin kéyin ghuljigha qaytqan we bir mezgildin kéyin bu dunya bilen xoshlashqan. Bundaq ishlar az boldimu?.... Nechchiligen serwi qametlik qizlirimiz pul tépish üchün ichkiri ölkilerge bérip ishleymiz dep qanchilik depsende qilindi? Ejdatlar toghra éytidu"puli barning gépi ong, puli yoqning gépi tong "pul bolsa janggalda shorpa" dep. Méning yuqarqi bayanlirim hergizmu pulni hemmidin üstün körüp ippet numusinimu pulgha tégishiwatqanlargha medet bérish emes! bizning nuzugum kebi pakliqni, ippetni pul-bayliqtin üstün bilidighan sap niyet, iman étiqatliq xutun qizlirimiz sansiz. Gépimizge qaytsaq pulning qudriti cheksizdur, u müshkshlüngni asan qilghusi.
Uyghurlar heqiqeten shunche namrat öttimu? Yaq, ularning ichide béyighanlarmu boldi, emma bay bolghandin kéyin mangghan yoli oxshash bolmidi. Undaqta Uyghurlardin pul tapqanlar pulini qandaq xejlidi?
Xotenlik saxawetchi, meripetperwer déhqan kérem imin nurghun pul xejlep mektep, doxturxana, köwrük saldi.
Ghuljiliq ablimit xalis hajim özi 400 ming yüen pul chiqirip teshebbus qilishi bilen muhemmet imin qarihajim, sadiqjan, abduréshit qadir, dilshat sabit qatarliq el oghlanlirining 100 ming yüendin pul qushushi netijiside qurulghan ghulja milli maarip xalis fondi jemiyiti 1milyon 500 mingdin artuq meblegh bilen qurulup nurghun uqughuchining qayta oqushigha purset yaritip Uyghurlarning ilim söyer rohini namayen qildi.
Ghuljidiki nurtay hajim 1milyon 500ming yüen pul chiqirip yitim yisirlar mektiwi qurup Uyghurlarning saxawetlik rohini namayen qildi.
Ürümchi qiran bürküt shérkitining lidiri qudret haji atushta jamaet ishliri üchün 1milyon 500 ming yüendin köprek pul xejlep sawap tapti.
Atushtin sawut hajim we perzentliri 2milyondin köp pulini jamaet ishlirigha serp qildi.
Qeshqerdin esqer abdulla 1milyon yüen pul chiqirip mektep sélip meripet nurini chachti.
Ürümchilik qassap yüsüp imin öz yénidin nurghun meblegh chiqirip putbol musabiqisi uyushturdi.
Merhum mamutjan dawut 500 ming yüen chiqirip yéngi esir Uyghur edebiyati gülzar mukapatini tesis qilghan.
Bundaq misallar xélila köp bolup xelqni söyündüridu, beziler Uyghurlarni yehudilargha oxshash sodida mahir dep teripleydu, emma men yuqarqilargha oxshash saxawet igilirinila yehudilargha oxshatqum kélidu. Chünki yehudilar ene shundaq milletperwerlik hem ilimperwerlik bilen nurghun qanliq kechmishlerni bashtin kechürüp öz mewjutlighini saqlapla qalmay yene dunyada alahide bir milletke aylan'ghan. Melumatlargha qarighanda dunyada nobil mukapati alghanlarning 17% ti aran 14milyondek nupusqa ige yehudilar iken. Uyghurlarning nupusi ularning yérimidin köprek bolsimu téxiche birer adem bu shereplik mukapatqa nail bolalmidi. Amérikida her besh aliy mektep uqughuchisining biri yehudi iken, Uyghurlardinchu?
Yapuniyede uqup dokturluq unwanigha érishken doktur ashti, Shinjang unwérstutining pérofisori memtimin ghéni weten'ge qaytip kélip ishqa chüshkende pen texnika tetqiqatini yükseldürüsh üchün tejribixane qurushqa xirajet bolmighachqa özi 300ming yüen chiqirip tejribixane qurup tetqiqat üchün sharait yaratqan.
