Uyghur Yeziqining Basma Shekli Ustide Izdinish

*

Uyghur Yéziqining Basma Shekli

Üstide Izdinish

*

Eger siz Uyghur yéziqini tunji örginiwatqan kishi bolghiningizda, bu addiylashturulghan alipbe siz üchün qolayliq yaritidu: Siz peqet jedweldiki 33 herp sheklini örginiwalsingizla, Uyghur yéziqidin sawat chiqarghan bolisiz! Keynki mesile ashu 33 xil sheklni yézishni we shu asasta Uyghur yéziqidiki mezmunlarni oqushni meshq qilishla qalidu. 

Elwette, oqush jeryanida siz yene jedweldikige oxshimaydighan shekllerni (rastini éytqanda, sözlerning keynide kélidighan xilmu-xil "quyruq"larni) uchritishingiz mumkin, Xatirjem bolung, u quyruqlar hich isqa dexl qilmaydu, hemde siz emeliyet jeryanida ularnimu toluq tonuwalisiz!

Koz-bashtin Yurungqashqiche

"Köz-bash"tin "Yurungqash"qiche

(Bir Qisim Uyghurche Sözlerning Menbesi)

Ilham Nizam

(Shinjang Uniwérsitétidin)

 

Qischiche mezmuni: Uyghur tilidiki mutleq köp qisim sözler til terqqiyatining qanuniyiti boyiche öz til bayliqimiz asasida shekillen'gen. Mesilen, "yétile" sözi "it" sözidin, "qoghla" sözi "qoy" sözidin, "yangaq" sözi "yanmaq (köymek)" sözidin, "qaymaq" sözi "qaq" sözidin, "achchiq" sözi "ochuq" sözidin… kelgen; "Qashtéshi" peqetla "deryaning qash (qirghaq) qismida bolidighan tash" dégenni bildüridu; shuning bilen birge, "Yurungqash" we "Qaraqash" dégen ikki söz ayrim-ayrim halda derya (éqin)ning "sherqiy qirghiqi" we "gherbiy qirghiqi" dégenni bildüridu…

Achquch sözler: Uyghur tili, til amilliri, qoyla, Yurungqash

 

摘要：维吾尔语的绝大部分词汇是根据语言发展规律由本语言的资源为基础而形成的。比如，"yétile (引导，牵引)"这一词源自"it (狗)"这一词汇，"qoghla (追赶，赶走)"源自"qoy (羊)"，"yangaq (核桃)"源自"yanmaq/köymek (燃烧)"，"qaymaq (奶皮)"源自"qaq (干尔)"，"achchiq (辣，苦)"源自"ochuq (开着)"；"Qashtéshi (玉石)"这一词最初只表示"河岸上的石头"，而"Yurungqash (玉龙喀什)"和"Qaraqash (墨玉)"两个词分别表示河流的"东岸"和"西岸"．．．

关键词：维吾尔语；语素；qoyla, Yurungqash

 

Abstract: The vast majority of Uighur vocabulary is evolved on the base of its own language resources according to general law of language development. For example, the word "yétile (guidance, traction)" came from the word "it (the dog)", the word "qoghla (catch-up, force out)" came from "qoy (sheep)", the word "yangaq (Walnut)" came from "yanmaq/köymek (burning)", the word "qaymaq (奶皮)" came from "qaq (dried)", the word "achchiq (spicy, bitter)" came from "ochuq (opened)"; initially meaning of the word "Qashtashi (jade)" is "the rocks on the bank", and the two rever names, "Yurungqash (Yurungkax)" and "Qaraqash", refers "the east side" and " the west side" of a stream respectively…

Keywords: Uighur language; morpheme; qoyla, Yurungqash

 

 

Uyghur tili Altay Tilliri Sistémisining Türk Tili Guruppisigha mensup bolup, bu til guruppidiki asasliq bir tildur. U uzun tarixiy zamanlar jeryanida nurghun boran-chapqunlarni, islahat-tasqilishlarni béshidin ötküzgen. Bu jeryanda gerche nurghun yat til amilliri, bolupmu söz terkipliri uninggha singip kirgen bolsimu, yenila özining grammatika alhidiliki we söz ambirini asasiy jehettin saqlighan asasta tereqqiy qilip kelgen.

Til, insanlarning alaqilish qorali bolush süpitide, ijtimaiy turmush we ishlepchiqirish munasiwetlirini özining tereqqiyat uli qilidu. Iptidaiy zamanlardiki nisbiy békinme halette, herqandaq bir tilning tereqqiyati kichik bir dairining ichide bolidu, yeni, adiysi melum bir yéngi sözning meydan'gha kélishi haman aldi bilen ene shu kichik daire ichidin élin'ghan eslidin bar bolghan söz amillirining qayta guruppinilishidin kélidu. Uyghur tilida eslidin bar bolghan til amilliri del men démekchi bolghan söz menbesidur.

