Xunen Uyghurlirining Tarixi, Medeniyiti we Hazirqi Ehwali

Aptur: Abdurazaq Sayim, Hebibulla Xoja Lemjini, Turnisa Rozi, Eli Ghupur, Küresh Tahir
O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O

Junggo Uyghur tarixi we medeniyiti tetqiqat jem'iyitining Uyghurlarning en'eniwi medeniyitige warisliq qilish, uni tereqqi qildurush we yéngiliq yaritishni bash téma qilghan memliketlik 4- nöwetlik ilmiy muhakime yighini bu yil 5-ayning16- künidin 19- künigiche xunen ölkisining changsha shehiride ichildi. Bu yéghin'gha memliketning jay-jayliridin kelgen Uyghurshunaslar, edipler, Uyghur tili, Uyghur medeniyiti, Uyghur tarixi tetqiqati bilen shughullan'ghuchilar shundaqla axbarat, neshriyat orunliridin bolup 120 ge yéqin kishi qatnashti. Yéghinda alim, mutexessislerning ilmi maqaliliri oquldi. Hem xunen Uyghurlirigha ait türlük témilar östide tekshürüsh-tetqiqat élip bérildi. Oqurmenlerning xunen Uyghurlirining tarixi we bügünki medeniyiti, iqtisadi, turmush ehwali, örüp -aditi, yerlik milletler bilen bolghan munasiwiti qatarliqlarni chüshinishige yardimi bolush üchün, shinjang ijtimaiy penler akadémiyisidin yighin'gha barghanlarning bu heqte körgen matériyal we igiligen ehwallargha asasen yazghan bu maqalini diqqitinglargha sunduq.

Xunen Uyghurlirining Tarixi

Xunen Uyghurliri dégende hazirqi xunen ölkisining tawyüen nahiyisi tewesidiki Uyghurlar közde tutulidu. Ularning tarixini bayan qilishtin awal bu qowmning tawyüen'ge kélip olturaqlishish we shuninggha alaqidar bir qisim tarixiy karténilarni eslep ötüshke toghra kélidu.

Xunen Uyghurliri toghriliq hazirgha qeder élan qilin'ghan yazma menbelerde ularning ana yurti qumul we Turpan oymanliqi, 9-esirning otturiliridin 13-esirning 80- yillirighiche mewjut bolup turghan quchu Uyghur xanliqining memuriy bashqurush dairiside idi, dep körsitilgen.

13-Esirning bashlirida hazirqi mungghul yaylaqlirida bir siyasiy köch meydan'gha chiqqan. U bolsimu chinggizxan qurghan mongghul xanliqi idi. Chinggizxan altay taghliri etirapida yashaydighan nayman qebilisini boysundurghandin kéyin, nezerni téximu yiraq jaylargha tikken. Del mushu waqitlarda quchu Uyghur xanliqining textide barchuq art tékin isimlik bir idiqut olturghan. Bu kishi intayin batur hem dana bolup, 1209-yili wezirliri bilen meslihetliship, gherbiy lyawning quchudiki memuriy emeldarini öltürüp chinggizxan'gha elchi ewetken.

Idiqutning chinggizxan'gha béqinidighan waqti del chinggizxanning mungghul impériyisi sirtqa kéngeymichilik qilishni bashlighan waqit idi. Shunga idiqut barchuq art tékin bashchiliqidiki Uyghur qoshunliri chinggizxanning gherpke yürüsh urushlirida nahayiti zor rol oynighan.

1219-Yili chinggizxan yiraqqa yürüsh qilghuchi qoshunni bashlap éritish deryasi boyigha kelgende, idiqut barchuq art tékin 10 ming kishilik Uyghur qoshunini bashlap, mungghul qoshunigha qoshulghan, bu qoshun sir derya wadisigha barghanda,chinggizxanning chong oghli jojinng qomandanliqigha ajritip bérilgen, shundaq qilip Uyghur qoshuni sir deryasi boyidiki signax qel'esi, özgench qel'esi, ishnas qel'esi, yéngi kent, xarezm, semerqent, buxara, xojent, irandikli merwi, nishapur qatarliq sheherlerni élishta aldinqi septe jeng qilghan. Shunga chinggizxan bashliq mungghul hökümranliri bu qoshunning jenglerde körsetken ipadisige yüksek baha bérip, ularni"intizami qattiq, hemme yerde ghalip" dep medhiyiligen.

Chinggizxan hayat waqtida özliri istéla qilghan zéminlarni perzentliri we töhpikar emeldarlirigha teqsim qilip berginide, quchu idiquti mongghul impériyisining berpa bolishigha belgilik töhpe qoshqanliqi üchün, suyurghal qilin'ghan zéminlar gireliship ketken shu mezgilde özining burunqi hökümranliq dairsini öz pétiche saqlap qalghan.
Chinggizxan gherbke yürüsh qélip qaytip kelgendin kéyin, tangghutlargha yene bir qétim urush qozghighan, buning bilen bügünki chingxey, gensu, ölkilirining köp qisim rayonliri urush oti ichide qalghan.

Quchu idiquti barchuq art tékin buyruqqa binaen yene bir qétim 10 ming kishilik Uyghur qoshunini bashlap, chinggizxanning hayatidiki bu axirqi yürüshke qatnashqan. Bu urushtin kéyin, mongghul impériyisining ottura junggo rayonigha qozghighan urushining özlüksiz kéngiyishige egiship, Uyghur qoshuni ilgiri -axir bolup sichüen oymanliqi, changjyang deryasi wadisi, jenubiy junggo we shizang égizlikide bolghan jenglerge qatnashqan.

Mushu xil tarixiy sharaitta nurghunlighan Uyghurlar ichkiri ölkilerge köchüp bérip her xil paaliyetler bilen shughullan'ghan. Yazma xatirilerge asaslan'ghanda, yüen sulalisi dewirde ichkiri jaylargha köchken Uyghurlarning sani eng köpeygen mezgilde 75 ming kishige yetken.

Ichkirige köchken Uyghurlar asasliqi yongchang(hazirqi gensu ölkisi teweside) , béyjing, xéshi karidorning gherbiy qisim rayoni, shenshining pinglyang nahiyiliri hemde yünnening wuming rayonida olturaqlashqan.Yüen sulalisi ordisi néme üchün tümenligen Uyghurlarni ichki jaylargha olturaqlashturidu? Yene néme üchün nurghunlighan kishiler öz ixtiyarliqi bilen ichkiri jaylargha bérip olturaqlishidu? Buni aldi bilen yüen sulalisi hökümranlar guruhining qurulmisidin bashlap sözleshke toghra kélidu. Yüen sulalisi hökümranlar sinipining heqiqi yadrosi aqsöngekler guruhi bolup, u chinggizxan we uning qérindashlirining ewladliri hemde xan jemeti bilen qudilashqan jemetler; Yene biri mungghul we rengdar közlüklerdin chiqqan herbiy bashliqlar hemde ularning perzentlirini öz ichige alghan. Idiqut barchuq art tékin eng awal özlikidin chinggizxan'gha bey'et qilghan, beshinchi oghulluq hem goriganliq sheripige muyesser bolghan bolghachqa, yüen sulalisi qaydu we duwa topilingida shikeste yégen idiqut xan jemeti we ular bilen bir tümen tütün kishini yongchanggha köchürüp olturaqlashturghan. Yüen sulalisi tarixnamiliri we "Idiqut Uyghur xanlirining töhpe menggü téshi" diki munasiwetlik xatirilerge asaslan'ghanda, bu köchüsh miladiye 1286-yilning aldi keynide tertiplik élip bérilghan. Bu mongghul xan jemetining idiqut xan jemetining töhpisige bergen tartuqi idi.

Bir tereptin, Mongghul hökümranlar tebiqisi Uyghurlarning yuqiri tebiqe we aqilliridin paydilinip hakimiyetni idare qilish oyida bir qisim kishilerni ichkiri jaylargha köchürüp mensepke qoyghan. Yene bir tereptin, orda Uyghurlarni ichki jaylargha köchürüshte eng muhimi herbiy ishlarni bir terep qilish, topilanglarni tinjitishta Uyghur qoshunning küchidin paydilinishni asasi mexset qilghan, yene bir qisim Uyghurlar soda- tijaret üchün ichki jaylargha bérip olturaqlashqan.

Biz hazir tilgha éliwatqan xunen Uyghurliri del herby éhtiyaj üchün ichki jaylargha köchürülgen Uyghurlarning ewladliri hésablinidu. Yeni ular aldi bilen idiqut xan jemeti bilen bille yongchanggha köchken, andin ular arisidiki bir qisim kishiler herbi éhtiyaj tüpeylidin astanige bérip herbi mejburiyet ötigen, yüen sulalisi aghdurulup ming sulalisi qurulghandin kéyin, yene shu yil éhtiyaj tüpeyli xunen, yünnen, guangshi tereplerge bérip axiri xunende olturaqliship qalghan. Bu "tawyüen nahiyisi tezkirisi"de xatirlen'gen "qara bash, nami joyo, qumuldin" dégen xatirigimu uyghun kélidu. Chünki idiqut jemeti yongchanggha köchüshtin ilgiri bir mezgil qumul bilen jyuchüen ariliqida turghan.

1956- yilidin ilgiri Xunen Uyghurlirimu shu yerdiki Xuyzu qoshnilirigha oxshash "Xuyxuy" (回回) dep atalghan. 1956- yilidin bashlap"Uyghur"dégen namni eslige keltürüp shu nam bilen atilip kelmekte.

Özlirining uzaq waqtini chinggizxanning herbiy yürüshliri, yüen sulalisining herbiy yürüshliri we ming sulalisining padishahi juyuenjangning herbiy yürüshliride ötküzgen, xizmet körsitip emel tutqan örüp -aditi, diniy étiqadi, qaide- yosunliri yerlik millettin özgiche bolghan bu qowmning hazirghiche saqlinip qilishi bir möjizidur.

Azatliqtin burun xunendiki Uyghurlar bashqa az sanliq milletlerge oxshash, herqaysi dewrlerdiki eksiyetchil hökümranlarning qattiq zulumi we ikispilatatsiyisige uchrap kelgen, "yat millet", "chettin kelgen millet" dep qarilip hésabsiz zulum, xorluq we siqilishlargha uchurghan. Shundaqtimu ular ichki jehette chet el jahan'girlirining junggoni munqerz qilishigha, bulang-talang qilishigha qarshi jasaret bilen jeng qilip, özlirining issiq qanliri bilen Uyghur millitining yüksek wetenperwerlik en'enisini namayan qilidighan qehrimanliq dastanini yaratqan. 1840-Yili en'gliye jahan'girliki qozghighan.

Epyun urushi mezgilide, xunen Uyghurliridin bolghan jyen rüyen en'giliyining herbiy paraxotliri xuminni qorshiwalghan jiddiy peyitte, yéshi 60 tin éship qalghan bolsimu, xumnni saqlawatqan serkerde- jengchilerge qomandanliq qilip 17 kiche-kündüz qanliq jeng qilip, qehrimanlarche qurban bolghan. Yapun basqunchilirigha qarshi urush mezgilide (1937-yili), meshhur tarixshunas, alim jyen bozen jeyen wenming qatarliqlar bilen béyjing we tyenjin'ge bérip yapun basqunchilirigha qarshi birlik sepke qatnashqan. 1945- Yili10-ayda yaponlar zushi shehirini ishghal qiliwélip dehshetlik "öch tügütüsh" siyasitini yürgüzgende, Uyghur millitidin bolghan jyen wenbi, "uchar seksen put" dep leqimi bar jyen wenchinglar öz milliti ichidiki gumpisi bar jyen xibngyen, jyen zoshularni teshkillep yapun alwastiliri bilen élishqan.

1950-Yili " amérika jahan'girlikige qarshi turup, chawshyen'ge yardem bérish" urushi partlighanda, tawyüen nahiyisidin 100'dek Uyghur yash pidaiy qisimgha qatnashqan, ularning ichidiki jyen jiching, jiyen shyangchéng, jiyen wenyüen, jyen wenjing, jiyen ningchiyen qatarliqlar shanggenling, chilungshen qatarliq orunlarda alahide derijilik we 1- derijilik xizmet körsitip, junggo-chawshyen xelqining dostluqi üchün öchmes töhpilerni qoshqan, yéngi junggo qurulghandin kéyin, xunendiki Uyghurlarmu pütün memliket xelqige oxshash qed kötürüp, milli örüp- adet jehette hörmetke ige boldi. Diniy itiqad jehette qanuni erkinlik we kapaletke érishti. Özlirining milli hakimiyitini qurup chiqti. Iqtisasliq xadimlarni, milli kadirlarni terbiyilesh yétishtürüshte partiye we hökümetning étibar bérishige érishti, dostluq, hemkarliq we ortaq güllinish-tereqqi qilishtin ibaret yéngiche sotsiyalistik milletler munasiwitining ornitilishi bilen xunen Uyghurlirining siyasi, iqtisadiy, medeniyet jehetlerdiki orni künsayin östi.

Xunen Uyghurlirining Hazirqi Ehwali

Xunendiki Uyghurlar asasen changdé shehiride topliship olturaqlashqan, bolupmu tawyüen nahiyiside eng köp bolup, xunen ölkisidiki Uyghurlarning %95 tin köprekini teshkil qilidu.

Xunen Uyghurliri diniy étiqad, türmush, örüp-adet, medeniyet en'enisi jehette yerlik milletlerdin perqlinip yashighan we öz millitining ésil en'eniwi medenyitidin waz kechmigen, belki mushu asasta bashqa milletlerning medeniyet jewherlirini qobul qilip, uni öz medeniyitige singdürüp, özgiche medeniyitini shekillendürgen.

Xunen Uyghurlirining Diniy Étiqadi

Xunen ölkisi köp milletlik rayon bolupla qalmay, yene budda dini, dawjyaw dini, islam dini,katolik dini we xristian dini tarqalghan we köp xil din birge mewjut bolup turghan bir ölke bolghachqa, bu yerde milli mesilidin bashqa, dini mesilisimu her derijilik partkom, hökümetlerning bashtin-axir yüksek étibar bérishige érishken.

