Tuesday, October 28, 2008
Saturday, October 25, 2008
Hunlarning Yéziqi
*
Turghun Almas
{Menbe: Orkhun.com, imlasi tehrirlendi. ---- Aptap}
Yéqinqi chaghlarghiche sheriq we gherip alimliri arisida, Hunlarning yéziqi mesilisi heqqide bir-birige oxshimaydighan her xil qarashlar höküm surdi. Bundaq qarashlarni asasen üch xilgha ayrish mumkin.
1) Bezi tarxichilar "Honlarning yéziqi yoq idi, til bilenla cheklinetti" dégen pikirni algha süridu.
2) Bezi tarixchilar "Honlar xenzu yéziqini qollan'ghan bolishi mumkin" déyishidu.
3) Bezi tarixchilar "Honlar özliri ijad qilghan yéziqni qollan'ghan yaki bashqa ilghar milletlerning yéziqini qobul qilghan, yighip éytqanda, Hunlar yéziq qollan'ghan" déyishidu.
Tarixiy tereqiyat basquchlirining ortaq xususiyetke ige qanoniyiti we Junggoning qedimki yilnamiliridiki paktlar, yéqinqi yillarda tépilghan yazma yadikarliqlargha asaslinip, Hunlar miladidin besh esr burunla Yensey-Orxun Yéziqini qollan'ghan, dep qet'iy höküm qilish asasigha igimiz. Shundaq iken, uchaghda birinchi we ikkinchi xil qarashlarni üzül-késil ret qilish lazim. Emdi paktlargha nezer salayli:
1) Medeniyet bolsa jem'iyet tereqqiyatigha egiship tereqqiy qilidu. Honlar miladidin birnechche esr burunla féodalliq jem'iyetke qedem qoyghan. Ular shu chaghlardin bashlapla tömür, mis, altun qatarliq qara we renglik métallardin herbiy qoral, sen'et buyumliri qatarliq türlük nersilerni yasashta xéli yoquri mueyyen sewiyege kötürülgen. Tömür qorallarning yasilishi (ishlepchiqirish qorallirimu buning ichide) ishlepchiqirish küchlirining sewiyisini yoquri kötürgen. Bundaq tereqqiyat basquchida alla qachanla yéziq qollan'ghan. F. In'gilis mundaq dep yazidu: "Tömür rodisini éritishtin tartip, heriplik yéziqning keship qilinishi we uning yéziqlar üchün ishlitilishi arqiliq medeniyetke ötidu." Tarixiy tereqqiyat qanuni boyiche éytqanda, miladidin nechche esr burun métal éritip (mis, tömür, altun) türlük qorallar we saymanlar yasashta alahide yoquri sewiyege yetken, qudretlik ulugh Hun tengriqutliqini qurup, döletning teshkiliy tüzümini téximu mukemmelleshtürüp, maddiy we meniwi medeniyetning xil-muxil türlirini yaratqan Hunlarning yéziq qollanmasliqi tarixiy tereqqiyat qanuniyitigimu, eqilghimu zadi sighmisa kérek.
2) Hunlarning yéziq qollan'ghanliqini ispatlaydighan tarixiy paktlarmu az emes. Batur tengriqutning miladidin 192 yil burun Xen qiralchisi (ayal padishahi) Luy xu'gha, miladidin 176 yil burun Xen padishahi Windigha yazghan mektupliri, Kiyuk tengriqutning miladidin 162 yil burun Xen padishahi Windigha yazghan mektupi, bularning hemmisi delil bolalaydu. Mektuplerning birside Kiyuk tengriqut Xen-Wudigha mundaq dep yazghan: "Kök Tengri bilen Yer Tengrisi teripidin hayat bérilgen, Kün Tengri bilen Ay Tengri teripidin textke chiqirilghan ulugh Hun tengriquti Xen padishahining salametligini éhtiram bilen soraydu", Qaman (Shaman) dinigha étiqad qilidighan Hunlar asman'gha, yerge, kün'ge, aygha étiqad qilidighan adetke ige idi. Shunga ularning yazghan mektupliri Qaman dinining nahayiti küchlük tesirige uchurghandin tashqiri, bediiy jehettimu obrazliq xususiyetke ige idi.