 

A. "-la" ("-le") Qoshumchisining Ulinishidin Shekillen'gen Sözler

 

Tilimizda söz yasighuchi qoshumchilar intayin mol. Bügünki her küni dégüdek yéngi sözlerni yasashqa yaki chettillardin teyyarsini qobul qilip ishlitishke muhtaj bolidighan uchur dewride, söz yasighuchi qoshumchilarni yekünlesh, tetqiq qilish intayin muhim ehmiyetke ige. "-la" ("-le") qoshumchisi ene shularning ichidiki söz yasash iqtidari intayin küchlük bolghan bir xil söz arqa qoshumchisidur.

 

1. Adem Bedinining Herqaysi Bölekliridin Yasalghan Sözler

 

Adem bedinining herqaysi böleklirige "-la/-le" qoshumchisi ulinishtin hasil bolghan sözler birqeder yighinchaq, yeni ularni bash qisimdin ayaq qisimghiche tizish mumkin:

Bash + la = bashla

Oy + la = oyla

Ang + la = angla

Yüz + le + n = yüzlen

Köz + le = közle

Pur + la = purla à pura (Bu söz "burun" dégen söz bilen munasiwetlik bolup, "burun" sözi eslide haywanlar, mesilen at-éshekler, purqirighanda chiqarghan awazgha asasen yasalghan, esli shekli "purun" bolushi mumkin.)

Chish + le = chishle

Til + la = tilla

Gewde + le = gewdile

Boy + la = boyla

Baghir (béghir) + la = baghirla (béghirla)

Qan + la = qanla à qana

Qol + la = qolla

Jeynek + le = jeynekle

Put + la = putla

Tiz + la = tizla (tizlan)

Ayaq + la = ayaqla (ayaqlash)

Aq + la = aqla (göshini shülüp ap-aq ustixinini körsitip qoyushqa qaritilghan)

Ong + la = ongla ("ong" sözi dunyadiki nurghun tillarda utuq-muweppeqiyet (ning yünülüshi)ni bildüridu.)

 

2. Charwichiliqtin Kelgen Sözler

 

Uyghurlar uzun zamanlar charwichiliqni asas qilghan millet bolup, Uyghur tilida charwichiliq hayatidin kelgen sözler intayin köp. Bu yerde men peqet "-la/le" qoshumchisining ulinishidin shekillen'gen sözlernila tilgha alimen.

At + la = atla, atlan

Qoy + la = qoyla à qoghla

It + le = itle à yitile à yétile (yétekchi, yétilimek…)

Bu yerdiki "at" sözi tilimizda intayin uzaq tarixqa ige bir söz bolup, esli shekli (Orxun Abidiliridinmu nurghun yillar burunqi shekli) "alt" idi, kéyin "l" herpi chüshüp qélip "at"qa özgergen^[1]. At, charwichiliqni asas qilghan ejdatlirimizning turmushida nahayiti muhim rol oynighan. Seperge yürüsh üchün at kérek bolidu, yeni, "atlinish" --- seperge qedem tashlash démektur. Tilimizda "at-ulaq"tiki "at"qa oxshash teleppuz qilinidighan, emma "isim" dégen menini bildüridighan yene bir shekildash söz bar. Eslini sürüshtürgende, bu sözning yiltizimu yenila "at-ulaq"tiki "at" bolushi kérek: Kündilik turmushta attin ayrilalmaydighan ejdatlirimiz, baliliri "at mingüdek" bolghanda belkim melum bir xil murasim arqiliq balilirigha "at" ata qilishi mumkin --- chonglar balilargha "sen emdi atliq boldung (at min'güdek boldung, yeni adem bolup yétilding)", dep qutluqlishi mumkin. Shuning bilen "atliq bolush" dégen söz adem bolush, el arisida musteqil kishi bolush, öz aldigha nam-shöhretning igisi bolush, dégendek meniler bilen birge, "nam-ataq, isim" dégen menigimu érishken bolushi mumkin.

Qoy, ejdatlirimizning asasliq ozuq menbesidur. Qoylarni yaylaqmu-yaylaq heydep yürüp béqish, ejdatlirimizning kündilik paaliyetlirining biri bolup, kéyinche "qoyni heydigendek heyde" dégenni "qoyla" déydighan bolghan. Turpan shiwiside ta hazirghiche "qoghla" dégen söz "qoyla" péti ishlitilidu.