Jungxua xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin, junggo hökümiti junggodiki din'gha étiqad qilidighan we din'gha étiqad qilmaydighan her millet xelqining tüp menpeitini chiqish qilip, élimizdiki dinlarning ehwaligha birleshtürüp, diniy étiqad erkinlikini hörmet qilish we qoghdashtin bashqa, diniy étiqad erkinliki tüp siyasitini élan qilip, yolgha qoydi. Xunen ölkilik partkom, xelq hökimiti bu siyasetning ölke teweside emeliylishishige nahayiti ehmiyet berdi. 1980-Yili ölkilik hökümet gowuyüenning yolyoruqining rohigha asasen ilgiri-kiyin bolup diniy teshkilatlarning öy-mülki toghrisidiki siyasetni emilleshtürüsh mesilisi heqqide mexsus höjjet tarqitip, diniy siyasettin chetnep ketken yerlirini jiddiy, adil bir terep qildi. 1982-Yili ölkilik hökümet merkezning 19-nomurluq höjjitige asasen, partiyining diniy étiqad erkinliki siyasitini yenimu ilgirilep emilleshtürdi. Xunendiki meschitler pütünley échiwétildi. Buning bilen üzülüp qalghan diniy turmush, diniy paaliyetler eslige keltürüldi. Buzuwétilgen, igilep ishlitiwalghan meschit öyliridin rémunt qilinishqa tégishlikliri rémunt qilindi. Qayturushqa tégishlikliri pütünley qayturuldi. Ishlitilip ketkenliri pul ajritip qayta yasaldi, chéqiwétilgen meschitler alaqidar resmiyetler arqiliq qayta yasaldi.

50 Nechche yil mabeynide nurghun wetenperwer diniy zatlar etiraptiki musulmanlarni yéteklep normal diniy paaliyetler bilen shughullinip, saxawetlik ishlarni qilishtin bashqa, öz yézisining iqtisadiy qurulush we medeniyet qurulushi ishlirining tereqqi qilishi üchünmu zor töhpe qoshti. Ular özlirining ish- xizmette estayidil we semimiyliki bilen halliq jem'iyet we inaq jem'iyet berpa qilishta bashlamchi boldi.

Xunen Uyghurlirining örüp-aditi bizning örüp -aditimizge oxshitip kétidiken. Mesilen: fingshu Uyghur-xuyzu yézisida hazirgha qeder qismen aililerde quymaq salidiken, quymaq yéyishtin burun qebre yoqlaydighan adet saqlinip qalghan. Yerlik kishilerning éytishiche, quymaq sélish ishliri toy küni, nezir künliri, héyt künliri, jüme künliri élip bérilidiken. Qebre yoqlighanda axunum xetme qur'an qilip béridiken. Yene bu yézida bir meschit bar bolup, birla waqitta 300 adem namaz öteshke bolidiken. Jüme künliri bu yerdiki Uyghur, xuyzu qéri -yash, er-ayallar jüme namizi ötesh üchün bu meschitke kélidiken. Bizning örüp- aditimizdin perqlinidighan yéri ayallarmu qurban héyt namizi we jüme namizi öteydiken hem meschitke baridiken. Tawyüen Uyghurliri ejdadlirimizning bir-birini körgende salam qilidighan ésil en'enisini saqlap kelgen. Ularning ichide az sandiki chong yashliq Uyghurlar bir - biri bilen körüshkende "Salam" dep amanliq sorishidiken.

Nikahlinish ishlirida ular asasen xuyzular bilen toy qilidiken, eger xenzular bilen toy qilsa choqum shertname tüzüshi, yeni xenzu terep Uyghurlarning turmush aditige hörmet qilishqa razi bolushi shert iken. Tawyüen Uyghurlirida oghul öylesh adette tonushturush, telep quyush, chay ichürüsh, toy qilishtin ibaret töt basquchtin ötidiken.

Xunen Uyghurlirining Famile we Jemet Qarshi

Xunen Uyghurlirining bizge chongqur méhri- muhebbiti bar bolup, örüp adetlirini, til-yéziqini eslige keltürüp, Uyghur tilida sözleshni, buningdin kéyinki ewladlirini til-yéziqi bar, ismi jismigha layiq heqiqi Uyghur qilip yétishtürüp chiqishni birdek arzu qilidiken. Biz bu yézidiki bir Uyghur déhqan ailisige kirginimizde, öy igiliri bizni qizghin kütüwaldi. Biz ehwallashqach aile ehwalini soriduq. Ular bir oghlining barliqini, ötken yili herbi sepke qatnashqanliqini éytti. Ular oghlining herbiy sepke qatnashqanliqtin, yene kélip qeshqerde wezipe ötewatqanliqidin, özlirining esli bowiliri yashighan qedim diyarda turuwatqanliqidin qewetla söyinidiken. Biz yene ularning aile shejerisining bar -yoqliqini soriwiduq, ular "bar" dep bizge öyning türige qoyulghan, ustelge qizil tawar yépip qoyulghan qizil sirlaqliq bir sanduqni körsetti. Sanduq ichide tüplen'gen 16 toplam xenzuche matériyal bar iken. Öy igisi: "mana bu bizning nesep shejerimiz. Uninggha 22 ewlad nesebimizning shejerisi pütülgen" dédi. Shejere nahayiti retlik, éniq, shunche estayidil ishlen'gen iken. Tawyüen Uyghurliri bir famililikler bir yerde olturushni yaxshi köridiken. Ularning öyliri asasen ikki qewetlik bolup, turmushi xili yaxshi iken. Öyliride aile éléktér saymanlirining hemmisi bar iken. Jyen famililik Uyghurlar ailiside jyen jemetining jemet shejerisi etiwarlap saqlinidiken hem bu jemet shejerisining mezmunidin xewerdar iken, ular bu yaxshi ademni ewladtin ewladqa dawamlashturup keptu.

Alma --- Eng Yaxshi Oruqlitish Miwisi

America'da elip berilghan eng yengi tetqiqat netijisidin qarighanda, chushluk tamaqning aldida alma yepbergende, issiqliq enirgiyisining istimalini 180 caloriye azaytqili, shu wejidin oruqlash mexsidige yetkili bolidiken.

America Pennsylvania shtatliq universitining tetqiqatchiliri normal beden eghirliqidiki tejribe obektlirini 3 gruppigha ayrip, 5 hepte tejribe epbarghan: tamaqning aldida, 1- gruppidikiler hichnime yimeydu, 2- gruppidikiler bir taldin alma yeydu, 3- gruppidikiler alma murapbasi yeydu yaki alma shirnisi ichidu; 15 minuttin keyin 3 gruppidikiler oxshash tamaq bilen ghizalinidu; tamaqtin keyin, tatqiqatchilar tejribe obektlirining qobul qilghan issiqliqini olcheydu. Netijide, tamaq aldida bir tal alma yigen kishiler qalghan ikki gruppidikilerge qarighanda 187 caloriye issiqliqni az qobul qilghan.

Tejribidin yekunlendiki, tamaqtin burun miwe yiyish kishilerning isiqliqni az qobul qilishigha sewep bolidu. Yene bir tereptin, putun miwini yiyish, miwe sherbiti/murapbalarni istimal qilghan'gha qarighanda teximu unumluk. Her xil miwilerni selishturghanda, almining oruqlitish unumi eng yaxshi bolghan.

I. N. Aptap terjime qilip teyyarlighan

Uyghurlarning Tarixiy Kelip Chiqishi Toghrisida Mulahize

Turghun Almas

-------------------

Yéqinqi yillardin buyan Uyghur tarixini tetqiq qilishqa kirishken tarixshunaslarda, Uyghurlarning Shinjangda qachandin buyan makanlashqanliqi we esli kélip chiqishi heqqide bir-birige oxshimaydighan mundaq ikki xil köz qarash bar.

Bu ikki xil köz qarashning birinchi xili: Uyghurlar miladining 845- yili mongghuliye dalisidin gherbke köchüp, Shinjangda makanlashqan dep qarisa, ikkinchi xildikiliri, Uyghurlar ezeldin mungghuliyening sherqidiki hin'gaan taghliri (qidirqan taghliri) din gherbte balqash kölining boyighiche bolghan keng térritoriyide we Ottura Asiyada (Shinjang buning ichide) olturaqlashqan qedimki xelq dep qaraydu.

Uyghurlarning kélip chiqishi heqqide bir-birige oxshimaydighan ikki xil qarash bar. Birinchi xili: Uyghurlar bilen honlar we Türkler qan qérindash dep qarisa, ikkinchi xildikiliri honlar, Uyghurlar, Türkler qan qérindashliq jehette bir-birige munasiwiti yoq dep qaraydu.

Men bu mesililer üstide tarixiy pakitlargha asaslinip turup, yuqiridiki ikki xil köz qarashlar heqqide öz mulahizilirimni otturigha qoyup ötimen.

1- Uyghurlarning Esli Makanliri Heqqide

Uyghurlar Türkiy xelqlirining eng asasliq bir tarmiqi bolup, tarixining uzunluqi, emgekchanliqi, köreshchanliqi bilen shanliq medeniyet yaritip, Junggo we dunya medeniyitining ghezinisige ölmes töhpilerni qoshqan millet.

Uyghurlar miladidin xéli köp esirler ilgiri "Turalar" dégen nam bilen atilip kelgen bolsimu Junggoning qedimki tarixiy kitablirida peqet miladidin üch esir burunla tilgha élin'ghan. Ular sherqte bayqal kölining jenubidin tartip gherbte értish deryasi, balqash kölining boyliri we Ottura Asiya qatarliq bipayan térritoriyide yashap bu jaylarning tebiiy sharaitini hésabqa élip, déhqanchiliq, charwichiliq, hönerwenchilik, owchiliq bilen shughullan'ghan.

Hazirqi zamandiki gherb burzua tarixchilirining bir qismi, Shinjangda qedimki zamanda yashighan xelqler Hindi-Yawropa til sistémisida sözlishidighan, érqi jehettin arian neslige (Iranliqlarmu buning ichide) mensup bolghanlar idi, déyishidu. Mesilen: charrussiye jahan'girlikining chong jasusi g. Garzimaylo bundaq dep yazidu: «eng qedimki dewrde pamirdin tartip uning sherqighe (Tarim oymanliqini démekchi - t) Iranliqlar kélip jaylashqan. Yene melum bir mezgilge kelgende Junggoning ichki jayliridin xenzular bu yerge zormu zo kelgen.»

U yene mundaq dep yazidu: «Turpanning deslepki ahalisi Iranliqlar idi. Kéyinki chaghlargha kelgende, ularni kélip chiqishi Türklerge mensup bolghan xilmu xil ahale sherq tereptin kélip qistap qoydi. Netijide Turpanda olturaqlashqan Iranliqlarning bir qismi kéyin kelgenler teripidin siqip chiqirilip, Junggoning gherbiy qismigha ketti. Bir qismi ulargha assimlatsiye bolup, mushu xildiki derijige yétip, tili bilen özining irqi perqlirining hemmisini yoqatti.»

19- esrning axiri bilen 20- esrning bashlirida ilgiri-axiri bolup, Shinjang we Dunxwanggha kélip, qedimki zamandin ottura esirgiche Uyghurlar yaratqan shanliq medeniyetning eng ésil yadikarliqlirini élip ketken likok, siteyin qatarliq gherb borzua alimlirining köz qarishi g. Garzhimaylo bilen oxshash. Qedimki zamanda Tarim oymanliqida barliqqa kelgen shanliq medeniyetni Uyghurlar yaratqan bolmastin, arian neslige mensup bolghan xelqler yaratqan démekchi bolidu.

Kishini ejeplendüridighini shuki: yéqinqi yillardin buyan élimizdiki bezibir tarixshunaslarmu yuqiriqilarning sepsetisini quwwetlep, tarixiy pakitlargha xilap halda mundaq déyishidu: «(Tarim oymanliqi) miladidin kéyinki birinchi ming yilliqining aldinqi yérim mezgili bilen uningdin sel kéyin, bu yerde Iran tilida sözlishidighan (Qeshqerdin xoten etraplirighiche) we uningdin bashqa Hindi-Yawropa tilida sözlishidighan («toxar tili» dep atilidighan) uruq-qebililer (aqsu, Kuchar, qarasheher, Turpan etraplirida yashighan, bundin tashqiri yene Hindi-Yawropa til sistémisida sözlishidighan qedimki zamandiki fishamshan döliti, niyedin tartip lopnur etraplirighiche) milletler, shuning bilen bille tibet tilida sözlishidighan tibet qatarliq milletler yashighan. Türk milliti (qedimki zamandiki Uyghurlarmu buning ichide) éhtimal 7-, 8- esrdin kéyin shimaldin bu yerge kelgen. Belki qedemmu qedemlep shu yerning hökümranigha aylan'ghandin kéyin, axiri bashqa qedimki milletlerning tilini yéngip hökümran orunni igiligen.»

Gherb borzua alimlirining köz qarishigha maslishidighan yuqiridiki hökümler toghra emes. Ularning birdinbir asaslinidighini Kuchar, qara sheher rayonliridin tépilghan zor miqdardiki sansikirit yéziqi, qarushti yéziqi, (bu yéziqlarni qedimki zamanda Hindilar qollan'ghan)bilen Hindi tilida yézilghan buda telimatigha dair yazma yadikarliqlardin ibaret.

Sansikirit yéziqida buda namilerning qanche köp bolushidin qet'iynezer, undaq matériyallar bu yerde yashighan xelqlerning Hindi-Yawropa tilida sözlishidighan arian nesilige mensup ikenlikini ispatliyalmaydu. Miladining birinchi esridin bashlap Hindistan arqiliq budda dini Tarim oymanliqidiki xoten, Kuchar, Qeshqer, kéyinrek Turpan qatarliq jaylargha tarqilip, ata-bowilirimizning dini étiqatigha aylan'ghan. Shu chaghdin bashlap, Uyghur tiligha terjime qilin'ghan budda nomliri bolmighanliki üchün, budda ibadetxaniliride budda rahipliri sansikirit yéziqi bilen Hindi tilida yézilghan budda nomlirini oqughan, buni xelq chüshenmeytti, bu Uyghurlar islam dinigha étiqat qilghandin kéyin, islam desturi bolghan qur'an we bashqa eqidiler yézilghan nurghun kitablar erep, pars tilida bolup, buni az sandiki diniy erbaplar chüshinidighan bolsimu, addiy xelq biwasite oqup chüshinelmeydighanliqigha oxshash bir ehwal idi.