3) Hunlar miladidin burunla öz dölitining herbiy we memuriy xeritilirini sizghan we uni qollan'ghan. Miladidin 36 yil burun Qutiosh tengriqut (56 - 36) öltürülgende xushalliqini basalmay qalghan Xen padishahi Yendi (48 - 33) wezirlirige bergen ziyapitide Qutiosh tengriqut hayat chéghida ishletken xeritini öz emeldarlirigha körsetken iken, mana shu xeritige Hunlar térritoriyisidiki taghlar we deryalar chüshürülgen. Shu Xerite Qutiosh tengriqutning siyasiy, herbiy ishlarni orunlashturidighan xeritisi bolishi mumkin. Miladining 48- yili Hunlarning Batis Bey xani Xen padishahi Guang-Wudigha Gu-Xing atliq Xenzu arqiliq Hunlar dölitining xeritisini mexpiy halda ewetip bergen. Mana bu xeritining Qutiosh tengriqutning xeritisi bilen oxshash xerite bolishi tebiiy. Hunlar siyasiy we herbiy ishlarni orunlashturushta xeritilerni sizip, uni qollan'ghan iken, Hunlarning u chaghdiki xeritilerdiki shertlik belgilerni yéziq arqiliq izahlighanliqida shek yoq.
4) Miladining 250- yilliri Junggo padishahi (bu mezgil üch dölet mezgili idi) Kambodjhagha wekiller ömiki ewetken. Wekiller ömikidiki Kang-Tey atliq adem dölitige qaytip kelgende, Kambodjhaliqlarning yéziqi Hunlarning yéziqigha oxshaydiken dégen. Shu chaghlarda Kambodjhaliqlar Hindi yéziqini qollan'ghanidi. Elchi Kang-Tey Kambodjhaliqlar qollan'ghan Hindi sansikirit yéziqi (yaki Qarushti yéziqi) bilen qedimki chaghlarda Hunlar qollan'ghan Yensey-Orxun yéziqining perqini taza ayriyalmay, shundaq dégen bolishi mumkin. Eng muhimi, Hunlarning yéziqi barliqini 3- esrde yashighan Xenzularmu bilidiken.
Yuqurida keltürülgen tarixy yazma paktlar (Hunlarning yazghan mektupliri, Hun xeritiliri, Kang-Teyning bergen melumatliri) Hunlarning yéziqi barliqini ispatlashqa yarisimu, lékin Hunlarning zadi qandaq yéziq qollan'ghanliqi heqqide birnerse déyish qiyin idi. Mana shu eng qiyin, eng jiddiy hel qilghuch mesile hazir üzül-késil hel boldi. Pakti töwendikiche:
5) "Kéyinki yillarda Ruslar Qazaqistan jumhuriyitining Almutadin 50 kilométir yiraqliqtiki Isiqköl etirapida bir qorghan xarabisini qazdi. Bu qézish ishlirida arxélogiye tarixigha 'Altun kiyimlik adem' dep yézilghan we yash ölüp ketken bir Türk shahzadisining maziri tépildi, shahzadining yénida kümüsh tawaqta Köktürk élipbesining deslepki shekli dep hisaplan'ghan we Türkche ikenligi algha sürülgen ibariler bar. Bu tépilma miladidin besh esr burunqi tarixqa mensup bolup, Türk medeniyitining qedimiyliqini téximu ilgiri sürdi. Bu ehwal qedimki Türk medeniyiti üstide élip bérilghan eng ulugh keshpiyatlarning biri hisaplinidu." Mana bu Hunlarning qollan'ghan yéziqi Yensey-Orxun yéziqi (Köktürk yéziqi) ikenlikini ispatlashta ret qilghili bolmaydighan pakt. Hunlar teripidin boysundurulghan we Hunlargha qérindash bolghan Türklerning yéziqini Hunlarning qobul qilip, uni qollanmasliqi zadi mumkin bolidighan ish emes. Qitanlar döliti (916-1211), ulugh Mongghul impériyisi (1209-1368) qedimki Uyghur yéziqini qobul qilip, uni dölet yéziqi süpitide qollan'ghan emesmu? Tibetlermu Mongghullar arqiliq qedimki uyghur yéziqini qobul qilip taki hazirghiche qollinip kelmekte.
Bezilerning Orxun boyliridin tépilghan Köktürk menggü tashliri we Uyghurxanliqigha dair menggü tashlargha asaslinip, Uyghurlarning yazma edebiyati 7- esrdin bashlinidu, 7- esrdin bashlap yéziqqa ige bolghan déyishliri emdi obyéktip tarixiy paktlargha yarisha ret qilinishi kérek.
Xulase qilip éytqanda, Hunlar miladidin bir nechche esr burunla Yensey-Orxun yéziqini qollan'ghan.