It, insanlarning dosti we yardemchisi, dep qarilidu. Bolupmu charwichilar üchün élip éytqanda, itning roli téximu chong. Yene bir tereptin, it herqanche "insanlar dosti" déyilsimu, biraq u beribir börining ewladi. Shunga közimiz körüp turghan chaghda qoyup bérip ishletken bilen, bashqa waqtlarda uni yenila baghlap qoyushqa toghra kélidu, bolupmu it üchün natonush bolghan kishiler aldigha barghanda, it igisi choqum aghamcha bilen uni baghliwélishi kérek. Shuning bilen, deslepte "aghamcha bilen baghlap bashqur" dégen menini bildüridighan "itle" dégen bir söz shekillen'gen, waqtning ötüshige egiship "itle" söz "bashqur, yol körset" dégen menilerge érishken.

 

3. Tebiet Jisimliri we Tebiiy Hadisilerdin Kelgen Sözler

 

Ay + la + n = aylan

Tash + la = tashla

Buluq + la = buluqla ("bulaq" sözimu elwette mushu söz bilen munasiwetlik)

Ay, bolupmu tolun ay (tolghan ay) yumulaq (chembersiman) bolup, ejdatlirimiz "chembersiman iz qaldurup mangmaq yaki heriket qilmaq" dégen menini "aylanmaq" dep ipadiligen.

Tash, meyli yaylaqta bolsun yaki étizda bolsun, köp hallarda kéreksiz, awarichiliq keltürgüchi jisim bolup, bizning ularni taqashmaydighan bir jaygha chöriwëtishimizgha toghra kélidu. Shundaq qilip, "chörüwét" dégen mena "tashla" dep ipade qilin'ghan, hemde tashqa oxshash étiwarsiz, kéreksiz nersiler "tashlinidighan" bolghan.

Ejdatlirimiz yerning astidin örlep chiqiwatqan suning "buluq, buluq, …" qilghan awazini anglighinida, "buluqla" dégen sözni yasap, suning yerni yérip chiqishini obrazliq ipadiligen bolsa, "bulaq" dégen sözni yasap ene shu buluqlap chiqqan suning menbesini ipadiligen.

 

Yuquriqilardin bashqa yene, bir qisim sheklini özgertken "-la/-le" qoshumchilirimu bar. Mesilen, "uchra, aldira, konira, eskire" we yuqurida uchrighan "pura" dégen sözlerdiki "-ra/-re"ler del "-la/-le"lerning özgergen shekilliridur.

 

B. Herplerning Orun Almashturishi Sewebidin Esli Shekli Niqaplan'ghan Sözler

 

Qaplaq à qalpaq

Payqap à paypaq

Yaghmur à yamghur

Qushchaq à qushqach (Bu söz tilimizda ushshaq qushlargha ishlitilidu.)

Kötlük à költük à kültük

Mayqaq à qaymaq

Qaraghulach à qarghilach^[2] à qarlighach

Yapilaq à yalpaq (yap + i + laq = yapilaq)

Sachret à sachrat à satrach^[3]

Ashqapa à ashpaqa

Ziq à qiz^[4]

Patént à patnét (nöwette yüz bériwatqan ehwal)

Bu sözlerni közetkinimizde, aldinqi tötini chüshinish asan'gha toxtaydu. Chünki, eger biz "qap", "pay", "yagh", erkilitish, kichiklitish menisige ige söz arqa qoshumchisi "-chaq"larning hazirqi tilimizdiki menisini oylighinimizda, "qaplaq", "payqap", "yaghmur", "qushchaq" qatarliqlarning tilning esli mahiyitige téximu yéqin ikenlikini bilimiz.

Men bu yerde yene artuq ketmes, dep, söz yasighuchi qoshumche "mur/mür"ni qisturup ötmekchi: Bu qoshumche, péillardin shu péillar ipadiligen ish-heriketlerning igisini ipadileydighan sözlerni yasaydu, yeni, uning menisi "…ghuchi"din ibaret. Mesilen,

Yagh + mur = yaghmur

Köy + mür = köymür (hazirqi tilimizdiki shekli "kömür")

Ös + mür = ösmür

Kültük Uyghur xelqi uzun zamanlardin béri ishlitip kéliwatqan büshükning bir jabduqi. "Kültük" sözining esli shekli "kötlük"tur. Méningche, pakize, qolay bolushni közlep, bowaqning "köt"ige ésip qoyulghan nerse, choqum "kötlük" dep atilidu, kéyin "kötlük" sözining qurulmisida özgirish bolup, yeni "t" herpi bilen "l" herpi orun almashturup, yenimu ilgiriligen halda sozuq tawushlarning maslishihschanliqi sewebidin "ö" herpi "ü" herpige almiship "kültük" shekillen'gen.