Doktur ashti xalmurat ghupur Uyghur tibabet tetqiqat ornigha adem lazim bolghanda özi 10 ming yüen pul chiqirip xadim yötkep kélishke muweppeq bolghan. Alimning muweppeqyetliridin xewer tapqan en'giliye we bashqa chet'el shérketliri uni yuquri muash bilen teklip qilsimu wetenni, milletni dep pul, yuquri turmushtin kéchip weten'ge qaytqan.
En'giliyede uqup dokturluq unwanigha érishken maaripshunas hekime ershidin xanim oqush dawamida qerz bolup qélip oqush püttürgendin kéyin melum waqit ishlep qerzlirini tügütüp andin weten'ge qaytqan.
Yéqinqi yillardin buyan köpligen munewwer Uyghur yashliri chet'ellerge chiqip ilim tehsil qildi, gherp dunyasining yuquri muash, yuquri istimal jemiyitide aldi 3-4yildin keyni 8-10 yilghiche uqudi, ular turmushini qandaq qamdidi? Oqush pullirini qandaq tölidi? Oqush yeni chet'ellerde jonggugha, Uyghur millitige wekillik qilghan halda oqush shunche asanmidu? Yaq, ular bir tereptin uqusa yene bir tereptin ishlep turmushini qamdidi. Men körgen matériyallarda yapuniyede dokturluq unwanigha érishken Uyghurlar bashqa memliketlerde uqughan Uyghur dokturlardin xéli köp, undaqta ular uqughan tokyo qatarliq ilim merkezlirining turmush xirajiti qandaq? Xenzuche <<paydilinish xewerliri>> gézitining 2000- yilliq 15- sintebir sanida "shiwitsariye birleshme bankisi doklatida körsitilishiche: dunyadiki sheherler ichide tokyoda kétidighan turmush xirajiti eng yuquri bolup New York, sitokholém, sulishlardin köp yuquri turidiken.... Yimekliklerni öz ichige alghan 39 xil towarning 58 sheherdiki bahasini sélishturghanda otturiche bahasi 310 Amérika dolliri bolsa mushu towarlarning tokyodiki otturiche bahasi 765 Amérika dolliri iken..." Yazghuchi ebeydulla ibrahim yapuniye yuquri istimalini tétip körgenlerning biri bolup uning yézishiche 200 gram tatliq yangyu xelq pulida 24 yüen, ikki bash piyaz 14 yüen, ikki bash sewze 9 yüen, bir kilogiram gürüch 20 yüen iken, yuqarqilar xelq puligha sundurulghan baha bolup siz tamaq yiyishingiz üchün chuqum yéterlik pulingiz bulishi kérek. Dimek chet'elge chiqqan her bir uqughuchi jan tikip ishlep japaliq uqup andin doktur-penler alimliridin bolup chiqqan. Eger siz chet'elge chiqip uqumaqchi bolsingiz amérikida her bir oqush yiligha 30 ming dollardin artuq bolup yiligha texminen 250 mingdin 300 mingghiche xelq puli kétidiken. En'giliyide her oqush yiligha kem bolghanda 200 ming yüen kétidiken. Yaponiyede bir milyon yaponiye yinidin artuqraq pul kétidiken, 150 ming yüendin artuq pul bolghandila andin bir yil uqughili bolidiken. Gérmaniye we awistiraliye qatarliq döletlerde kétidighan yilliq xirajet 100 ming yüendin kem bolmaydiken. Siz u chet'el, lékin élimiz sotsiyalistik jongguda pul unche muhim emes déyishingiz mümkin, undaqta élimizge nezer aghdurayli: yéqinda Shinjang üchün xoshallinarliq bir ish bolghan bolup Shinjang maliye iqtisad inustutigha MBAyeni soda sanaetni memuri bashqurush ilmi magéstirliq unwani bérish huquqi bérilgen bolup bu unwan'gha érishkenlerning karxanilardiki orni intayin yuquri bolup muash teminatimu shuninggha munasip iken, jümlidin mushu unwan'gha érishishtin burunqi yilliq muashi 33 ming yuen bolsa, oqush püttürüp tunchi yilila 88 ming yüen bolghan. Undaqta mushu oqush üchün qanchilik xirajet kétidu? Oqush pulining özila chingxua unwérstutida 60 ming yüen, béyjing unwérstutida 50ming yüen etrapida. Boldila pulimiz bolmighandikin ali mekteplerde uquyli, ali mektepler qandaq bolar? 