Shuning üchün diniy ölimalarning meschit, medrislerde ereb, pars tilidiki islam eqidiliride wez éytqanliqi we taliplargha ders ötüp bergenlikige qarap, ularni ereb déyishke bolmighinidek, qedimki zamandiki Uyghur buddistlirini ibadetxanilarda sansikirit yéziqi bilen yézilghan Hindi tilidiki budda nomlardin emr-merup qilghanliqigha qarap, ularnimu Hindi dégili bolmaydu.

7- esrde yashighan meshhur buddist we terjiman shuen zuang «ulugh tang dewridiki gherbke sayahet xatirisi» namliq esiride nahayiti éniq qilip Qeshqer, xoten, Kuchar etraplirida qolliniwatqan yéziq Hindi yéziqi bolup, tili Hindi tili emes, dep körsetken.

Emdi Uyghurlarning eng qedimki zamanlardin tartip Tarim oymanliqida yashap kelgenlikige dair tarixiy pakitlar üstide toxtilimen. 1981- yil 2- ayning 24- küni Uyghurche Shinjang gézitining bétide bir tarixiy maqale bésilghan. Maqalida 1979- yili qishta Shinjang ijmaiy penler akidimiyisi arxéologiye tetqiqat orni könchi deryasining boyidiki bir iptidaiy qewristanliqtin ikki jesetni tapqanliqi éytilghan. Maqalida bu jesetlerning biri yash ayal, yene biri kichik bala bolup, nenjing dashü jughrapiye fakultétining karbon 14 tejribixanisi, qewristanliqtin qézip élin'ghan yaghachlarni tehlil qilish arqiliq jesetlerning buningdin 6412 yil (+_117) burunqi jeset ikenlikini deslepki qedemde éniqlap chiqilghanliqi xewer qilin'ghan. Bu hazirghiche aptonom rayonimiz we memliket boyiche tépilghan eng qedimki jeset ülgisi. Shundaqla dunya boyichimu hazirghiche tépilghan qedimki jesetler ichide eng burunqi jeset ülgisi bolup hésablinidu.

Bu qedimki jesetning tépilghanliqi, Shinjang rayonining qedimki medeniyiti we shu zamandiki az sanliq milletlerning fiziolugiyilik alahidilikini we bu rayonning déhqanchiliq, charwichiliq, yung toqumichiliq, hüner-sen'iti, zibu-zinnet buyumlirini tetqiq qilishta muhim ehmiyetke ige.

«Bu jesetlerning yer yüzidin égizrek qurghaq qum dowisidin qézip élin'ghan. Görning ikki béshigha birdin yaghach qoyulghan bolup, yer üstidin körünüp turidu. Gör tik qilip qézilghan, jesetler görde ongdisigha qilip yatquzulghan. Uning üstige yaghach taxtay we taxtaylarning üstige qoy térisi bilen chigh toqulma yépilghan, jeset nahayiti qopal toqulghan rextke oralghan bolup, ayal jesetning béshigha kigiz telpek kiygüzülgen. Uning sériq uzun chachliri dolisigha chüshüp turidu, közliri yoghan, kirpikliri uzun, qangshaliq bu qedimki jesetler bilen bille qézip élin'ghan axiretlikler ichide nahayiti neps toqulghan chigh siwetler bolup, uning ichige ziraet danliri sélin'ghan, emma bu danlar chirip un'gha aylinip ketken. Bala jesiti bilen bille kömülgen chigh siwettin öz péti saqlan'ghan bughday chiqti.»

Yuqiriqi ikki jeset heqqidiki melumat kishini heyran qalduridu. Chünki u Uyghurlarning esli ana yurti, irqi kélip chiqishi, medeniyiti qatarliq jiddiy mesililerge kishini qayil qilghudek jawab béridu. Lopnurdin chiqqan ikki jesetning bundin 6412 yil ilgiri depne qilin'ghan qedimki zamanlardin buyan Tarim oymanliqida, arianlar emes, Uyghurlarning yashap kéliwatqanliqini ispatlaydu.

«Qedimki dunya tarixi» diki melumatqa asaslan'ghanda, buningdin 4000 yil burun hazirqi Hindistanda, Hindi-Yawropa til sistémisigha kiridighan, tégi-tektini sürüshtürgende arian(arilar) neslige mensup bolghan hazirqi Hindilarning ejdadi emes, belki bashqa irqqa mensup dirawidilar yashighan idi, 4000 yil burun Iranda arianlar Hindistan'gha bésip kirip dirawidilarni jenubi qisimgha sürüwetken.

Hazir jenubi Hindistanda yashaydighan ashu dirawidlarning sani 50 milyon'gha yétidu. Eger arianlarning Irandin Hindistan'gha köchüp kelgenlikini nezerde tutup, Hindistan'gha chégridash bolghan jenubi Shinjang (Tarim oymanliqi)gha arianlar Hindistan arqiliq ötken déyilse, bu pakitlargha uyghun kelmeydu. Chünki sériq chach, qangshaliq, béshigha kigiz telpek kiygen ayal jesitining 6412 yil ilgiri lopnur etrapida depne qilinishi, arianlar Irandin Hindistan'gha bésip kirishtin 2500 yil burunla Uyghurlar ejdadining Tarim oymanliqida yashap turghanliqini ispatlaydu.

Mana shu pakit, bezi tarixshunaslarning «Uyghurlar, 845- yili mongghuliye dairisidin Shinjanggha köchüp kelgen, uningdin burun Shinjangda Uyghurlar yoq idi» dégen qarashlirinimu ret qilidu.

Lopnurdin tépilghan jesetlerning depine qilin'ghan waqti, jesetning yung toqulma rext bilen oralghanliqi, gördin yaghach taxtaylar, chigh siwet, öz péti saqlinip qalghan bughdaylarning chiqishi, Tarim wadisida medeniyetning nahayiti qedimki chaghdin bashlinip, ata-bowilirimizning déhqanchiliq, qol-hönerwenchilik, charwichiliq bilen shughulghanliqini körsitidu.

Lopnurdin tépilghan jesedler we bashqa buyumlar, tarixchi morganing «dunya medeniyitining achquchi Tarim deryasi tüzlengliki astida kömüglüktur. Qachanki bu achquch tépilidiken dunya medeniyitining siri melum bolghusidur.» Dégen karametlik hökümning toghurliqini ispatlidi.

Tarim wadisidiki eng qedimki medeniyetning sirini üzül-késil échish, antropologiye, itnugrafiye, arxéologiye qatarliq penlerning aldidiki eng jiddiy we shereplik wezipe.

Bu yerde bir'az yiraqtin gep achqinimizda mesile téximu aydinglishidu.

Miladining 2- esride yashighan yunan alimi p. Tulumi özining on tomluq «jughrapiye» namliq esiridiki «sirislar döliti» (yipek döliti) babida hazirqi Tarim deryasi wadisidiki asasiy yerlik xelqning Uyghur ikenliki, ularning pile béqip, yipektin nepis shayi-etleslerni toquydighanliqi Tarim oymanliqining tebiiy sharaitliri (taghliri, deryalirimu buning ichide) heqqide xéli tepsiliy melumat bergen.

«Wiy sulalisi yilnamisi» diki melumatqa asaslan'ghanda, 4- esrning axirlirida hazirqi mongghuliyening sherqiy qismida, esli kélip chiqishi tun'gus neslidin bolsimu, xéli derijide Türkleshken, yawrupaliqlar «awarlar» dep atighan, jurjanlar bash kötürdi. Mana shu jurjan Türklirining qaghani shiron (miladining 400- yildin 411- yilghiche qaghan bolghan) miladining 400- yilliri mongghuliyediki Uyghurlar, altaydiki Türklerni boysundurghandin kéyin xéli kücheydi. Uyghurlar jurjan qaghanliqning qoshunlirida herbiy xizmet öteshke mejbur qilin'ghan bolsa altaydiki Türkler jurjanlar üchün herbiy qoral yasap bérishke qilin'ghan. Chünki, altay Türkliri métal éritip türlük qorallarni yasashqa nahayiti mahir idi.

Jurjan qaghanliqi térritoriyisining gherbiy jenubi hazirqi qara shehergiche, gherbiy ili wadisighiche, sherqiy chawshienning gherbigiche, shimaliy tashqi mongghuliyening shimalighiche, jenubi ichki mongghuliyening jenubighiche sozulghan bolup, paytexti hazirqi gensu ölkisidiki jangpi nahiyisining shimalida idi.

Miladining 487- yili mongghuliye dalisidiki Uyghurlarning bir qismi burkli(tumaghliq) qebilisining xani ay ojroning yétekchilikide jurjanlargha qarshi isyan kötürüp, tengritaghlirining shimaliy qismigha (hazirqi jungghar dalisigha) köchken. Shu qétim altay arqiliq Shinjanggha köchken Uyghurlarning sani 600 ming bolup, 120 ming ailidin ibaret idi.

Jurjan qaghani tulun (487- ~ 492- yillari) nurghun qoshunlirini bashlap, Uyghurlarning keynidin qoghlap keldi. Jenubiy altayda bolghan urushta Uyghur xani ay ojro jurjan qaghani tulun qoshunlirini tarmar qildi, urushta yéngilip qéchip ketken tulun qaghanni jurjan hökümranliri öltürüp ornigha naghayni qaghan qildi. Uyghurlar 487- yili jurjanlar üstidin ghelibe qilghandin kéyin, Shinjangdiki öz qérindashliri bolghan Uyghurlar bilen birliship, tarixta «égiz harwiliqlar xanliqi» dep atalghan Uyghur xanliqini qurdi. 60 Yil höküm sürgen (miladining 487- yildin 546- yilghiche) bu Uyghur xanliqining paytexti manas etraplirida bolup, térritoriyisi shimalda altay, sherqte qumul, gherbte sayram köli boyighiche, jenubta qarasheher, lopnur etraplirighiche sozulghan bolup, shimalda jurjanlar bilen, qarasheher etraplirida aq honlar bilen, lopnur etraplirida tuyghunlar (tibet xanliqi) bilen daim urushup turghan. «Tang sulalisi yilnamisi» diki matériyallarda Uyghurlarning 845- yili mongghuliye dalisidin gherbke köchüshlirining sewebliri we kéyinki teqdiri toghrisidiki ehwallarni töwendikidek bayan qilin'ghan.

200 Yil höküm sürgen Uyghur qaghanliqi 646- yilidin 845- yiligha kelgende ichki urushlar, Qirghizlarning isyan kötürüshi qatarliq heriketler (herbiy wezir toluq baghaning Qirghizlarni isyan kötürüshke küshkürtishi) qarning qattiq yighip, charwa mallarning köplep ölüp kétishi, waba késilining tarqilishi bilen ademlerning nabut bolushi qatarliq tebiiy apet, sewebler tüpeylidin dölet halaketke qarap yüzlendi. Mana mushundaq éghir ehwalgha duch kelgen Uyghurlar bir nechche yönilishke tarap mongghul dalisidin köchüshke bashlidi.

Oki tigin, inen tigin bashchiliqidiki jenubqa qarap köchken Uyghurlar xébiy, senshi, shenshi ölkilirining shimaligha yéqinlap kélip, tang sulalisining yardimini alghandin kéyin yene shimalgha qaytip öz qaghanliqini halakettin qutuldurup almaqchi boldi. Lékin ularning bu ümidi yoqqa chiqqandin kéyin halak boldi. Bular 300 ming kishi öpchuriside idi.

Gherbke qarap köchken Uyghurlarning köp qismi yette su we hazirqi Qirghizistan rayunlirigha bérip makanliship, öz qérindishi bolghan qarluqlargha qoshuldi.

Uyghurlarning yene bir tarmiqi gensuning xéshi karidurigha kélip, xanliq qurdi. Bu xanliq 870- yildin1031- yilighiche höküm sürüp, tangghut xanliqi teripidin yoqitildi. Kéyin ular (sani 200 mingdin köprek idi) tangghutlar (tibet) we xenzulardin san jehettin az bolghanliqi üchün bara-bara ulargha singip ketti. Gherbke qarap köchken yene bir tarmiqi15 yashliq orxun shahzadisi pan tigin yétekchilikide altay bilen tengritaghlirining arisigha kélip makanliship, Uyghur qaghanliqining siyasi merkizini beshbaliq qilip belgilidi. Pan tiginning talantliq herbiy serkedisi bukuqun bashchiliqidiki Uyghur qoshunliri tibetlikler üstidin ghelibe qilip, ularni deslep shimaliy Shinjangdin, kéyin Turpan, qara sheher, Kuchar qatarliq jaylardin qoghlap chiqardi. Shahzade pan tigin shu ghelibe asasida, Uyghur serkedisi bukuqunning sadaqet bilen yar-yölekte bolushigha tayinip miladining 850- yili meshhur idiqut xanliqini (850- ~ 1250- yillar höküm sürgen) wujudqa keltürdi. Bu xanliqning yazliq paytexti beshbaliq, qishliq paytexti Turpan qaraghujidiki idiqut shehiri idi.

Shahzede pan tigin bashchiliqidiki gherbke köchken Uyghurlardin köp dégende, 200 ming kishi Tarim oymanliqigha kélip makanlashqan. Ikki xen yilnamisidiki melumatqa asaslan'ghanda, del shu chaghda Tarim oymanliqi we uninggha yandash bolghan jaylardiki ahalining sani bir milyondin artuq idi. Uning üstige ular budda dinigha étiqat qilatti. Mongghuliye dalisidin köchken Uyghurlar medeniyet jehette bir qeder arqida bolup, mani dinigha étiqat qilatti.