Süt ejdatlirimiz turmushida kem bolmaydighan ozuqluq. Kishiler eger ishlitip tügitelmigen sütni qacha bilen qoyup qoyghinida, sütning yüzide bir qewet mayning qétiwalghinini sezgen, hemde uni "mayqaq" dep atighan, kéyin bu sözde herp almishishi yüzbérip "qaymaq"qa özgergen.

Hazirqi "Uyghur Tili Iimla Lughiti"de "qarilighach" dep muqimlashturulghan sözning shekli emiliy ehwaldin yiraqliship ketken. Men Türkiy Tillar Diwaning 1- tomida ushbu sözning "qarghilach" dep xatirilen'genlikini kördüm. "Qarghilach"ni estaidil tehlil qilidighan bolsaq, bu sözning esli sheklining "qaraghulach" bolush éhtimalliqini oylap yétimiz, yeni bu sözning esli menisi "qap-qara ghulichini achquchi" bolidu. Ish bu yerde toxtimaydu --- "ghulach" digen nime? Menche "ghulach" sözining eslisi "qol ach" bolushi kérek. Yeni "Qarilighach" sözining özgirish yoli mundaq:

Qara + qol + ach = qaraqol'ach à qaraghulach à qaraghilach à qaralighach à qarlighach à qalighach à qaralighach (axirqisi yéqinqi tilni qéliplashturushta békitilgen)

(Dimek, bu qushchaqning nami hazirqi zaman tilshunaslirimizning chüshenchiside özining esli mezmunidin yiraqliship ketken, gerche shekil jehettin tarixtiki bir halitige oxshap qalghan bolsimu.)

Emdi "yapilaq" sözige kéleyli. "Yapilaq"ning tomuri "yap"ning menisi "birer nersining yüzini, tashqi körünüshini tosmaq yaki etmek"tur (Uyghur Tili Imla Lughiti). Yépish üchün elwette népiz, yüzi keng nerse ishlitilidu, "yapilaq" sözi del mushundaq nersining teswiridur. Népiz, yüzi keng nersiler adette nahayiti yénik bolup, shamalda asanla hawagha kötürüleleydu. Shu wejidin, Turpanda "képinek", "leglek"ler "yopulaq" déyilidu. "Yopulaq" sözining "yapilaq"tin kelgenliki éniq. Emiliyette, "yopulaq" sözi Turpanda "ucharqanat" digen sözge oxshap kétidighan téximu keng menige ige. Mesilen, Turpanda "shepereng" digendek atalghular ishlitilmey, "chashqanyopulaq", "müshükyopulaq"lar ishlitilidu. Uyghur Tili Imla Lughitide bu ikki söz "chashqanyapilaq", "müshükyapilaq" dep élin'ghan. Méning bu toghriliq talashqum yoq. Lékin démey turalmaydighinim: Bu ikki sözdiki "yapilaq" isim emes, belki süpettur. Süpet bolghan iken, Uyghur tilining qaidisi boyiche, bu ikki söz choqum "yapilaqchashqan", "yapilaqmüshük" sheklide bolushi kérek! Peqet keynige ulan'ghini isim bolghandila, yeni, "ucharqanat" menisidiki "yopulaq" bolghandila, andin Uyghur tili grammatikisigha uyghun kélidighan "chashqanyopulaq", "müshükyopulaq"larni yasash mumkin.. "Yapilaq" bilen munasiwetlik yene bir söz "yalpaq". Bu sözmu yuqurida éytilghan qanuniyet boyiche "yapilaq"tin özgergen: Yapilaq à yaplaq à yalpaq. "Yopurmaq" söziningmu "yap" sözi bilen bolghan munasibiti xéli roshen --- "yopurmaq" derexqe nisbeten quyash nurini yighip ishlitish aparatidur, ademlerge nisbeten bolsa, quyash nurini tosiwalghuchi, yeni ademlerni yépiwalghuchidur: yapurmaq à yopurmaq.

"Sachret"ning chüshendürülüshini Shinjang Uniwérsitéti Gézitining 2007- yilliq 1- sanida élan qilin'ghan "Heyzdin Tarimghiche" dégen maqalidin körgeysiz.

"Ashpaqa" sözi, méningche bolghanda, "qapqa oxshash asan toshmaydighan" dégen menini béridighan "ashqapa" déydighan bir sözdin özgirip kelgen.

"Ziq à qiz", "aquz à azuq (ozuq)" özgirishliri "Türkiy Tillar Diwani (1- tom)"ning bash qismi (7- bet)da xatirilen'gen. Bu yerde peqet sözde herplerning orun almishishining bir ispati qilip yézip qoydum.