2000-Yilliq ali mekteplerning yilliq oqush puli <<bayin'ghulin géziti>> ning shu yili 6-noyabir sanida élan qilin'ghan bolup chingxua unwérstuti 4800 yüen, shimali jonggu qatnash unwérstuti 5500 yüen, tongji unwérstuti 6500 yüen, eng töwenliriningmu 3000 yüen etrapida bolghan. Boldila awwal ottura bashlan'ghuch mekteplerni oylayli, balilirimiz aliy mektepke ötelmise héch bolmighanda mozduz yaki birer hünerwen bular? <<Shinjang iqtisad géziti>>ning 2001- yili 9- ayning 24- künidiki sanida ürümchi shehrining 2001- yilliq ottura bashlan'ghuch mekteplerning pul yighish ölchimini élan qilghan bolup toluq ottura mektepning mewsümlük oqush puli 600 yüen, déhqan charwichiliq rayonining 400 yüen bolup aptonom rayonimizning nuqtiluq ottura mektiwi 50% etrapida örlitip yighsa bulidiken. Pilan sirtidiki uqughuchilardin 2500 yüen heq élinidighan bolup nuqtuluq ottura mekteler %50 östürüp alsa bulidiken. Rayon atlap oqush heqqi 1000-600 yüen'giche bulidiken. Déhqanlirimizni qoyup, özlirini bay chaghlawatqan muashliqlarning muashidin yilliq éshinche puli 3000 yüen etrapida, undaqta perzentlirimiz oqushqa barsa oqush pulidin bashqa pulini qandaq hel qilarmiz??? Balilirimiz bir yaqidin ish tépip ishlep bir yaqidin uqup jan baqarmu ye? Men "yotqan'gha béqip put sun"up uqutmaymikin deymen, héch bolmisa desmaye az kétidighan mozduz bolup jan baqar, hemme adem yalangghidaq mangidighan xoten déhqanliri bolmighandikin?
Uyghurlarning qoli rastinla pul körmidimu? Undaq disek qet'iy bolmaydu, déhqanlirimiz ilgiri paxta mehsulatlirining bahasi yuquri chaghlarda az tola béyighan. Kadirlirimizning muashi kündilik turmushni qamdighan, emma azraq éshinche pul xéli bir qisim ademlirimizni herxil oylargha, döletke, partiyige, xelqqe yüz kélelmeydighan ishlargha rawan qildi. Bezi bir ishlar Uyghurlar iqtisadini xoritidighan muhim wastilerge aylandi.
Tamaka: téxi dölet teripidin cheklenmigen zeher derijisi derhal körünmeydighan zeherlik chékimlik. Uyghur aileliride mutleq köp "öpkisi bar erler" tamaka chékidu, ularning perzentliri dadiliridin ügünüp bashlan'ghuch mekteptin tartip chékishni ügünidu, bu Uyghur aililirini éyigha 100-150 yüen biwaste iqtisadi ziyan salidu. Amérika alimlirining tetqiq qilishiche tamaka chekkende öpke, jiger, börek hetta ustixan'ghiche köp ezalargha tesir körsitidiken. Bir yérim qap tamaka chekkende adem bedini qubul qilghan ziyanliq maddilar 300 qétim réntigén apratida tekshürgen'ge barawer kélidiken. Bir tal tamakini chekkende chekküchi 4000xildin oshuq xémiyilik maddini sümürüwalidiken...Tokyoda bir alimning 91 ming ayalning késel xatérisini tetqiq qilishiche erliri tamaka chékidighan ayallarning öpke rakigha gériptar bulishi chekmeydighanlarning ayaliningkidin ikki hesse yuquri bolidiken.... Shunga dölet hazirche gerche tamaka ishlep chiqirishqa yol qoysimu qépigha "tamaka chékish salametlikke ziyanliq" digen agahlandurushni chiqirish belgilen'gen. Tamaka chekküchiler özliri zeherlen'gendin sirt 53.5% adem wastilik zeherlenmekte, jümlidin ishxanida ishdashlar, ailide xotun-balilirimiz wastilik zeherlenmekte. Hazir élimizde yiligha bir milyon, künige 2000adem tamaka chékish sewebidin hayatidin ayrilmaqta iken. Tekshürüshlerge qarighanda ürümchi ahalisining 32.22% tamaka chékidiken.