*
Turghun Almas
{Menbe: Orkhun.com, imlasi tehrirlendi. ---- Aptap}
Yéqinqi chaghlarghiche sheriq we gherip alimliri arisida, Hunlarning yéziqi mesilisi heqqide bir-birige oxshimaydighan her xil qarashlar höküm surdi. Bundaq qarashlarni asasen üch xilgha ayrish mumkin.
1) Bezi tarxichilar "Honlarning yéziqi yoq idi, til bilenla cheklinetti
2) Bezi tarixchilar "Honlar xenzu yéziqini qollan'ghan bolishi mumkin" déyishidu.
3) Bezi tarixchilar "Honlar özliri ijad qilghan yéziqni qollan'ghan yaki bashqa ilghar milletlerning yéziqini qobul qilghan, yighip éytqanda, Hunlar yéziq qollan'ghan" déyishidu.
Tarixiy tereqiyat basquchlirining ortaq xususiyetke ige qanoniyiti we Junggoning qedimki yilnamiliridiki paktlar, yéqinqi yillarda tépilghan yazma yadikarliqlargha asaslinip, Hunlar miladidin besh esr burunla Yensey-Orxun Yéziqini qollan'ghan, dep qet'iy höküm qilish asasigha igimiz. Shundaq iken, uchaghda birinchi we ikkinchi xil qarashlarni üzül-késil ret qilish lazim. Emdi paktlargha nezer salayli:
1) Medeniyet bolsa jem'iyet tereqqiyatigha egiship tereqqiy qilidu. Honlar miladidin birnechche esr burunla féodalliq jem'iyetke qedem qoyghan. Ular shu chaghlardin bashlapla tömür, mis, altun qatarliq qara we renglik métallardin herbiy qoral, sen'et buyumliri qatarliq türlük nersilerni yasashta xéli yoquri mueyyen sewiyege kötürülgen. Tömür qorallarning yasilishi (ishlepchiqirish qorallirimu buning ichide) ishlepchiqirish küchlirining sewiyisini yoquri kötürgen. Bundaq tereqqiyat basquchida alla qachanla yéziq qollan'ghan. F. In'gilis mundaq dep yazidu: "Tömür rodisini éritishtin tartip, heriplik yéziqning keship qilinishi we uning yéziqlar üchün ishlitilishi arqiliq medeniyetke ötidu." Tarixiy tereqqiyat qanuni boyiche éytqanda, miladidin nechche esr burun métal éritip (mis, tömür, altun) türlük qorallar we saymanlar yasashta alahide yoquri sewiyege yetken, qudretlik ulugh Hun tengriqutliqini qurup, döletning teshkiliy tüzümini téximu mukemmelleshtürüp, maddiy we meniwi medeniyetning xil-muxil türlirini yaratqan Hunlarning yéziq qollanmasliqi tarixiy tereqqiyat qanuniyitigimu, eqilghimu zadi sighmisa kérek.
2) Hunlarning yéziq qollan'ghanliqini ispatlaydighan tarixiy paktlarmu az emes. Batur tengriqutning miladidin 192 yil burun Xen qiralchisi (ayal padishahi) Luy xu'gha, miladidin 176 yil burun Xen padishahi Windigha yazghan mektupliri, Kiyuk tengriqutning miladidin 162 yil burun Xen padishahi Windigha yazghan mektupi, bularning hemmisi delil bolalaydu. Mektuplerning birside Kiyuk tengriqut Xen-Wudigha mundaq dep yazghan: "Kök Tengri bilen Yer Tengrisi teripidin hayat bérilgen, Kün Tengri bilen Ay Tengri teripidin textke chiqirilghan ulugh Hun tengriquti Xen padishahining salametligini éhtiram bilen soraydu", Qaman (Shaman) dinigha étiqad qilidighan Hunlar asman'gha, yerge, kün'ge, aygha étiqad qilidighan adetke ige idi. Shunga ularning yazghan mektupliri Qaman dinining nahayiti küchlük tesirige uchurghandin tashqiri, bediiy jehettimu obrazliq xususiyetke ige idi.