Tilimizda herplerning orun almashturush hadisisi hazirning özidimu yüz bérip turidu. Mesilen, "patént" bir In'glizche söz bolup, nurghun kishilerning "tili kelmeslik" sewebidin "patnét"qa özgermekte. (Yuqurida déyilgen maqalemde "patént" uqumi üchün "xasnep" déydighan bir sözni qurashturup chiqqan idim.) Oxshashla Gerp tilliridin kirgen yene bir söz "sistéma"mu herplerning orun almashturushidin "séstima"gha aylinip qélishqa yüzlen'gen.

 

C. "Qap" Sözidin Yasalghan Sözler

 

"Qap" sözi tilimizdiki eng burun ishlitilgen sözlerning biri bolup, uni söz yiltizi qilip yasalghan sözler intayin köp.

Qap + laq à qaplaq à qalpaq ("qaplaq" --- bashni qaplap turghuchi)

Pay + qap  à payqap à paypaq ["payqap" --- pay (put)ni qaplap turghuchi]

Mu + qap + a à muqawa ("qap" sözige kücheytish rolini oynaydighan söz aldi qoshumchisi "mu-"ning qoshulushidin yasalghan.)

Qap + z à qapz à qepez^[3]

Qap + a à qapa à xapa

Qap + cha à qapcha à qacha

Qap + aq à qapaq

Qap + uq à qapuq à qawuq à qowuq

Ni + qap à niqap

Qap + qan à qapqan

Ash + qap + a à ashqapa à ashpaqa

Qap + tal à qaptal

Qap + sa à qapsa

"Qepez" sözi 1982- yili "yéngi yéziq"ta neshr qilin'ghan UYGHURCHE-XENZUCHE LUGHET'te "qepez" dep élin'ghan bolsa, 1984- yili Uyghur erep yéziqi ("kona yéziq")da neshr qilin'ghan HAZIRQI ZAMAN UYGHUR EDEBIY TILINING IMLA LUGHITI'de "qepes" dep élinip, söz menbesi "Erepche" dep bérilgen…

"Xapa" sözining esli shekli "qapa" bolup, "küchlük naraziliq tüpeyli qursaq köpüp qaptek bolush"ni bildüridu.

Qalghan sözler toghruluq chüshenche bérishning hajiti bolmisa kérek?

 

D. Hékayilik Sözler

 

Achchiq

Ach à achiq à achchiq

Bu sözning deslepki yasilish ehwalini mundaq qiyas qilish mumkin: Birkim murch türidiki melum bir nersini uqmastin yewélip, uning küchlük ghidiqlash temige chidiyalmay aghzini yoghan achqiniche bashqilargha öz halini awazsiz bayan qilidu; bashqilar u kishining halitige qarap, "qaranglar, uning aghzi achiq boluptu!" deydu; netijide kishiler murch türidiki nersilerni yise ademning aghzi "achiq bolidu"ghanliqini bilidu; waqtning ötüshige egiship, "achiq" dégen söz murch türidiki nersilerning temini bildüridighan xas sözge aylinidu; uzun yillar dawamida "achiq" sözi "achchiq"qa özgiridu…

 

Sur (reng)

Su + reng à sureng à surreng à sur (reng)

Hemmimiz bilimiz, su rengsiz, temsiz bolidu. Emma siz déngizgha oxshash keng su yüzige qarisingiz suning rengsiz emeslikini bayqaysiz. Ejdatlirimiz choqum Baykal köli boyida yashighan zamanlarda "su reng" digen sözni ishletken, hemde yuquriqidek özgirish jeryanini bésip, "sur" dégen rengnam shekillen'gen.

 

Yangaq

Yan + ghaq à yan'ghaq à yangghaq à yangaq

Yangaq zéminimizning bir alahide mehsulatlirining biri. Turpan yerlik tilida yangaq "yangghaq" déyilidu. Menche bundaq atash hergizmu "buzulghan shiwe" emes. Yangaq méghizining asasliq terkibi may bolup, eger siz uninggha ot yaqsingiz^[5] uning nahayiti asan yanidighanliqini hem uzaq köyidighanliqini bayqaysiz. Elwette, buni ejdatlirimiz qedimdila bayqighan, hemde bu alahidilikke asasen uninggha "yan'ghaq" dep nam bergen.

 

El bolmaq

"El bolmaq" dégen söz birikmisining "teslim bolmaq" dégen bilen oxshash menige ige ikenlikini hemmimiz bilimiz. Lékin "el" sözining menisi elwette "teslim" sözi bilen oxshash emes! "El" sözi ezeldin "puqra, xelq, awam" dégen bir xilla tüp menige ige bolghan, qalghan meniliri bolsa eshu tüp menisidin kelgen "tughunda" menilerdur. Shu menidin alghanda "el bolmaq"ning menisi "puqra bolmaq, (ghaliplarning) hökümranliqini étirap qilmaq" dégen bolidu. Démek, "teslim bolush" bilen "el bolush" mena jehettin azraq perqliq bolushi mumkin. Bolupmu hazirqi zaman urushlirida "teslim bolush" yüzbersimu, lékin "el bolush" asasen yüzbermeydu.