Eger gherb borzua tarixshunaslarning qarishi boyiche 845- yili mongghuliye dalisidin Uyghurlarning Shinjanggha köchüp kélishidin burun esli Shinjangda Uyghur yoq déyilidighan bolsa mongghuliye dalisidin köchken Uyghurlar Shinjangdiki yerlik ahalige qarighanda, san jehettin bir nechche hesse az, medeniyet jehette bir qeder töwen, diniy étiqadi bashqa turuqluq, qandaq qilip ularni (Shinjangdiki ahalini) Uyghurlashturup kételeydu?

Shunisi éniqki, mongghuliyedin köchken Uyghurlar Shinjanggha kélip, özidin nechche hesse artuq bolghan Uyghur qérindashliri bilen qoshulghanliqi üchünla qudretlinip, téz aridila tibetliklerni Shinjangdin qoghlap chiqirip, idiqut xanliqini quralighan.

Xulase qilip éytqanda, yuqirida keltürgen ishenchilik pakitlar Uyghurlar Shinjangning eng qedimki we esli xelqi ikenlikini ispatlashqa yéterlik bolsa kérek.

2 . Uyghurlarning Kélip Chiqishi Heqqide

Uyghurlar kélip chiqishi jehettin turalarning ewladi bolup, honlar, Türkler bilen qan qérindash idi. Ular til jehettin altay til sisitémisidiki Türk tilliri guruppisigha kiridu.

Qedimki chaghlarda hun yaki Türk dep atalghan xelqler altay we tengritaghlirining shimalida yashighan idi. Arxéologiyilik qézishlar netijiside altay taghliridin miladidin ilgiriki chaghlargha dair nurghun qewriler tépilghan. Bu qewrilerdin chiqqan honlar we Türklerning jesetliri nahayiti égiz boyluq, qawul ustixanliq ademlerdin bolup, Uyghurlarning iskilitliri bilen oxshash, ular qangshaliq, yüzliri aq süzük, qawul idi.

Honlar égiz boy, qawulliqi, chirayi qatarliq xususiyetlerni qedimki Junggo tarixidiki melumatlarmu ispatlap béridu.
«Xen yilnamisi» diki «chingmidé heqqide qisse» babida, hun shahzadisi chingmidining boyi sekkiz chi ikki sung. Buyi hazirqi uzunluq ölchimidiki métirgha sundurghanda, ikki métir seksen santimétir bolidu. Bu pakit altay taghliridiki hun qebriliridin tépilghan hun jesetlirining nahayiti égiz boy, qawul ademler ikenlikining rastliqini ispatlaydu.

Junggo penler akadémiyisi arxéologiye tetqiqat orni teripidin 1955- ~ 1957- yilliri shenshi ölkisining hazirqi shien shehiri etrapidiki xen sulalisi dewrige ait shanglingfen dégen jaydin 140- nomurluq alahide bir qebre tépilghan. Bu qewrige depine qilin'ghan ölük bilen bille kömülgen axiretlik nersiler ichidin ikki parche töt chasa mis taxtay chiqqan. Mis taxtaygha ikki neper adem, ikki atning süretliri neqish qilip chüshürülgen. Ikki adem bir-birining béli hem paqalchiqidin tutushup, chélishiwatqan qiyapette turushqan. Ular qangshaliq, yayma chach bolup, paqalchekliri oralghan ishtan kéyishken (e-Kitap: Hunlarning Omumiy Tarixi, 90- betke qarang).

Arxéologiye alimliri bu qewridin chiqqan kishilerni hunlarning xen sulalisigha ewetken elchisi yaki elchining hemraliri dep békitken. Bu qewride tépilghan nersiler hunlarning chach qoyush shekli, kiyinishliri, chirayi, chélishish adetliri bilen qiyapetlirini chüshinishke yardem béridu.

1972- yili Shinjangning arxiologik xizmetchiliri Turpan nahiyisidiki astane qewristanliqidin beshinchi esirdiki Turpan walisi, hun shahzadisi qutqupantayning qewrisini tapqan.

Miladining 445- yili qutqu pantay depine qilin'ghan qewridin laydin yasalghan töt but tépilghan, butlar pichaq bilen qirip yasalghan bolup, addiy, janliq. Butlarning alahidiliki shuki, yüzliri sozunchaghraq, qangshaliq yayma chach. Mushu lay butlarmu hunlarning qiyapitidiki xususiyetlerni özide gewdilendürgen bolup, shien etrapidiki shanglingfen dégen jaydin tépilghan mis taxtaygha chüshürülgen hunlarning qiyapetliri bilen oxshash. Qutqu pantay gensuda qurulghan hun xanliqi (miladining 397- yilidin 460- yiliqiche höküm sürgen)ning meshhur xani qutqumonsunning oghli idi. Qutqumonsun hökümranliq qilghan chaghda (miladining 400- yilidin 432- yiliqiche) hun xanliqi taza kücheygen bolup, xanliqning térritoriyisi dairisige gensuning xéshi karidori, köknurning (chingxey) bir qismi, Shinjangning sherqiy qismi (Turpanmu buning ichide) mu kirgen idi.

Wiy sulalisi (miladi 385- yilidin 534- yilighiche) ning tarixi bolghan «wiy sulalisi yilnamisi» diki «égiz harwiliqlar heqqide qisse» babida, «égiz harwiliqlar (Uyghurlar) qediki chaghdiki qizil turalarning (tura sherqiy Uyghurlarning nami idi) neslidin idi. Bashta ular turalar dep atalghan, shimalliqlar (shimaliy sulaliler közde tutulidu) ularni égiz harwiliq turalar dep atashqan, ularning tili hunlarning tili bilen oxshash bolup, bezide azraq perqi bolup, ularning ata-bowisi hunlarning jiyeni idi» déyilgen.

Qedimki zamanlarda, Uyghurlar mongghuliye dalisining alahide bolghan jughrapiye sharaitini (yaylaq, dala, chöl, qumluq) hésabqa élip égiz chaqliq harwilarni ishletken. Shuning üchün ularni tarixchilar égiz harwiliqlar dep atashqan.

Miladining 90- yilliri öz ara dawam qilghan ichki urushlar, düshmen ellerning pursettin paydilinip qilghan hujumliri netijiside, éghir meghlubiyetke uchrighan hunlarning xéli köp qismi mongghuliye dalisidin gherbke qarap köchüp, gherbiy Asiya terepke ketken. Shu chaghda hazirqi Kucharning shimalidiki (toqquz tara, tékes etrapliri) jaylarda, gherbke köchken hunlarning bir qismi olturaqliship qalghan, mana shu honlar miladining beshinchi, altinchi esirde zabindirlar döliti dep atalghan bir kichik dölet qurghan. Shimaliy sulalilar tarixining «gherb elliri heqqide qisse» babida «bu döletning örp-aditi, tili égiz harwiliqlar bilen oxshash idi» déyilgen.

Süy sulalisi (miladining 581- ~ 618- yillar) ning tarixi bolghan «süy sulalisi yilnamisi» da hunlarning ewladi bolghan turalarning (Uyghurlarning ejdadlirining) 6- esrning axirida, jaylashqan orunliri, namliri, örp-adetliri heqqide xéli éniq tepsiliy melumat bar. «Turalarning ata-bowiliri hunlarning ewladliri idi. Ularning uruq-jemetliri nahayiti nurghun.» Turalarning jaylashqan orunliri namlirini «süy yilnamisi»gha asaslinip mundaq bayan qilishqa bolidu.

1. Bayqal kölining jenubida, toba qebilisi yashaydu;

2. Mungghuliyidiki toghla deryasining shimalida Boko, Tongra, Uyghur, Bayirqu, Borkli, Erkin, Munchin, Töre, Izgul, Qun, Xoghursur qatarliq qebililer yashaydu;

3. Qumulning gherbidin tartip, qarasheherning shimalidiki tengritaghliri etrapida, qalpaqlar, yorjilar, aziylar, sighinaqlar, oghuzlar, Qirghizlar, onxorlar yashaydu;

4. Altay taghlirining gherbiy jenubida, sur tardushilar, jeruqlar, zabindirlar, turgeshler yashaydu;

5. Qanglining shimalida, (hazirqi qazaqistanning gherbiy shimalida) idil (wolga) deryasining boylirida, adizlar, hazarlar, bulgharlar, fichinekler, qipchaqlar, siwarlar, bortaslar yashaydu;

6. Kaspi déngizining sherqiy we gherbiy terepliride, sarighurlar, sansuyanlar, mukshlar, chirkesler yashaydu. Sherqiy roma impériyisining sherqide oghuzlar, alanlar, bashqurdlar yashaydu. Ularning atilishi her xil bolsimu ortaq nami turalar dep atilidu. Ular jaylashqan orunlirigha qarap, sherqtikiliri sherqiy Türklerge, gherbtikiliri gherbiy Türklerge qaraydu.

Mana bu melumatqa qarighanda, turalarning tarqilip yashighan jayliri intayin keng bolup, gherbte kaspi déngizining gherbidin tartip sherqi Ottura Asiya arqiliq mongghuliye we bayqal köllirining boylirighiche sozulghan.

Yuqiridiki pakitlar yene bir tereptin Uyghurlar bilen honlar we Türklerning qan qérindashliqini ispatlashta nahayiti yuqiri qimmetke ige.

«Kona tang sulalisi yilnamiside «Uyghurlarning ata-bowisi hunlarning ewladi idi, kéyin wiy sulalisi zamanisida, turalar dep ataldi» déyilgen. Milletlerning peyda bolush tarixidin qarighanda qan sistémisi jehettin öz'ara yéqin kélidighan uruqlar birliship qebilini wujudqa keltürgen bolsa, yene qan sistémisi tili, örp-adetliri jehettin öz'ara bir-birige yéqin kélidighan qebililer birliship qebililer ittipaqini wujudqa keltürgen. Eger shuning ichide, melum bir qebile küchlük bolsa (san jehettin köp, jenggiwarliqi üstun bolsa) qebililerni birlikke keltüridu. Shu qebilining nami bashqa qebililerning ortaq namigha aylinidu. Shunga san jehettin intayin köp, intayin jenggiwar bolghan Uyghurlarning nami, sherqiy we gherbiy turalarning ortaq nami bolghini tesadipi emes. Miladidin üch esir ilgiriki chaghlardin tartip, miladining 6- esrgiche hazirqi bayqal kölining jenubi we mongghuliyede yashighan Uyghurlarning ata-bowilirining nami turalar dep yürgüzüp kelgen bolsa, 7- esrde mongghuliyediki sherqiy turalar bilen tengritaghliri etrapliri we uning gherbide yashighan gherbiy turalarning nami Uyghur dep atilidighan bolghan.

Ju sulalisi (miladining 557- yildin 587- yilghiche höküm sürgen) tarixi bolghan «ju sulalisi yilnamisi» da «Türkler hunlarning alahide bir nesli idi» déyilgen.

Miladining 735- yili qutluq iltirish qaghanliqining (miladining 681- yilidin miladining 743- yilghiche) qaghani bilge qaghan (miladining 716- yildin 735- yilghiche) xatirisige orxun deryasining boyigha mer mer tashtin qoyulghan yadikarliqida «toqquz oghuzlar men bilen nesildash idi» déyilgen. Yadikarliqta éytilghan «toqquz ughuzlar» del Uyghurlarning özi bolup, Uyghur qaghanliqi dewride (miladining 646- yildin 845- yilghiche) sherqiy Uyghurlar «toqquz oghuz», «toqquz Uyghur» dep ikki tarmaqqa bölünetti.

Yunan tarixchisi hiradut miladidin besh esir ilgiri Ottura Asiyagha qilghan sayahitide u yerde körgen bir irqini «Türk» dep yazghan . Kéyinki tarix alimliri hiradutning shu sözini toghra dep hésaplighan. Miladining birinchi esirde yashighan roma tarixchisi attalata «sifikler bilen Türkler bir irqidur» dégen.

Miladidin birnechche esir ilgiri yashighan yunan tarixchiliri gherbte qara déngizning shimalidin tartip sherqte altay taghlirighiche bolghan cheksiz térritoriyede yashighan xelqlerni «sifikler» dep atighan.

«Tarixname», «xen sulalisi yilnamisi» diki gherb ellirige bérilgen melumattimu, honlar, ulugh yawchilar, uysunlar, qanglilar, alanlar(kaspi déngizning shimalida)ning örp-adetlirining oxshashliqi éytilghan.

Mana mushu yuqirida tilgha élin'ghan xelqler qedimki zamanda, qan qérindashliqi, til, örp-adetliri jehetliridin bir-biri bilen nahayiti yéqin bolup, hazirqi zamandiki Türkiy xelqlerning wujudqa kélishide nahayiti muhim rol oynighan.

Uyghurlarning örp-adetlirimu honlar, Türklerning örp-adetliri bilen oxshash idi. Türkiy xelqliride kishi ölse chikisini tilip, qan chiqirip peryad chékish, merhumning ayalini, min'gen étini bille qoshup depne qilish, merhum hayat waqtida, qanche düshmen öltürgen bolsa shunche tash qoyush adetliri bar idi.

Miladining 570- yili, konstantinupoldin ilidiki tékes yayliqigha kelgen sherqiy roma impériyesining elchiliri qaghan istimiy xanning depine murasimini öz közi bilen körgen. Bu heqte 6- esrde yashighan sherqiy roma tarixchisi minandirning xewer bérishiche, «merhum istimiy qaghanning oghli tarduxan bir nechche esirlerni öltürüp dadisi bilen bille kömüshtin ilgiri, dadisigha yetküzüp qoyush üchün esirlerning quliqigha nzmidu birnémilerni pichirlighan iken» déyilgen.