Haraq: hazir haraqni sizmu, menmu, umu ichiwatimiz, erlerla emes xotun qizlirimizmu ichidighan boliwaldi. Ular "qehrimanliq jasariti" bar Uyghurlardur belkim (men bir qanche Uyghurning özining nechche tonna haraq ichip bolghanlighini pexirlinip sözligini anglidim, turmushiningmu shuninggha munasip bashqilardin töwen turidighanlighini köktattin tartip achchiqsularghiche bashqilardin pat-pat sorap xulum xoshnilirinimu zériktürgenligidinmu xewer taptim). Haraqqa xejleydighan pulimiz éyigha yüz yüen etrapida buliwatidu, haraqmu xuddi tamakigha oxshash hetta uningdinmu dehshetlik ziyanliq bolsimu shundaq bir Uyghur jemiyiti shekillen'genki kimiki haraq ichmise u er emes, her qandaq ishi algha basmaydighan, haraqsiz öz ara izleshmeydighan, dostlar yighilsa haraqsiz köngüllük söhbet quralmaydighan ijtimaiy muhit shekillendi. Öz ara kinaye qiliship "Uyghur bolghandikin haraq ichmey nime qilimiz" diyishidighan bolduq. Rastini éytqanda nime üchün mundaq bir birimizge zorlap eqildin ézip haraq ichidighanlighimizni bilgili bolmaydu, biz eshu réstoranlarda qan terimizdin kelgen pulimizgha bir birimizni zorlap haraq ichip mes eles yürgünimimizde quli qisqa uruq-tuqqan, ata-ana, qérindashlirimizdin birqisimining bir waq tamaq üchün xaru-zar, qan yighlap muhtajliq ilkide turghinini qet'iy oylapmu qoymaymiz. Qanchilighan balilarning muhtajliq tüpeyli qoli egri bolup qaldi, dostlar oylinip köreyli, top topimiz bilen haraqkeshliktin qol üzeyli, Uyghurluq yoligha qaytayli.
Yéqinqi yillardin buyan élimizde 25 milyon tonna haraq ishlep chiqirilghan. Shinjangda hazir 120din köp haraq zawudi bar bolup 80 nechchisi aq haraq ishlep chiqiridu. Piwa zawudi 18, üzüm hariqi zawudi 17, sériq haraq zawudi 3 bolup yilliq umumi mehsulati 550 ming tonna, buning ichide aq haraq 150 ming tonna iken (Uyghurlar qanchiligini istimal qilidighandu?). Bir kilo aq haraq ishlep chiqirish üchün 2.5 klogiram ashliq, bir kilogiram piwigha 150gram ashliq kétidiken. Ürümchi yermenkiside aq haraq xéli köp salmaqni igiligen bolsa mana télwizorlirimizda künige nechche qétim aq haraq élani bérilip keng türde haraq ichish teshwiq qilinmaqta, hetta adil mijitqa oxshash el söygen sen'etkarlirimizmu xelqni étiqadidin, eqli hushidin ayrilip haraq ichishke dewet qilmaqta.