 

Yurungqash; Qaraqash

Bu ikki söz Xotendiki qashtéshi chiqidighan ikki deryaning ismidur. Gerche bu ikki derya atalghusidiki "qash"ni kishiler hazir "qashtéshi" dep chüshensimu, biraq uning yalghuz kelgen chaghdiki tüp menisi "qirghaq, girwek" bolushi kérek. Chünki ezeldin "Xoten qéshi" déydighan atalghu ishlitilip baqmighan!

Bu yerde men yüreklik halda mundaq bir qiyasni otturigha qoumaqchi: Eger biz Kuénlun téghidin éqip chüshken Yurungqash deryasi bilen Qaraqash deryasining Xoten sheherini ikki tereptin yaqilap ötkendin kéyin qoshulup Xoten deryasini shekillendürgenlikini xeritidin közitidighan bolsaq, Xoten sheherining Yurungqash deryasi bilen Qaraqash deryasini ikki qirghaq ("qash") qilghan ghayet zor bir éqinning otturisida peyda bolghan bir sheher bolush éhtimalliqini tesewwur qilalishimiz mumkin. Undaqta, "yurung", "qara" dégenlerning menisi nime? "Yurung" sözining esli shekli "ürüng" bolup, menisi hazirqi zaman Uyghur tilidiki "aq" digen söz bilen oxshash^[6]; "qara" sözining menisi bolsa "ürüng" bilen qarimu-qarshi, yeni Uyghurchidiki hazirqi istimal menisi bilen oxshash. Bu ehwallarni omumlashturup oylighinimizda, "yurung" sözi "sherq"ni, yeni yoruqluqning yünülüshini; "qara" bolsa "gherp"ni, yeni qarangghuluqning yünülüshini bildürishi kérek! Shundaq bolghanda, "Yurungqash"ning esli menisi "sherqiy qirghaq", "Qaraqash"ning esli menisi bolsa "gherbiy qirghaq" bolidu; "qashtéshi" bolsa "deryaning qirghaqlirida uchraydighan tash", yeni kishiler sugha chüshmey turupla köreleydighan tash bolushi kérek. Démek, deslepte Xoten zéminida yashighan ejdatlirimiz belkim ene shundaq deryaning qashlirida suning yalishi seweplik échilip qalghan chirayliq (kéyinche göher qatarida sanalghan) tashlarni körgili bolidighan zamanlarda, eshu tashlargha "derya qirghiqidiki tash" dégen menide "qashtéshi" dep at qoyghan bolushi mumkin. Bir qeder keng tarqalghan "Qaraqash deryasidin qara renglik qashtéshi chiqidighan bolghachqa shundaq atalghan, Yurungqash deryasi bolsa aq renglik qashtéshi chiqidighanliqi üchün shundaq atalghan," dégen uqumgha kelsek, bu belkim ashu ikki deryaning nami kishilerge bergen yüzekiy xata chüshenche bolsa kérek(?) Chünki méning qashtéshi sodisi bilen uzun muddet shoghullan'ghan Xotenlik qérindashlardin sürüshtürüp bilishimche, Yurungqash deryasidin eng ésil qara renglik qashtashliri chiqidiken, Qaraqash deryasidinmu aq renglik qashtashliri chiqidiken --- qashtéshining rengi bilen derya namining qilchilikmu munasibiti yoq iken.

 

 

Tarixta  ejdatlirimiz bilen xenz'u milliti arisida sanaqsiz toqunushlar bolghan. Bolupmu tang sulalisi dewride bu xil toqunushlar künde dégüdek yüz bergen --- her küni seherde tang sulalisining hujumigha uchrap, kündiki seherni "tang" tereptin étilghan oqlar ichide bashlighan ejdatlirimiz, "kéche ötüp seher keldi" dégenni "tang atti" dep ipade qilidighan bolghan.

 

E. Xulase

 

"Ötmüshni untush asiyliqtur," dégen ibare bir tilning öz qanuniyiti bilen terqqiy qilishi üchünmu oxshashla muhimdur. Tilning ötmüshini, yiltizini tetqiq tilish del uning dawamliq béyishi, terqqiy qilishi üchündur. Uyghur tili bizning tügimes bayliqimiz, gerche "tügimes" bolsimu, biraq u yenila kömülüp qélishtin qorqidu. Tilimizni her tereplime chongqur tetqiq qilish, yuquri maharet bilen ishlitish, dawamliq rawajlandurush --- bizning bash tartip bolmaydighan mejburiyitimiz.