3) Hunlar miladidin burunla öz dölitining herbiy we memuriy xeritilirini sizghan we uni qollan'ghan. Miladidin 36 yil burun Qutiosh tengriqut (56 - 36) öltürülgende xushalliqini basalmay qalghan Xen padishahi Yendi (48 - 33) wezirlirige bergen ziyapitide Qutiosh tengriqut hayat chéghida ishletken xeritini öz emeldarlirigha körsetken iken, mana shu xeritige Hunlar térritoriyisidiki taghlar we deryalar chüshürülgen. Shu Xerite Qutiosh tengriqutning siyasiy, herbiy ishlarni orunlashturidighan xeritisi bolishi mumkin. Miladining 48- yili Hunlarning Batis Bey xani Xen padishahi Guang-Wudigha Gu-Xing atliq Xenzu arqiliq Hunlar dölitining xeritisini mexpiy halda ewetip bergen. Mana bu xeritining Qutiosh tengriqutning xeritisi bilen oxshash xerite bolishi tebiiy. Hunlar siyasiy we herbiy ishlarni orunlashturushta xeritilerni sizip, uni qollan'ghan iken, Hunlarning u chaghdiki xeritilerdiki shertlik belgilerni yéziq arqiliq izahlighanliqida shek yoq.
4) Miladining 250- yilliri Junggo padishahi (bu mezgil üch dölet mezgili idi) Kambodjhagha wekiller ömiki ewetken. Wekiller ömikidiki Kang-Tey atliq adem dölitige qaytip kelgende, Kambodjhaliqlarning yéziqi Hunlarning yéziqigha oxshaydiken dégen. Shu chaghlarda Kambodjhaliqlar Hindi yéziqini qollan'ghanidi. Elchi Kang-Tey Kambodjhaliqlar qollan'ghan Hindi sansikirit yéziqi (yaki Qarushti yéziqi) bilen qedimki chaghlarda Hunlar qollan'ghan Yensey-Orxun yéziqining perqini taza ayriyalmay, shundaq dégen bolishi mumkin. Eng muhimi, Hunlarning yéziqi barliqini 3- esrde yashighan Xenzularmu bilidiken.
Yuqurida keltürülgen tarixy yazma paktlar (Hunlarning yazghan mektupliri, Hun xeritiliri, Kang-Teyning bergen melumatliri) Hunlarning yéziqi barliqini ispatlashqa yarisimu, lékin Hunlarning zadi qandaq yéziq qollan'ghanliqi heqqide birnerse déyish qiyin idi. Mana shu eng qiyin, eng jiddiy hel qilghuch mesile hazir üzül-késil hel boldi. Pakti töwendikiche:
5) "Kéyinki yillarda Ruslar Qazaqistan jumhuriyitining Almutadin 50 kilométir yiraqliqtiki Isiqköl etirapida bir qorghan xarabisini qazdi. Bu qézish ishlirida arxélogiye tarixigha 'Altun kiyimlik adem' dep yézilghan we yash ölüp ketken bir Türk shahzadisining maziri tépildi, shahzadining yénida kümüsh tawaqta Köktürk élipbesining deslepki shekli dep hisaplan'ghan we Türkche ikenligi algha sürülgen ibariler bar. Bu tépilma miladidin besh esr burunqi tarixqa mensup bolup, Türk medeniyitining qedimiyliqini téximu ilgiri sürdi. Bu ehwal qedimki Türk medeniyiti üstide élip bérilghan eng ulugh keshpiyatlarning biri hisaplinidu." Mana bu Hunlarning qollan'ghan yéziqi Yensey-Orxun yéziqi (Köktürk yéziqi) ikenlikini ispatlashta ret qilghili bolmaydighan pakt. Hunlar teripidin boysundurulghan we Hunlargha qérindash bolghan Türklerning yéziqini Hunlarning qobul qilip, uni qollanmasliqi zadi mumkin bolidighan ish emes. Qitanlar döliti (916-1211), ulugh Mongghul impériyisi (1209-1368) qedimki Uyghur yéziqini qobul qilip, uni dölet yéziqi süpitide qollan'ghan emesmu? Tibetlermu Mongghullar arqiliq qedimki uyghur yéziqini qobul qilip taki hazirghiche qollinip kelmekte.
Bezilerning Orxun boyliridin tépilghan Köktürk menggü tashliri we Uyghurxanliqigha dair menggü tashlargha asaslinip, Uyghurlarning yazma edebiyati 7- esrdin bashlinidu, 7- esrdin bashlap yéziqqa ige bolghan déyishliri emdi obyéktip tarixiy paktlargha yarisha ret qilinishi kérek.
Xulase qilip éytqanda, Hunlar miladidin bir nechche esr burunla Yensey-Orxun yéziqini qollan'ghan.
*
Subscribe to:
Posts (Atom)