Zina: dini islamda intayin qattiq cheklinidighan zina yene qaytidin bash kötürüp musulman Uyghurlar üchün nurghun palaketlerni élip kelmekte (zinaxorlarni chalma kések qilip öltürüsh kérekmu qandaq?) Ibni fezlan sayahetnamisi>> de yézilishiche musulman bolmighan dewrlerde Uyghurlarning ejdatliridin bolmish qarluqlar zinani intayin qattiq chekligini üchün zina yüz bermeydiken, nawada yüz berse ölümla ularni gunahdin xalas qilidiken). Eydiz shundaqlargha bérilgen jaza bolup kelmekte, élimizde 1999- yilining axirighiche bayqalghan eydiz késili bilen yuqumlan'ghanlar 500 ming bolup 83% erler iken. 1995- yili aptonom rayonimizda bayqalghan wirus bilen yuqumlan'ghanlar 9 bolsa, 1996- yili 370 ke, 1998-yili 1087ge, 1999- yili 3656ge, 2000- yili 6- aygha kelgende 4436ke, 2001- yili 9- ayda yuqumlan'ghanlarning sani 5755ke yetken bolup bezi mutexesisler bu san emili yuqumlan'ghuchilarning beshtin birini igelleydu diyishmekte. Gézit xewerlirige qarighanda eydiz wirusi bilen yuqumlaghan Shinjangliqlar memlikettiki yuqumlan'ghuchilar omumi sanining %20ni igelleydiken, bultur bir yildila eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghan Shinjangliqlarning sani 1109 bolup eydiz wirusi bilen yuqumlunish hazir adettiki amma ichige qarap yüzlenmekte iken. Shinjang Uyghur aptonom rayoni yuqumlan'ghuchilarning sani jehette memliket boyiche ikkinchi urunda (yünnen 1- orunda) turidu, emma tarqilish sür'iti-yuqumlan'ghuchilar künige 4-5 adem yuqumlinish sür'itide köpeygen bolup bu jehette memliket boyiche Shinjang "chimpiyon". Aptonom rayonimizda hazir 15 wilayet oblasttiki 68 nahiye, sheher, tuen meydanda eydiz késili bilen yuqumlan'ghanlar bayqalghan bolup bu késelge gériptar bolghuchilarning 92% erler iken, 20 yashtin 29 yashqiche bolghanlar 73% igelligen bolup eydiz wirusining 70% zina arqiliq yuqidiken, 2001- yili 12- ayning 6- küni Shinjang télwiziye istasisi <<köngüldiki söz>> programmisida diyilishe Shinjangda eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghanlarning 80%tin köpregini Uyghurlar igelleydiken. Elwette yuqarqilar hazirche éniqlan'ghan san bolup éniqlanmighanlirining qanchilik ikenligini héchkim bilmeydu, emma bir heqiqet aydingki edep qaide we iman-étiqatidin kechken bir bölük zinaxorlirimizgha anche yaxshi kün qalmighandek! (elwette bularning ichide zeherni ukul qilish arqiliq öz ara yuqturush we qan bilen yuqush qatarliqlarnimu nezerdin saqit qilmaymiz) emma ziyan tartidighini yenila ularning bighubar, sebi, pak perzentliri (BDT'ning munasiwetlik tarmaqlirining élan qilishiche hazir dunyada 13 milyun 400 ming bala eydiz sewewidin yitim qalghan bolup bu san 2010- yiligha barghanda köpüyüp 25 milyon'gha yétidiken) hem pak diyanetlik xotunliridur. <<Bayin'gholin géziti>> (2001- yil 21- dikabir) élan qilghan terjime maqalide yézilishiche "eydiz késili wirusi bilen yuqumlan'ghuchilar we eydiz késili bimarlirining yilliq balnista yétip dawalinidighan (otturiche qétim sani) 14 qétimgha, kün sani 89.6 kün'ge yetken. Otturiche her yili her bir ademning dawalinish rasxoti 54 ming 549 yüen'ge yetken.... Mubada kiselge qarshi wirus buyiche dawalinishni qobul qilsa, bir bimar her yili 23 ming 857 yüen rasxotni qaytidin qushup dawalinishqa toghra kélidu. Bu rasxotlarning hemmisini yighinchaqlisaq 78 ming 406 yüen bulidu. Mutixesislerning hésaplishiche, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan'ghuchilarning sani azaysa otturiche bir adem jemiyet üchün 370 ming yüen ijtimaiy bayliq yaritip béreleydiken."