 

 

Paydilanmilar:

 

[1] Ilham Nizam, Abdilim Aburéyim: Latin Yéziqining Orxun Yéziqidin Kelgenlik Éhtimalliqi we Bashqilar. Shinjang Uniwérsitéti Géziti, 2007- yilliq 3- san; Yaki bolmisa mawu torbetke merhemet qiling: http://snipr.com/orkhun

[2] Türkiy Tillar Diwani, 1- tom, 682- bet

[3] Ilham nizam: Heyzdin Tarimghiche. Shinjang Uniwérsitéti Géziti, 2007- yilliq 1- san; Yaki bolmisa mawu torbetke merhemet qiling: http://snipr.com/heyz-tarim

[4] Türkiy Tillar Diwani, 1- tom, 7- bet

[5] Ilham nizam: "Ot" Sözidin Kélip Chiqqan Sözler. Til we Terjime, 2006- yilliq 2- san

[6] Türkiy Tillar Diwani, 1- tom, 181- bet

 

Bu maqale "Shinjang Univ. Gaziti [CN65-0801/(G)W]"ning 2010- yilliq 8- sani da élan qilin'ghan.

Kultur we Uygharliq

*   *   *

Kültür we Uygharliq

 

I. N. ApTap

 

"Kültür", "uygharliq" sözlliri Türkche bolup, tilimizda ular taza ayrilmighan __ adette shekil jehettin her ikkisi üchün "medeniyet" sözi ishlitilidu.

Kültür __ bu sözning esli yiltizi Latinche "cultura" bolup, "östürüsh, yetildürüsh" degen meneni ipadeleydu. Yeni, "kültür" (Englishchisi "culture") sözi insanlarning déhqanchiliq jehettiki (yaki iptidaiy) bilim jughlanmasini bildüridu.

Uygharliq __ Türkiy milletler ichide eng baldur sheher medeniyetini yaratqan Uyghur milletining namigha teqliten yasalghan Türkche söz. Bu sözning Erepchisi "medeniyet" bolup, Erep dunyasida eng baldur peyda bolghan Medine sheherining namidin kelgen. "Uygharliq"qa udul kelidighan Englishche "civilization" sözi Latinchidiki "civitas"tin kelgen bolup, oxshashla "sheher" degen meneni bildüridu.

Demek, témamizdiki ikki söz ayrim-ayrim halda "yéza", "sheher" ikki katagoriyege mensup bolup, mene jehettin roshen perqlinidu.

Xulase qilghanda: "Kültür" turmush bilimlirining bir qeder iptidaiy jughlanmasi bolup, bu xil jughlanma peqet kichik bir daire ichide yashaghuchi kishilerge mensup __ uni bashqa kishiler topining bilishi, yaki bilsimu ehmiyetlik dep étirap qilishi natayin. "Uygharliq" bolsa insanlarning her tereplime bilimlirining toplami bolup, u peqet "kültür" jughlanmasidiki, bashqa kishiler topi terepidin étirap qilin'ghan qismini öz ichige alidu. Yeni, "kültür"ning heqiqetke yaqin qismi __ tar dairedin halqip, bashqa qebile-millet-döwletlerge tarqaghan qismi __ "uygharliq"qa aylinalaydu.

 

Kültür __ shakalliq, tallanmighan, kichik bir kishiler topi terepidin yaratilghan bilim jughlanmasi;

Uygharliq __ insaniyet bilimlirining jewheri.

*

Termeler: Imla

Imlaimizdiki Igesizlikler

(Tor termiliri)

*
Alwun:

Towa deymen, xeqler til-yéziq komitéti qilidighan'gha ish tapalmay imla özgertip oynaydu dése néme deydighandu deptimen. Rastla shundaqken emesmu. Ilgiri "Fransye" dep yazattuq, aldinqi qétimliq imla qaidiside Fransiye dep özgertti, endiki 2010- yil élan qilin'ghinida yene bir "i" qoshulup Firansiye bolup qaptu, bu heddidin ashqan mes'uliyetsizlik jumu, bundaq boliwerse héchkim öz imlasigha ishench qilalmaydighan bolup kétidu. Nechche waqittin "Meshq" dep yézip kelgen iduq, mana bu sözgimu bir "i" qisturulup "meshiq" boptu. Til-yéziqtiki qérindashlirimiz öz kespini bilmeydighan oxshaydu. Bizning ademler he désila yéziq dewasi qilghiche imlani qéliplashturushqa bekrek köngül bölse bolatti, bundaq tola imla özgertkenning ziyini yéziq yötkigendin qélishmaydighandek turidu. Pütün millet boyiche imla bilmeslik nomus qilghidek ish. Meyli qandaq yéziqta yazayli, ölchmelik imla bolmisa bikar....