757- yili tang padishasi tang shawzuning kichik qizi melike ninggu, Uyghur qaghani ilxan (miladining 747- yildin 759- yilghiche qaghan bolghan)gha yatliq qilin'ghan. Aridin ikki yil ötüpla 759- yili ilxan alemdin ötken. Uyghurlar ilxanni depne qilidighan chaghda, öz örp-aditi boyiche, melike ningguni ilxan bilen bille kömüshke urun'ghan. Tang melikisi ninggu , ariliqni yiraq körmey Uyghur qaghanigha yatliq bolghanliqi, Uyghurlarningmu xenzularning örp-aditige hörmet qilishi lazimliqini éytip, tirikla kömülüp kétishtin saqlinip qalghan. Lékin melike ninggu chikisini tilip, qan aqquzup, isekep yighlap, Uyghur qaghani ilxan'gha matem tutqan.

Türki xelqlerde baturluqni hörmetlesh omumlashqan adet bolup, mesilen: honlar asmanda uchup kétiwatqan shungqarni étip öltürgenlerni jengchi hésablighan bolsa, Uyghurlar, Türkler borandek uchqur atni chapturup kétiwétip, oqyani nishan'gha tekküzeligenlerni jengchi hésablighan. Uchar qushlar ichide nahayiti téz uchudighan qanatliq shungqar bolup, uni uchup kétiwatqanda étish nahayiti qiyin bolsimu, bu ishlar honlar üchün adettiki ish idi. Baturluqni hörmetlesh shu derijige bérip yetkenki, Türki xelqler qizliri batur yigitlerni özige jura qilishni ishqi muhebbetning, birer yigitke yatliq bolushning asasiy sherti hésablighan.

Honlar, Uyghurlar, Türkler diniy étiqat jehettin shamanizmgha étiqat qilishatti. Shundaqla börini muqeddes hésablap, uni bextning alamiti deydighan tutémizmgha ishinetti. «Oghuz dastani», «égiz harwiliqlar heqqide qisse», «ergine qun» dastani qatarliq yilname, dastanlardiki böre haqqide epsaniler, mana shu böre tutémi heqqidiki étiqadni körsitidu.

Yuqirida hun, Uyghur, Türklerning nesli xusisiyetliri, tili, örp-adetliri, totém we diniy étiqadi qatarliqlarning oxshashliqi heqqide keltürgen pakitlar, ularning qan qérindashliqini, irqiy jehettin sériq tenlik emeslikini ispatlashqa bolsa kérek.

Bir milletning shekillinishini bir xil qan sistzmisigha baghlap chüshendürmekchi bolush tarixiy pakitlargha uyghun emes. Uyghurlarning ejdadliri qedimki zamanlardin tartip resmiy bir millet bolup shekillen'gechke, sherqtiki mongghul, manju nesillik xelqlerdin siyanpilar, jurjanlar, kidanlar (miladidin üch esir burunqi chaghdin tartip miladidin kéyinki 6- esrgiche) bilen gensu etrapliri we Tarim wadisida (7- esrdin 13- esrgiche) tarixiy seweblerge binaen tibet, xenzular bilen, 13- esrdin 17- esrgiche mongghullar bilen ariliship chétiship ketken. Lékin konkrét tarixiy sharaitta, melum rayonlarda siyanpilar, jurjanlar, kidanlar, tibetler, mongghullar Uyghurlargha nisbeten san jehettin az bolghanliqi üchün ular assimlatsiye bolup ketken. Uyghurlar sériq tenliklerge mensup bolghanlar bilen qan sistémisi jehettin chétishqan bolsimu, özining qedimki ejdadlirigha xas bolghan xususiyetlirini saqlap qalghan.

Qan qérindashliq jehettin asasen oxshash bolghan honlar, ulugh yawchilar, uysunlar, qanglilar, alanlar, Uyghurlar, Türklerning sherqtiki mongghul neslige mensup bolghan xelqler bilen, Ottura Asiyada arian neslige mensup bolghan xelqler bilen öz'ara chétiship singiship kétishtin, Türki tilda sözlishidighan, qan qérindashliqi jehettin bir-birige yéqin kélidighan nurghun Türki milletler kélip chiqqan.

Mesilen: ular sherqiy sibiriyidiki lina deryasining boyida yashaydighan xakaslar (qedimki Qirghizlarning ewladi) gensudiki salalar, sériq Uyghurlar, Shinjangdiki Uyghurlar, qazaqlar, Qirghizlar, sowét ittipaqidiki özbékler, bashqurdlar, tatarlar, qazaqlar, Qirghizlar, Türkmenler, mordawalar, chuwashlar, okrainadiki qalachlar, kawkazdiki chirkesler, daghan tatarliri, kawkaz-Iran, iraqtiki ezerbeyjanlar, Irandiki qalachlar, afghanistandiki özbékler, Türkmenler, moghullar, Türkiye Türkliridin ibaret.

Yuqirida tilgha élin'ghan Türkiy xelqler Asiyadiki köpligen döletlerde yashisimu, jughrapiye jehettin alghanda, ularning yashighan térritoriyisi, Asiyaning sherqidin gherbige we gherbiy jenubigha qarap, bir tutash halda sozulup ketken.

Menbe: Http://www.Uyghurweb.Net/uy/t_almas.Html

Esli Menbe: «Shinjang Uniwérsitéti Ilmiy Jhurnili» 1982- yil 2- san.

Zaman Zorning

(Shexsiyetchilik we Shexsiyetsizlik)
--------------------------------------------------------------------------------

"Zaman zorning" --- alemdiki birdin-bir mutleq heqiqet. Bu heqiqetning négizi shexsiyetchiliktur. Madilarning mikro dunyasidiki ziddiyetlerdin tartip "alem tartishish qanuni"ghiche, chümülilerning yem talishishidin tartip döletler arisidiki urushlarghiche, hemmila jayda "zaman zorning" qanuniyiti özini körsitidu. Darwinizmda éytilghan "tebiiy tallinish" (yaki bolmisa "tebietning tallishi")mu del shu "zaman zorning" qaniniyitining mehsuli. Bu yerdiki "Zor" barliq ishlarda aldi bilen özining mepeetini chiqish nuqtisi qilidu.

Dimek, shexsiyetchilik alemning asasi, shexsiyetsizlik bolsa shexsiyetchilikning türtkiside (yeni "shexsiyet"ni eng zor derijide gewdilendürüsh nuqtisidin) tedrijiy barliqqa kelgen.

Shexsiyetchilik bilen shexsiyetsizlik xuddi mangghan yoli we wezipisi oxshash, emma yünülüshi oxshimighan poyizlardur. Shexsiyetchilik bilen shexsiyetsizlik (bu yerde uni "intérnatsyonalizm" dep atap turay) emiliyette bir-biri bilen tutash, mueyyen shara'itta yene bir-birige özgireleydighan ikki amildur:

Shexsiyetchilik --> tughqanbazliq --> mehelliwazliq --> yurtwazliq --> milletchilik --> wetenperwerlik --> intérnatsyolizm (shexsiyetsizlik)

[Bu yerdin bilimizki, shexsiyetchilik bolmighinida milletchilik (yeni milliy ghurur)ghimu orun qalmaydu; yene bir tereptin eger jemiyette shexsiyetchilik ewj élip turiwerse milliy ghurur oxshashla shekillinelmeydu, intérnatsyonalizmdin éghiz échish téximu tes. Shexsiyetsizlik bolsa pütün jeryanning onggha qarap tereqqiy qilishining herketlendürgüch küchidur.]

Insanlarning tebiitide yuquriqi oxshimighan psixik haletlerning hemmisila mewjut: bezilerde shexsiyetchilik köprek, bezilerde shexsiyetsizlik köprek bolushi mumkin ... ...

Mushundaq bir dunyada, eger birkimde shexsiyetchilik bolmisa, uning nersiliri bashqilargha mensup bolup qélishi mumkin, chünki, shexsiyetchiler her waqt "alimen", déydu, shexsiyetsizler bolsa öz nersilirini barqilargha teghdim qilishqa her waqt teyyar turidu). Eger birkim heddidin ashqan shexsiyetchi bolghinida, uning jemiyettiki ishlirimu algha basmasliqi mumkin, chünki, heddidin ashqan shexsiyetchi kishi jemiyette haman san jehettin mutleq köplükni teshkil qilidighan, hem shexsiyetchilikni yaqturmaydighan, hem intérnatsyonalizm idiyisini téxi hazirlimighan kishilerning, yighip éytqanda "adaletperwer" kishilerning qarshiliqigha uchraydu.

Biologiye nuqtisidin éytqanda, shexsiyetchilik bilen shexsiyetsizlik (intérnatsyonalizm) arisidiki barliq haletler GÉN'ning orunlashturushi bolup, GÉN'ning shexsiyetchiliki (téximu köp DNA ishlepchiqirish arqiliq özining menggü mewjut bolup turushini kapaletlendürüsh "xaish"i) teripidin begilen'gen. Bilishimiz kérekki, shexsiyetchilikte uchigha chiqqan kishiler öz baliliri bilenmu menpeet talishishidu --- bu xil shexsiyetchilikni biologiye nuqtisidin barliq menpeetlerning axirqi "xojayini" bolghan GÉN'mu yaqturmaydu, elwette.

Shexsiyetchilik insan tebiitining eng iptidaiy haliti, shesiyetsizlik bolsa insan tebiitining eng yuquri pellisidur. Jemiyette yashighuchi her bir insan, "shexsiyetchilik" bilen "shexsiyetsizlik (intérnatsyonalizm)" arisida melum tengpungluqni saqlap yashaydu.
--------------------------------------------------------------------------------

Adem tughulushidinla shexsiyetchi kelgen: Bowaqlar tughulushida, gerche qolida hichnerse bolmisimu, özimu téxi bilmeydighan "melum mepeet"ni, ching tügülgen mushtumliri arisida saqlighiniche bu yoruq dunyagha ulishidu; bu dunyani sézish bilen tengla qosaq toyghuzidighan jayni izdeydu hemde uning ornini bilidu, hergiz öz anisining mepeetini oylimaydu; chong bolushqa egiship, Anining tinimsiz terbiyisi astida, balidiki shexsiyetchilik bara-bara aziyidu, emma Anining hayatliqida balining shexsiyetsizliki hergiz Aniningkidin (téximu inchikiligende, "baligha eng chong tesir körsetküchi kishi"ningkidin) éship kételmeydu (bu emiliyette "anilar ulugh", "atilar ulugh" digen uqumlarning bir muhim kélish menbesi).

Anilarning öz baliliri aldidiki shexsiyetsizliki, emiliyette ularning shexsiyetchilikining ipadisidur --- Ana öz balisini mepeetlendürgendila, öz menpeetini eng yuquri nuqtigha yetküzeleydu! (Bu yenila Ana ténidiki DNA'ning mepeetini engchonglashturush nuqtisidin néri emes!)
--------------------------------------------------------------------------------

Nurghun ehwallarda, eger muwapiq qaide-tüzüm boyiche kontrol qilin'ghanda, shexsiyetchilikni ishlirimizning téximu ünümlük, téjeshlik bolushigha xizmet qildurishimiz mumkin.

(1) 18- esrdighu déymen, En'giliye hökümiti türküm-türküm jinayetchilerni Britaniye arilidin Awstraliye qit'esige yötkesh arqiliq, hem jinayetchilerni jazalash meqsidige yetken, hem özining mustemlike ziminidiki menpeetini erzan emgek küchi bilen teminligen. Jinayetchilerni toshush wezipisini xususiy paraxotluq toshush shirketliri öz üstige alghan bolup, desliwide Hökümet terep toshush heqqini aldin bérip mangghuzghan. Netijide nurghun jinayetchiler uzun muddetlik déngiz sepiride késellik, acharchiliq, hetta orunsiz zeximlendürüshler tüpeylidin, nishan'gha saq-salamet yétip baralmighan. Bu ehwallar, elwette, Hökümetke zor ixtisadiy ziyanlarni keltürgen. Kéyin Hökümet kélishim mezmunigha tüzitish kirgüzüp, toshush heqqini jinayetchilerni tapshuriwalghuchi organ saq-salamet baralighan adem sanigha qarap töleydighan qilghan. Qiyas qilishingiz asanki, shuningdin étiwaren jinayetchilerni toshushqa mes'ul paraxot shirketliri özligidin türlük charilerni ishlitip, jinayetchilerni imkan bar saq-salamet yetküzüshke tirishqan ...

(2) Ixtisatshunaslar daim tilgha alidighan "umash teqtimlesh tüzümi" dep atilidighan tipik hikaye bar: Birge paaliyet qilidighan bir gruppa ademn umashni kündilik yimeklik qilidu, disek, bu yerde umash texsim qilish bir mesilige aylinidu. Zadi qandaq qilghanda adil bolghan bolidu? Bezilerning diyishiche: texsim qilish eswapi choqum yaxshi bolushi, texsim qilish jeryani choqum achkare bolushi lazim! Bunda qilish gerche adilliqning asasi bolsimu, emma her qétimdila hemme ademni razi qilalishi natayin. Yene bezilerning pikriche: Umashni texsimleshke herbir kishi nöwetliship mes'ul bolushi kérek! Bundaq qilghanda gerche adil bolidighandek qilsimu, lékin her qétimliq tamaqta beziler toymaydighan, beziler artuq yewalidighan ehwal yüz bérishtin xali bolghili bolmaydu. Axirida, oxshimighan pikrlerni yekünlesh netijiside, mundaq bir tüzüm otturigha qoyulghan: ① Umash texsimleshke berbir adem nöwetliship mes'ul bolush, ② texsimlesh jeryani achkare bolush, ③ texsimligüchi awwal barliq qachilargha umashni tekshi bölüsh, andin bashqilar xalighan bir qachini tallap élish, eng axirida éship qalghan qacha (eger texsimlesh adil bolmighinida, bu qachidiki umash eng az bolidu) texsimligüchige teelluq bolush ... ...