Aq alwasti xiroin: artuqche sözlesh ne hajet, insanlar uninggha bergen simwol nami aq alwasti hemmini chüshendürüp bermemdu? Gitar mahiri exmetjan we bashqa xulum-xoshna dost buraderlirimizni yutup elni ghemnak qilghanlighi, hélihem yawuzlighi bilen bizge saya tashlap turghanlighi hemmige ayan'ghu?
Ulugh bowimiz yüsüp xas hajip özining bibaha esiri <<Qutadghu Bilik>> nime digenligini, yeni mundin ming yil burun nime digenligini oqup körüng hem oylinip béqing:
1337
Mey ichme, zinadin sen eyle hezer,
Bu ishlar gadayliq tonin keydürer.
1338
Haraq ming gunagha paturghay séni,
Qachar bext zinadin, yüzüng töküler.
Uyghur xelqide qaysi zamandin qalghini namelum "15 künlük alemde ölümdin bashqisi tamasha" deydighan maqal bar bolup xelqimizde bir qisim kishiler ejdadidin qalghan bu udumgha qattiq emel qilip künini uyun tamasha bilen ötküzmekte. Ishenmisingiz kochidiki bilyartxanilargha bérip qarap béqing, xenzu yoldashlar pul tépish üchün bélyart taxtisi achidu, emma oynaydighanlarning tolisi Uyghur, nawada ularmu qasim tursundek muweppeqyet qazan'ghan bolsidi ulargha righbet bérish kérek idi, epsus...Ular birinchidin waqit israp qilsa yene bir jehettin pul tikiship qimar shekillendürüdu hem qanun'gha xilapliq qilidu. Uyghurlar bir mezgil qertqa mestane bolghan bolsa mana emdi majang arqiliq qimar oynaydighan boldi. Undin bashqa her xil qimarlar Uyghurlarda rawaj tapmaqta. Umumen qandaq bir oyun tamasha türi bolsa Uyghur erliri bashchilap kiridighan bolup ketti. Apirin uyunchi erlirimizge! 21- esirni mana dawamliq oynap külüp xoshal xoram ötkey!
Sözlep kelse gep tola, pakit tola, mana emdi tekliwim hemmeylen özimizge, bashqilargha qarap baqayli, oylinayli, bizning bashqilardin nerimiz kem nerimiz artuq eqil közi bilen qarap baqayli, emdi hemmige eqil közi bilen qarayli, chünki ejdatlirimiz danaliq bilen "köz körsimu eqil körmise bikar", deydu emesmu! bu "bu biperwaliq zamani emes", "uyqu ölümning buradiri hem muqeddimisi" bizmu adem! bashqilarmu adem, bizmu bashqilargha oxshash ademligimizni dunyagha namayen qilayli, dunyada Uyghur deydighan bir medeniy milletning dunyada mewjutlighini bildüreyli. Ademligimizni tonuyli, Uyghur digen qedim mediniyetlik bir milletning tendurus warisliri ikenligimizni, ularning tarixta dunya medeniyitige zor töhpe qoshqanlighini mundin kéyinmu öz töhpisini qushidighanlighigha ishench turghuzup ilim pen dunyasigha yürüsh qilip pen texnikidiki barawerlik bilen öz mewjutlighimizni namayen qilayli! pen texnika we iqtisadi jehettiki barawerlik hemme barawerlikning muqeddimisi, lékin pen texnika we iqtisadi barawerlik hemme kishining öz tirishchanlighi bilenla wujutqa chiqidu. Biz "Uyghur -- yenggüchi, eqilliq, küchlük" emesmu?