(3) Mektipimizning imtihan mezgilide her bir meydan imtihan üchün ikki parchidin "Imtihan Meydan Xatirisi" déydighan, imtihan jeryanida yüz bergen ehwallar xatirilinidighan qeghez teyyarlinidu, bu qeghezler hem qaranchuq oqutquchilarning wezipe ötigenlikining ispati qilinidu. Mesile del eshu qeghezde! Qeghezni imtihan meydanigha qaranchuq bolghan oqutquchilar ep bérishi mumkin, fakultét nazaretchiliri ep bérishimu mumkin, bezide, eger imtihan élin'ghini bashqa fakultétlar ötken ders bolsa, mezkur fakultéttin kelgen "imtihan alghuchi" oqutquchi ep kélishimu mumkin, yene kélip buxil ehwalda her ikki fakultét oqutquchiliri "séxiliq" bilen qarshi terep ishlitidighan xatire qeghizinimu alghach baridu. Netijide 2-3 parche "Itihan Meydan Xatirisi" bolsila bolighan ehwalda, 4-6 parchisi hetta 6-9 parchisi peyda bolushi mumkin. Nime üchün? Chünki: ① xatire qeghizini hichkim özi xirajet chiqirip teyyarlimaydu, ② eger imtihan meydanida xatire qeghizi yoq bolup qalsa, qaranchuq oqutquchining wezipe ada qilghanliq ispati yoq bolup qélishi mumkin, ③ "Kichikkine qeghez üchün pixsiqliq qilmay yene bir fakultét ishlitidighan qegheznimu alghach barmamdim!" Shundaq qilip her qétimliq imtihanda nurghun éship qalghan xatire qehezliri exletjaydin orun alidu ... ...

Birinchi misalda, epchil bir tüzümni yolgha qoyush bilen, kishilerdiki shexsiyetchilik xaishi omumning menpeetini engchonglashturushqa xizmet qildurulghan; Ikkinchi misalda, shexsiyetchilik xaishi axirqi hisapta adilliqning kapaliti bolghan; Üchinchi misalda bolsa, tüzümning kemtükliki sewebidin, kishilerdiki shexsiyetchilik xaishi ularning xususiy mepeetige payda yetkümeyla qalmastin, yene omumning menpeetini ziyan'gha uchratqan!
--------------------------------------------------------------------------------

Yadroning "shexsiyetchiliki" netijiside Atom shekillen'gen; Atomlar arisidiki elektron talishishlarning netijiside molekulilar wujutqa kelgen; Molekulilardiki shexsiyetchilikler (yighip éytqanda yenila elektron talishish jeryanidiki riqabetler) janliqlarning barliqqa kélishining tüpki sewebidur ... ... Dimek, mikrodunyadimu oxshashla zaman zorning!

[ Mikrodunyada qaysi atomning elektrmenfiliki, yeni elektron tartiwélish iqtidari yuquri bolsa, shu "Zor" hisaplinidu --- bashqilardin köprek elektron'gha érisheleydu. Biraq, elektrmenfiliki küchlük sanalghan "O" (oksigén), "N" (azot)lar elektronni artuqche yighiwélip, axirida özlirining CO2 (karbon-IV-oksidi) we Uriagha oxshash exletlerge aylinip qélishini xiyallirigha keltürmigen bolghiytti! ]
--------------------------------------------------------------------------------

Shexsiyetchilikning axirqi netijisi nime bolushidin qet'iy nezer, muwapiq miqdardiki shexsiyetchilik, peqet u melum qaidiler boyiche yürsila, omumning menpeeti üchün payda élip kélidu. "Zor"luq bolsa köp waqtlarda shexsiyetchilikning eng küchlük qorali.
--------------------------------------------------------------------------------

2007- yili 7- ayning 28- küni ----- I. N. Aptap

Amanetlik Bahane, qatarliqlar

Amanetlik Bahana

--- Oghlum, bügün mektepke barmisangmu bolur, axsham apang sanga ikki ukash tughup berdi. Ete mektepke barghanda, muellimingge chüshendürüp qoyghin.

--- Dada, ete muellimge "apam bir ukash tughdi", dey, yene birsini keyinki qatim mektepke barghum kelmigende ishlitey.

《读者文摘》(1990/12)din terjime qilindi. ----- Aptap

--------------------------------------------------------------------------------

U Yeringni Kim Tonuydu?!

Bir küni yash yigit dosliri bilen deryagha chömülgili bariptu.

Dostliri bu yigitke chaqchaq qilmaq bolup, baldurraq sudin chiqiwalip, uni qip yalingach qoyup, kiyimlirini alip ketip qaptu. Yigit sudin bashini chiqirip qarisa, dostlirimu, özining kiyimlirimu yoq turghan.

Ehwalni chüshen'gen yigit, derex shaxlirini oshtup, aldi-keynini etip, pütün mehellini yarip öyige qaytiptu.

Yigitning dadisi bu ishni körüp, uninggha warqiraptu: "Hey, exmeq balam! Etsengmu yüzüngni etseng bolmamdu, sening u yerliringni kim tonuytti!!"

Forum.Uz din alip retlendi. ----- Aptap

--------------------------------------------------------------------------------

Qerz Qayturiwélish

John D. Rockefellerning bir dosti bir küni uninggha , özining ispat yazduriwalmighanliqi üchün, bashqilargha berip turghan $5000 pulini qandaq aliwalishni bilmeywatqanliqini aytiptu.

--- Bu nahayiti asan'ghu, --- deptu Rockefeller --- sen uninggha "$10000 pulumni waqtida qayturghin", dep xet yazghin.

--- Biraq mening ötne berginim aran $5000 tursa?

--- Bilimen, u shundaq dep chúshendúrúp xet qayturghan chaghda, sen ispatqa erishisen-de!

《读者》(2006/23)din terjime qilindi. Terjime qilghuchi: I. N. Aptap.

--------------------------------------------------------------------------------

Doxturdin Yardem Sorash

.

Bir juwan doxturgha telifon berip meslihet soraptu:

--- Mening böshüktiki balam bir tal oqni yutiwaldi, qandaq qilsam bolidu!?

--- Balingizni hergiz bashqilargha qaratmang!

--------------------------------------------

Gezit Satiwalish

.

Shembe küni yarim kechide bir mest mehmanxanigha kirip orunliship uxlap qaptu.

Bu ependi oyghan'ghinida mulazimni chaqirip, sirttin bir potulka wiski we yekshenbining gezitidin epkirip berishni buyruptu. Mulazim bekla uzun'ghiche qaytip kelmeptu. Mulazim qaytip kelgen chaghda bu ependi achchighliniptu:

--- Bu kichik sheherde yekshenbe küni wiski sétiwélish shunche tesmiken?!

--- Undaq emes ependi, biraq seyshenbe küni yekshenbining gézitini tépish asan'gha toxtimaydu.

--------------------------------------------

Tuyghu

Doxtur bimarning qursaq qismini nechche qétim bésip körüp soraptu:

--- Birer tuyghu barmu?

--- Bar!

--- Nime tuyghu?

--- Birkim qursiqimni bésiqatidu.

--------------------------------------------

Tizma

Bir xéridar yéngi tijaret bashlighan, téxi hichqandaq wiwiska asmighan, lékin derizisige qedimiy saetlerni tizip qoyghan bir "dukan"gha kirip, saet tüzetmekchi ikenlikini éytiptu.

--- Kechürüng! Bu rémontxana emes, --- chüshendürüptu dukandar --- belki awu doxturxanining mexsus gémoroy opératsiyesi qilidighan tarmiqi.

--- Undaqta nimishke derizenglerge qedimiy saetlerni tizip qoyisiler?

--- Emise, ependim, --- xéridargha tikilip soraptu dukandar --- derizimizge nime tizsaq bolidu? Qongdin nechchini tizip qoyamduq?

--------------------------------------------

Bayila Bardimghu

.

Dadisi üch yashliq balisini sinap soraptu:

--- Sen dadash bilen apashtin qaysimizgha eng amraq?

--- Ikkinglerge!

Dadisi sualning sheklini özgertiptu:

--- Hazir men Disnéygha barmaqchi bolsam, apash Parijhgha bir nerse sétiwalghili barmaqchi bolsa, sen qeyerge bérishni xalaysen?

--- Parijhgha!

--- Nimishqa?

--- Parijh chirayliq!

--- Men Parijhgha, apash Disnéygha barmaqchi bolsichu, sen nege bérishni xalaysen?

--- Elbette Disnéygha barimende!

--- Nimishqa?

--- Chünki Parijhgha bayila bardimghu!

Yuquriqilar《读者》(2007/7)din terjime qilindi. Terjime qilghuchi: I. N. Aptap.

--------------------------------------------------------------------------------

Minge Ajizliq

.

Bob Doxturdin bir ishni sorap bilmekchi boptu:

--- Manga éytip béresizmu, Doxtur, birkimdiki yoshurun minge ajizliqni qandaq usolda biliwélish mumkin?
--- Buningdin asan ish yoq, --- dep chüshendürüptu Doxtur --- Siz u kishidin herqandaq normal adem asanla jawap béreleydighan sualdin birni soraysiz. Eger u duduqlapla qalsa, uningda chqum gep bar.

--- Mesilen qandaq sual?

--- Alayli, "Kapitan Cook ömride yer sharini aylinidighan déngiz sepiridin üchni qilghan, netijide bu üch seperdin birsi uning jénigha zamin bolghan. Qaysisi?"

Bob bir oyliwétip, ensizlik ichide külümsirep turup deptu:

--- Doxtur, rastimni éytsam méning tarixtin unche xewirim yoqidi, bashqa bir misal élinge.

FunnyTV.com din élip terjime qilindi. Terjime qilghuchi: I. N. Aptap.

Xeterlik Yemeklik, qatarliqlar

Xeterlik Yemeklik

Bir ozuqlushunas köpchilikke nutuq sözleptu: Biz ashqazinimizgha qachiliwalghan nersiler alliburun bizning janimizni alishqa yetip ashidu. Mesilen, oruq göshni köp istimal qilghanda salametlikimizge paydisiz, gazliq ichimlikler ashqazinimizni chiritidu, artuqche tetitqumu salametlikke ziyanliq, ... Uningdin bashqa, kündilik turmushta ichimlik su bilen bille sanaqsiz mikroorganizmlar bedinimizge kiridu. Biraq, bir xil yimeklikning xetiri eng chong --- istimal qilip bolup nurghun yillardin keyinmu bizge qayghu-hesret keltürüshi mumkin, aranglarda qaysinglar manga dep bereleysiler, bu qaysi xil yemeklik?
Birinchi rette olturghan 75 yashliq bir momay bu sualgha jawap beriptu: Men bilimen, u toy torti.

O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O

Su Üzüsh Men'iy Qilin'ghan

Chirayliq fotografchi xanim bir baghning ichidin ötüp ketiwatqinida, shundaq güzel kölni uchritiptu. Uning bir sugha chömüliwalghusi kelip, etrapni birqur küzitiwetkendin keyin, kiyimlirini yeshishke bashlaptu.
Fotografchi xanim emdila sugha sekreshke temshilishige, bir er kishi derexning keynidin peyda bolup uninggha towlaptu:
--- Bu yerde su üzüshke bolmaydu!
Xanim aldirash kiyimlirini qoligha alip, achchighida deptu:
--- Men kiyim salishtin burun nimishqa dimeysen?!
--- Bu yerde sü üzüsh cheklen'gen, biraq, kiyim salish cheklenmigen.

《读者》(2008/8)'din alip terjime qilindi. Terjime qilghuchi: I. N. Aptap

*

O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O

*

Ölüshning Sewebi

*

Bir top sayahetchi bir dangliq piwa zawutini ziyaret qiptu. Ularning barliq qizghinliqi piwining ishlepchirilish jeryanigha bérilip ketkende, birsi yoghan bir piwa bakigha chüshüp kétiptu, hemde buni hichkim sezmeptu. Ziyaret axirlashqanda, kishiler andin bireylenning kemlikini biliptu. Zawut ghojidarining diyishiche u kishi tunjuqup ölüptu.

*
--- Bichare, taza qiyniliptude! --- deptu bir sayahetchi.

--- Meningche u qiynalmidi, --- Ghojidar chüshendürüptu --- Emiliyette, u tunjuqup ölüshtin burun, 3 qétim Baktin chiqip yuyunush öyige kirgen idi.

*
O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O
*

Eplik Qurulma

*
Bir ayal dosti bilen bille mashiniliq öz öyige yétip kéliptu. Bu chaghda Dosti gep échiptu:

--- Men yéngidin bir tizgineklik ambar achqu alghantim, bek eplikken, shundaq qolayliq ...

--- Méningmu shundaq qolayliq! --- öy igisi ayal kanayni 3 waqiritishigha, uning yoldishi bir yerdin hasirap-hömidep yétip kélip, mashina ambirini échiptu ......
*

O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O

*

Ishlimey Qalghan Isim Qarti

Tekebbur Yéza Igilik Ministiri bir qoruqtin ötüp kétiwétip toxtap bir dikhangha deptu:

*

--- Men séning qoruqungni közdin köchürmekchi.

--- Bolidu, bolidu. Biraq, awu étizgha kirmeng.

*

Bu gep Ministirgha yaqmay, qopal tégiptu:

*

--- Mende Amérika Yéza Igilik Ministirliki'ning ijazetnamisi bar! Mawu qartni kördingizmu? Men özüm xalighan herqandaq yerge bérishqa hoquqluq!

*

Shuning bilen Dikhan öz ishigha kétiptu. Birdemdin kéyin, Dikhan qorqunchluq warqirighan awazni anglap qarisa, Ministir rishatka terepke alaqzade bolup yügrüp kéliwatqan, uning keynidin bir buqa qoghlap kéliwatqan ...Bu halni körgen Dikhan Ministirgha warqiraptu:

*

--- Uninggha héliqi qartingizni körsiting!

O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O=O

Tekellup Sözliri

Kesp meshqawuli: "Sizge rehmet" --- daim ishlitilidighan bir tekellup sözidur, éytalaymenki herqandaq adem uni anglashni yaqturidu, anglap zirikmeydu.

.

Oqughuchi: Bu gépingiz mutleq bolup ketti, yenila bu sözning qandaq yerde ishlitilishige qarash kérek.

.

Kesp meshqawuli: Sizning bu gépingiz bir yéngiliq boldi, qéni quliqim sizde.

.

Oqughuchi: Men her qétim latoriye bélitining yapchuqini qirip achqinimda, körüshni eng xalimaydighinim del mushu ikki söz.

《读者》din alip terjime qilindi. Terjime qilghuchi: I. N. Aptap.

Uyghur

Miladiye 840- yili Orxun Uyghur xanliqi yimirildi. Aridin köp ötmey Turpan we beshbaliqni merkez qilghan kengsu Uyghur xanliqi, qeshqer we balasughunni merkez qilghan qaraxanilar xanliqi quruldi. Sultan sutuq bughraxan wapat bolghandin kéyin, oghli musa musulman bolghan qaraxanilar xanliqi qoshunini bashlap jenupta budda dinidiki udun, sherqte idiqut Uyghur xanliqi bilen ghazat qilishqa bashlidi. Shuningdin kiyin islam dinini qubul qilghan Uyghurlar özini musulman, türk dep ataydighan, buddizimda qalghan Uyghurlar bolsa özini Uyghur dep ataydighan halet shekillendi. Miladiye 16- esrning otturlirida, hazirqi Gensu teweside yashaydighan Kengsu Uyghur xanliqining biwaste warisi bolmish az sandiki Uyghurlardin bashqa Uyghurlar islam dinigha étiqat qilishqa bashlidi. Shuning bilen Orxun Uyghur xanliqi dewride dunyagha tonulghan Uyghur dégen milliy nami asta-asta untuldi. Kishiler özini yurt nami bilen Xotenlik, Qeshqerlik, Turpanliq dep ataydighan, millitini bolsa "musulman" depla tügishidighan boldi.

Dunyada milletchilikning bixlinishi netijiside, "baldur oyghanghan" yawrupaliqlar milletchilikni mustemlikichilikning qorali süpitide ishlitip, milliy éngi anche küchlük bolmighan sherqte, bolupmu yawrupani besh yüz yil wehimige salghan Osman impiriyisining erep rayunlirida, yoshurun bazargha sélishqa bashlidi. Milletchilikning küchiyishi Osman impériyisining halakitini kücheyitti. 1924- Yili Osman impériyisining xarabiside milli dölet Türkiye jumhuriyitining qurulushi we bir pütün islam dunyasining xelipisining bikar qilinishi bilen, bu idiye téximu wayigha yetti. Gherp özining bu qoralidin bekmu razi boldi. Shu chaghda Charrussiye xarabiside dunyagha kelgen Sowét itpoqidimu özgiche bir milletchilik kürishi dawam qiliwatatti.

Uyghurlar ezeldin Ottura Asiyada bir millet bolush süpitide milletlerni türge ayrish dolqunining sirtida qalmidi. Uyghur millitining millet nami heqqide muhakime ewjige chiqti. Hetta beziler Uyghurlarni rayun alahidilikige asasen Yettesu we Ili derya wadisini merkez qilghan Uyghurlarni Taranchi dep atash, Turpan, Qumul, Kuchani merkez qilghanlarni Uyghur, qalghan jaydikilerni Dolan dep atash, Lopnur Uyghurlirini bashqa bir millet dep ayrip qoyush xahishimu bash kötürdi. Bu heqtiki munazire Yettesu Uyghurlirining yol bashlamchisi Abdulla Rozibaqiyéwning tirishishliri, Nezer Ghoja Abdusemettek alimlarning pakitliq maqaliliri bilen, axiri milliy namimiz "Uyghur"ni eslige keltürüsh bilen xulase tapti. Lékin, Ili derya wadisidiki Uyghurlarni "Taranchi" dep ayrim bir millet süpitide atash taki 1937- yillargha qeder dawamlashti. Shu waqitta gézit-jhornallarda "Shinjangda 14 millet bar" dep élinip keldi.

Abduxaliq Uyghur, Uyghurlarning milliy nami kirizisqa duch kelgen ashu yillarda, dadilliq bilen özige "Uyghur" dep texellus qollandi. Nurghun kishi özining milliy namini bilmey, nam qarghuluqi ichide yashawatqan, milliy namimiz siyasiy bidiklerning desmayisige aylinip qélish xewpige duch kelgen yillarda "Men Uyghur" dep xitab qildi.

Hunlarning Yeziq Ishletkenliki Heqqide Deslepki Izdinish

Tursun Hushur Idiqut

Hunlar junggoning shimali we gherbiy shimalida charwichiliqni asasiy igilik qilghan köchmen xelq. Ular eyni dewrlerde xen sulalisi bilen her xil munasiwetlerde bolup kelgechke meshhur tarixchilardin Simachyen yazghan "Tarixiy Xatiriler", Ben'gu yazghan "Xenname (aldinqi xenname)", Simabyaw we Fen yélar yazghan "Kéyinki Xenname"lerde Hunlar toghrisida mexsus sehipiler ajritilghan. Shunga bu tarixiy eserler Hunlarni her tereptin tetqiq qilishta yéterlik paydilinish matériyali bolalaydu.

Yuqiridiki tarixiy menbelerdin melum bolushiche, Hunlar "zamanimizdin 4200 yil ilgiri élimiz tarixida nami tilgha élinidighan epsaniy shexslerdin Tang we Yüler zamanisidin ilgiri tagh Rungliri (山戎), yaw dewride Shünyüler (荤粥 = sésiq umash), Ju xanliqi dewride Shyenyünler (猃狁 = uzun tumshuq it), Chin sulalisi dewrige kelgende Hun (匈奴 = qebih qul) dep atalghan".

"Tarixiy xatiriler. Hunlar heqqide qisse" we "xenname. Hunlar heqqide qisse"de: "chünwéylerdin Tümen'giche ming nechche yil ötti. Shu jeryanda Hunlar bezide küchiyip, bezide ajizlap tarqaq yashap kelgechke, ularning shejere-neseblirini bilish we tüzüshke bolmaytti. Lékin batur tengriqut dewrige kelgende qudret tépip, shimaldiki yat qebililerni pütünley boysundurdi we jenub teripide ottura junggodiki beglikler bilen düshmenleshti. Ularning shejere-nesebliri we nam emelliri shuningdin bashlap xatirilinishke bashlidi" déyilgen. Hunlarning yéziq ishletkenlikige munasiwetlik melumatlarmu mana shu dewrdin bashlap körülüshke bashlaydu.

Hazirgha qeder Hunlarning yéziq ishletkenlikige gumaniy qarilip keldi yaki Hunlar yéziq ishletmigen, dep qarilip keldi. Men yuqirida körsitip ötken menbelerge we yéqinqi yillardin buyan tépiliwatqan arxéoloxiyilik qézilmilargha asaslinip, özemning bu toghridiki köz qarishimni otturgha qoyup ötmekchimen.

Hunlar xéli uzun zamanlarghiche junggoning shimali we gherbiy shimalida yashap xen sulalisi bilen her xil munasiwetlerde bolup kelgechke qedimde ötken meshhur tarixchilar Hunlargha ait melumatlarni intayin tepsili xatiriligen. Ene shu melumatlar qatarida Hunlar bilen xen sulalisi xanliri ottursida yézilghan mektuplar we u mektuplarning mezmuni xatirilen'gen. Töwende eshu mektuplardin bezilirini örnek üchün körsitip ötimen. Bezilirining menbesinila körsitip qoyimen.

1- Mektup: Meqiqiy melumat simachyen yazghan "Tarixiy Xatiriler"ning Uyghurche neshri 406- bette we ben'gu yazghan "xenname"ning Uyghurche neshri 694- bette.

2- Mektup: "Mektupni alghan batur yene elchi arqiliq teshekkur mektubi ewetip: 'ottura tüzlenglikning edep-qaidilirini bilmigenlikim üchün hürmetsizlik qilghan bolsam apu qilurlar!' didi we at sowgha qildi hem yaxshilishish ehdi tüzüldi."

3- Mektup: "Ikkinchi yili (M.B.176- Yili) tengriqut xen xanigha: 'Tengri qoyghan ulugh Hun tengriquti hörmet bilen xan'gha salam yollaydu. Burun sili yaxshilishish mesilisini otturgha qoyghan idiler, bu mektubimdiki pikirlerge uyghun bolghachqa, xushal bolghaniduq. Xen sulalisining chégra emeldarliri ong qol bilikxanni haqaretligen. Ong qol bilikxan bolsa mendin yolyuruq sorimastin, kéyinki élibek nanchi qatarliqlarning meslihiti boyiche xen sulalisining emeldarliri bilen toqunushup, ikki el ottursida tüzülgen ehdige xilapliq qilip, qérindashlarche munasiwitimizni buzghan. Xan qayta-qayta mektup yollap bizni eyiblidile, men jawab xet yollighanidim, elchimizni qayturmidila, özlirimu elchi ewetmidile, shu tüpeyli xen sulalisi bizdin yamanlidi. Ikki qoshna el inaq bolmay qalduq. Kichik bir emeldar turup ehdini buzghanliqtin, ong qol bilikxanni jazalap, gherbke toxrilargha hujum qilishqa ewettim. Tengrining inayiti bilen sipah beglerning istédatliqi we atlarning qawulluqi arqisida toxrilar tarmar qilindi. Ular qirilip, teslim bolup tinjidi. Kroranliqlar, asyular, oghuzlar we ularning etirapidiki 26 el hemmisi Hunlargha tewe boldi. Barche oqya tutqan xelq bir aile bolup uyushti. Shimaldiki yerlermu tinchlandi. Emdi urushni toxtitip eskerlerge aram bérip. Atlarni béqish niyitidimen. Ötkenki köngülsizliklerni untup, burunqi ehdinamini eslige keltürüp, chégra xeliqini xatirjem turmushqa ige qilsaq, uzundin béri dawamlishiwatqan yaxshilishish ehdining rohigha muwapiq ish körüp, balilarning ösüp-yétilishige imkan bersek, qérilar öz makanlirida xatirjem yashisa, ewladmu-ewlad tinch, xushal-xoram ötsek deymen. Xanning iradisidin xewersiz bolghanliqim üchün katawul shighurchan arqiliq mektup ewettim hemde bir töge, ikki tuyaq minidighan at, sekkiz tuyaq harwa éti hediye qildim. Xan aliylirin Hunlarning chégrigha yéqinlashmasliqini xalaydighan bolsila, yarliq bérerla. Elchi barghan haman qayturisharla', dep mektup yazdi."

4- Mektup: → Simachyen yazghan "Tarixiy Xatiriler"ning Uyghurche neshri 410- , 411- betliride we ben'gu yazghan "xenname"ning Uyghurche neshri 700- bétide.

5- Mektup: → Simachyen yazghan "tarixiy xatiriler"ning Uyghurche neshri 415- bétide we beneu yazghan "xenname"ning Uyghurche neshri 703- bétide.

*

6- Mektup: → Simachyen yazghan "Tarixiy Xatiriler"ning Uyghurche neshri 415- bétide ben'gü yazghan "xenname"ning Uyghurche neshri 704- bétide.

7- Mektup: "Tengriqut bilen yaxshilishish ehdi tüzülgendin kéyin xen wéndi teptishbégige: 'Hunlarning ulugh
tengriquti bizge yollighan mektupida: yaxshilishish ehdi tüzüldi. El bolghanlarni qobul qilghanda héchkimning
adimi köpiyip, yerliri kéngiyip ketmeydu. Hunlar chégréidin ötmisun, xen kishiliri chégridin chiqmisun. Eger
ehdige xilapliq qilghuchilar bolsa, ölüm bérish kérek. Shu chaghdila ehdinamini uzun dawam qildurghili,
kéyinki bala-qazalardin saqlan'ghili bolidu. Bu her ikki terep üchünla paydiliq, deptu. Biz tengriqutning teklipige qoshulduq, élan chiqirip pütün elge uqturush qilinsun', dep yarliq chüshürdi."

8- Mektup heqqidiki melumat --- Ben'gu yazghan "xenname"ning Uyghurche neshri 730- bétide.

9- Mektup heqqidiki melumat. Bu melumat töwendikiche: "gherbiy shimaldiki döletlerning elchiliri üzülmey kélip-kétip turidu. Perghanining gherbidiki döletler xen xanliqi yiraqta dep qarap, telwilerche tekebburluq qilidu. Ularni sowgha-salam we méhri-shepqet bilen boysundurghili, tizginligili we mejbur qilghili bolmay qalghanidi. Asyuning gherbidin arshangghiche bolghan döletler Hunlargha yéqin idi. Uning üstige, yawchilar Hunlardin edep yep, téxiche yüriki izigha chüshmigenidi. Qollirida tengriqutning bir parche iéti (bolghan) Hun elchilirige hemme döletler ozuq-tülük yetküzüp béretti. Hergizmu hörmetsizlik qilmaytti."

10- Mektup heqqidiki melumat: "tengriqut aldinqi qétim yollighan mektuplirida merhum xanning waqtida qoghshar tengriqurqa teqdim qilin'ghan balman, chang, ghunggha qatarliq chalghu eswablirining hemmisi chirip buzulup ketkenliki üchün yéngisini telep qiliptila."

Biz Hunlarning xen sulalisigha yazghan mektupliri we Hun elchiliri bashqa ellerge barghanda tengriqutning xétini bille élip baridighanliqi heqqidiki melumatlarni körüp öttuq. Simachyen, ben'gu we simabyaw, fentiylar Hunlarning bu mektuplarni qaysi xil yéziqta yazghanliqini eskertip ötmigen. Hemmige melum, mektup yéziq arqiliq hujudqa kélidu. Shundaq iken Hunlar xen sulalisigha ewetken mektuplar we Hun elchiliri bashqa ellerge barghanda yénida élip yürgen tengriqutning xetlirimu oxshashla yéziq arqiliq pütülgen bolidu. Biraq, bu mektuplar xenzuche yéziqta yézilghanmu yaki Hunlarning özining yéziqida yézilghanmu? Bu hazirgha qeder ilim dunyasida bir sir bolup, buni yuritish üchün arxoologiye, tarix, étnografiye we milletshunasliq penlirige murajet qilishqa toghra kélidu. Töwende biz bu heqtiki menbelerge qarap baqayli.

_____________________________________

Shinjang Medeniyet Yadikarliqliri jhornilidin élindi

Uyghurlarda Iptidai Maarip

Abdulla Talip

^^^^^^^^^^^^^

Miladiyidin burun Uyghurlar charwichiliq bilen déhqanchiliqqa tengla ehmiyet béretti. Chünki charwilargha boghuz, yem-xeshek teyyarlash uchun arpa, bughday, bide östürüsh zörür idi. Mushu zoruriyet sewebidin ish teqsimati éniq ayrilip, xelqning bir qismi déhqanchiliq bilen meshghul bolatti.

Miladiyining aldi-keynide Uyghurlarning köprek qismi yenila charwichi idi. Charwichilarning eng burun ögitiwalghan haywini it idi. Chünki it ow owlashqa, chédir-aq öylerni béqishqa, padilardin xewer élishta birdinbir kéreklik we qaranchuq haywan hésablinatti.

Charwilarning köpiyishi arqisida kochme charwichiliq meydan'gha keldi. Aq öylerni köchürüsh, ozuq-tülüklerni yötkesh uchun, at, harwa, qotaz kérek boldi. At köndürüsh, harwa yasash uchun hüner-sen'et kespi barliqqa keldi. Shuninggha egiship, ögitish bilen öginish, usta bilen shagirt meydan'gha keldi. Mana bu Uyghurlarda iptidaiy maaripning bixi idi.

Iptidaiy jem'iyette Uyghurlar shaman dinigha étqad qilatti. Shaman, périxun we palchilar bu dinning mutepekkuri (mollisi) idi. Shaman dinining ayal xudasini Uyghurlar «umay» dep ataytti. Umay bolsa késeldin, diwe-shayatunlardin saqlinishning rohiy medetkari idi. Baxshi bolsa shaman dinining yene bir rohiy medetkari idi. Késel bolghan kishiler baxshi-périxunlarni teklip qilip, özlirini oqutatti. Oy ichige yaki qoru otturisigha yaghach moma qadap pir oynitatti, késelni qizitilghan tömürdin atlatquzatti, gülxan yéqip, isriq salatti, balayi apetlerdin saqlash uchun boynigha tumar ésip qoyatti.

Lékin, kéyinrek pendi-nesihetni asas qilip exlaqiy terbiye yürgüzidighan tebirchi muellimler meydan'gha keldi. Ular kishilerni yaxshiliqqa ündeytti. Yaman heriketlerni tosuytti. Tebirchi muellimlerning terbiye usuli palgha tebir bérish yoli bilen élip bérilatti. Mesilen: qara chüsh körse, amiti kélidu; Chüshide aghriq at minse palaket basidu; Qoy padisi körse bay bolidu; Yamghur yéghip chüsh körse, bayashatliq bolidu; Nan dessep chüsh körse, közi kor bolidu; Éqin sugha siyip chüsh körse, jarahet basidu, dégenlerge oxshash. Exlaqiy pendi-nesihet qorali qilin'ghan bundaq terbiye usuli «tebirname» (eriq pütük) namliq kitabta téximu roshen xulase qilin'ghan.

«Erq Pütük»tin bir-ikki misal:

Éyiq bilen tungguz dawan ustide soqushuptu, éyiqning qarni yériliptu, tongguzning chishliri sunuptu. Bilginki bu yamanliqtur.

Oghlan ata-anisigha qéyidap, béshi qayghan, puti tayghan terepke kétiptu, chölde ghérip bolup qaptu, kéyin pushayman yep qaytip kéliptu. Bilginki bu ezgu (yaxshiliq) dur.

Bu ikki misalda chongqur pédagogikiliq mezmun bolup, uningda telim-terbiye meqsiti éniq melum bolup turidu.
Shamanizm étiqadining terbiye usuli qarimaqqa intayin sadda we külkilik körün'gendek qilsimu, lékin uningda yenila yoruqluq bilen qarangghuluq, yaxshiliq bilen yamanliq otturisidiki ziddiyet kürishining amilliri eks étip turidu. Shunga köp esirler, nurghun dewrlerning ötüp ketkinige qarimay, shamanizm étiqadi we palchiliq adetlirining bügün'giche dawam qilip kélishi hergiz tasaddipiy emes. Mesilen: hazirghiche dawam qilip kéliwatqan isriq sélish, nokcha köydürüsh, qebre béshigha chiragh yéqish, kélinni gülxan ustidin atlatquzush, kun tutulghanda yigha-zar qilish... Qatarliqlarning hemmisi ene shu étiqadning qalduqliri.

Uyghurlarning bu étiqadliri bashqa qebile xelqlirigimu chongqur tesir körsetken. Bu heqte rim tarixchisi mnand mundaq yazidu: «zimark yultuzda istemi qaghan teripidin qobul qilin'ghanda, istemi qaghan altun texitte olturidiken, altun text chaqigha qizil tasma békitiklik bolup, uni atqa söritip, bashqa chidirlarghimu élip barghili bolidiken. Chédir-bargah herxil yipek perdiler bilen bézelgen. Bu perdilerning ustige qoralliq jengchi, böre, yolwas, shirlarning süretliri keshtilen'gen. Qaghanning altun kariwiti, altun orunduqi bolup, turna we toz qushliri süritide yasalghan altun heykel ustige qurulghan. Zimark chédir-bargah aldigha barghanda, bir türküm ademler chiragh yorutup we is puritip elchilerning yük-taqliri etrapida toxtimay yügürüp yürgen. Andin elchilerni tagh arisidiki chimenlik otturisigha yéqilghan gülxan ustidin atlatquzup, arqidin chédir-bargahqa bashlap kirgen».

Yoruqluq simwol qilin'ghan shaman étiqadi asasida miladiyining 763- yili sherqiy Uyghurlar omumyüzlük mani étiqadini qobul qildi. Shuning bilen sherqiy Uyghurlarning maarip idilogiyiside yingi burulush peyda boldi.

Mani (miladiyidin burunqi 274- ~ 215- yillar) iranliq bolup, shair we ataqliq doxtur idi. U miladiyining 241- yili yeni 26 yéshidin bashlap, özining diniy meslikini terghib qilishqa bashlighan. U: «pütün hayatliq kürishi yoruqluq bilen qarangghuluq, heq bilen naheq otturisidiki küresh. Nepsini tizginliyeligen adem yamanliqtin saqit bolalaydu, bolmisa özimu, maddiy dunyamu halak bolidu» dégen. Mana bu mani dinining yadrosi.

Mani dinining terghibatchisi purustadan 696- yili junggogha kélip mani dinini teshwiq qildi. Netijide mani dini ottura tüzlenglikte yiltiz tartti.

Miladiyining 755- we 762- yilliri, tang padishahi shuen zung (685 ~ 762) ning teklipi bilen ongluk (enlushen) isyanini basturushqa ottura tüzlenglikke barghan Uyghur générali muyunchur bokexan qaytishida loyang shehiridin iranliq töt rahibni élip urxun'gha kélidu. Bu töt mani rahib özining bilim iqtidari we doxturluq tejribisi arqiliq urxundiki shaman baxshilirini munaziride yéngiwalidu. Netijide manizimning Uyghurlar ichidiki abroyi birdinla kötürülüp kétidu. Sherqiy Uyghurlar mani étiqadini omumyüzlük qobul qilidu we bu din dölet dini dep élan qilinidu. Mani dini mekteplirimu köplep échilidu. Muyunchur her on öylükke bir rahib (xelpet) belgilep, Uyghurlarni oqutidu, oqutush mezmuni pütünley mani eqidiliri bolidu.

Manizm eqidisi boyiche sherqiy Uyghurlar ene shu chaghdin bashlap yoruqluqni simwol qilip, aq kiyim kiyidighan, tam-turuslirini aqartidighan, chidirlirini aq kigizdin yasaydighan boldi. Hetta pütün eskerlermu aq kiyim kiyetti(3).
768- yilidin bashlap Uyghurlarning mani rahibliri ottura tuzlengliktin urxun wadisigha köplep kélip-kétip turatti. Ularning ichide qol hünerwenler, binakarliq ustiliri asasiy salmaqni igileytti. Ular Uyghur binakarliq mahirliri bilen birlikte urxun sheher qurulushigha qatniship, meshhur qaghan ordisi, xaton ordisi qatarliq saraylarni bina qilghan. Shu chaghlarda yene nurghun mani ibadetxaniliri, ibadetxana mekteplirimu qurulup, bu yerde mani maaripi yiltiz tartqan.

Uyghurlarning iptidaiy maaripi we dunya qarishida mushu mezgillerde gerche mani maarip idiyisi üstünlükni igiligen bolsimu, lékin Uyghur jem'iyiti we idilogiyiside tutimizm eqidisi yenila küchlük tesirge ige idi.

Tutém (totem) hindianche «uning uruqidin» dégen uqumni bolduridighan atalghu bolup, iptidaiy jem'iyette herqaysi qebile we uruqlarning küchlük étiqad simasigha aylan'ghan. Mesilen: Uyghurlar borini, Xenzular ejdihani, ruslar éyiqni, babilunluqlar we hindilar kalini «muqeddes» dep choqunup, özlirige tutém qiliwalghan.

Tutém eqidisi iptidaiy édilogiye bolush bilen bille, uningda iptidaiy telim-terbiye amilliri chongqur yiltiz tartqan. Mesilen: Uyghurlar iptidaiy jem'iyette «ana» ni eng muqeddes dep qarap, özlirining familisini «asina quli» dep ataytti. Bu «ana uruqidinmen» dégen menini bilduridu. Bezi milletlerning kalini tutém qilishi, kalining paydiliq haywan bolghanliqidin, uning süti, göshi, térisi bolupmu uning küchi hayatliqning menbesi bolghanliqidin bolghan. Shunga u, muqeddes haywan dep qarilip, etiwarlinip, asrilip béqilatti we köpeytiletti. Böre bashqa bir seweb bilen tutém bolup qalghanidi. Mesilen: qedimki zamanda toqquz oghuz qebililirining birleshme küchi altay taghliri arisida adiship ölum girdabigha bérip qalghanda, bir kök borining yol bashlishi bilen qamaldin qutulup nijatliq tapqanliqidek tarixiy riwayet ularning börini tutém qiliwélishigha seweb bolghan.

Démek, Uyghurlarning iptidaiy maarip idiyisige yaxshiliq we nijatliqning tutimi bolghan böre riwayiti, jin-alwastilargha qarshi küresh qorali qilin'ghan shaman étiqadining simasi --- ot --- hemde qarangghuluq we zulmetke qarshi küresh qorali qilin'ghan manizm simasi --- yoruqluq --- qatarliq étiqadlar chongqur singgen.

Iptidaiy maarip basquchida Uyghurlarning zaman, makan, boshluq we tebiet toghrisidiki bilimi melum derijide kéngeygenidi. Uyghurlar «sart» sani bilen ottura asiyaning yipek yoli sodisini ilkige élip, charwa, dora-dermek we hetta qashtéshi sodisi yürgüzetti. Ularning soda karwanliri chang'en we soghdi sheherliride soda wakaletxanisi achqan. Ularning nezer dairisi kéngiyip, sherqte boxey déngizidin gherbte ottura déngizghiche bolghan keng térritoriyidiki tagh-deryalarning emeliy ehwalini toluq biletti. Uyghurlar bashqa xelqlerning artuqchiliqini téz qobul qilatti. Buddizmning «qendihar sen'iti» sherq bilen gherbning medeniyet en'enisini yoghurup qoshqinigha oxshash, urxundiki binakarliq sen'itidimu türlük xelqlerning (Xenzu, soghdi, Uyghur) bilim-hüner-mahariti eks etken.

Orxun maaripi türtkiside Uyghurlarning tarixi bilimimu yuqiri kötürülgen. Tarixi bilimning aldinqi shertliridin biri kalindarni birinchi bolup tüzgen we bashqa türkiy xelqlerge kéngeytken. Meshhur Uyghurshunas fon. Gabain: «Uyghurlar kaléndar sistémisi toghrisida kop izden'gen we uni ixtira qilghan» dep ispatlaydu.Kaléndar toghrisidiki bir tarixi hékaye Uyghur maaripi we edebiyatida ewladtin ewladqa riwayet bolup kelmekte.

«... Xaqanlarning biri özidin burun sadir bolghan bir jengning ötmüshini eslimek bolup, kaléndar waqtini toghra chiqiralmay nurghun qétim adiship qaptu. Kéyin xelq ichidin meripetlik kishilerni toplap meslihet soraptu. Aridin bir danishmen pikir bérip: (bu ishta buningdin kéyin ewladlirimizningmu xataliship yürmesliki uchun 12 ay we 12 yilgha asaslinip turup her bir yilgha aygha isim belgileyli, shu isimlar réti boyiche hésablansun. Bizdin bu hésablash usuli menggü yadikar bolup qalsun) deptu, xaqan maqul boptu-de, bir küni owgha chiqip, dalidiki nurghun haywanlarni aldigha sélip derya léwige heydeptu. Ulardin 12 haywan deryadin üzüp ötüptu. Hemmining aldida ötüp ketkini chashqan boptu, (yilning béshigha chashqan chiqti) dégen temsildikidek, deslepki yil chashqanning namida atiliptu. Chashqandin kéyin kala, yolwas, toshqan, leheng, yilan, at, qoy, maymun, toxu, it we tongguz ritimi boyiche yillarning kaléndar isimliki tuzuluptu...»

Uyghurlarning iptidaiy maarip-terbiyiside bolupmu folklor wasitiliri (qoshaq, temsil, riwayet) xéli muhim rolini oynighan. Uningda emgekni soyush, qehrimanliq, yaxshiliqqa dalalet, yamanliqqa nepret bildürüsh mahiyetliri obrazliq bayan qilinidu.»Bokexan heqqidiki riwayet«hem»«naxsha piri-chenggi» qatarliq riwayetler Uyghurlar ichide qedimdin tartip didaktik (telim-terbiye, pendi-nesihet) dersliki bolup keldi. Uning aldinqisi bokexan toghrisidiki tarixiy réalliqni riwayet sheklide chüshendüridu .