Aptap:

Emeliyette ashu "i"larni azaytqan yaxshi!

Hazir "Tilchi"lirimiz he dese sözlerning Özbékchidiki shekli aldida temtirep qélip, toghrisi shu oxshaydu, dep qalamdu, bilmidim. Englishlarda "humanitarian" deydighan bir söz bar, menisi yochunmu emes _ insanperwer. Özbékler Ruschidin alghanmikin, uni "gumanitar" deptiken (Özbékchide uni tunji körginimde buningda nime guman bardu, dep angqiralmay qalghan idim), keyn qarisam Uyghurchidimu shundaq deydikenmiz!

Ruslarghu "h" herpini deyelmey shundaq deydu;
Özbéklerghu Ruslarning poqini shundaq yeydu;
Uyghurlar nimige shundaq, hich kallamdin ötmeydu!!!

Ashu "gumanitar" degen sözni burun "insaniy/insanperwerlik yardem" dep alar iduqqu deymen(?)

Özbékler tilini yaxshi qéliplighan, biraq (men daim "biraq"ni ishlitimen, chünki u Uyghurche; "emma" - Parsche; "lékin" - Erepche) ularmu nurghun jaylarda sözlerning yiltizi bilen kari bolmay qoyghan. Misalen, "Ay"ni "Oy" dep yazidu, bu toghra, biraq, "aylan" degenni "oylan" demeydu; "talla" degenni "tanla" deydu...

"2010- yil 6- yanwar" degenni Özbékchide "2010 yil 6 yanwar" depla qoyidu. Bundaq deyish elwette toghra emes. Eger "-" belgesini ishletmeymen degende, "yil 2010 yanwar 6" dese toghra bolidu. Amerika Awazi torbetining Özbékchiside, ular ashu mentiqelerni yaxshi bilgechke, "-" belgelirini tashlimaydiken. (U yerdimu qalaymiqanchiliq bar...)

Qazaqche qatarliq bashqa Türkiy milletler bolsa "-nchi/-chi" qilip artuqche böleklernimu qoshiwalidiken...

Bu janggalmu qalaymiqan iken......

*

Alwun:
*

Bizning bu "tilchi"larning öz aldigha musteqil qarishi yoqtek turidu, neshriyatchiliqta ish sür'iti shunche tézliship ketken waqitta he dése birer "i"ni birde qoshup birde éliwétip, lughetke qarimay ish qilghili bolmaydighan qilip qoydi, men'ghu xizmette "ikki-üch yildin kéyin yene özgiridughu", dep anche perwa qilmaydighan boldum. Rastla shu Özbekche kitablargha qarap özimiz uzaqtin buyan qollinip xéli yuqiri derijide omumliship ketken söz imlalirini muqimlashturushta köngül toxtitalmay, axir özimizningkidin kéchip, özbekchidikini asas qilidighan oxshaydu. Bu qétimqi imla lughitidiki tétiqsiz özgertishlerdin men bekla ümidsizlendim. Hazir Aptonom rayon derjilik organlarning ichide tikip-sökeni köp qilidighan tétiqsiz organ til-yéziq komitéti bolup qalghan oxshaydu, nepret shu komitétqa!

*

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

*

Boghum Qaideliri Jedweli

*

Aptap:
*

Hazirqi qaidiliri qarighanda boghum qaidelirimu qalaymiqan bolghili turghan oxshaydu(?) __ he dese "i" herpliri sözlerge orunsiz qisturuliwetiptu __ hetta "waqt" degennimu "waqit" dep yazidighan oxshaymiz, bundin keyn!

Men yuquridiki jedwelde deyilgen boghum qaidisi __ BBA, ABB, BABB, BBAB, BBABB __ ni bilettim. (Emma uning ichidiki "BAAB"ni bilmeydikenmen, belkim bu peqetla Xensochidin kirgen boghumlarni ipade qilishqa ishlise kerek?)

"Tilimiz eslidin mundaq idi..." degen exmeqliq. Tilimizda eslidin bar bolghan qaidiler alliburun eslige kelturgusiz derijide buzulghan. Shu menedin alghanda, "BBA, ABB, BABB, BBAB, BBABB"larni "BiBA, ABiB, BABiB, BiBAB, BiBABiB"largha aylanduriwelish teximu uchigha chiqqan exmeqliq... 

Chet'el ismlirini UEY'da yazghanda qaidiler texi xam, biraq, ULY bilen yazghanda elwette eslidiki haliti boyiche alish kerek, dep qaraymen. Bolupmu bir tal chekitmu mene ozgerteleydighan hazirqi uchur dewride, ismlar esli boyiche yazilmighanda toghra uchurni izdep tapish teske toxtaydu.

Bu toghriliq Xenso tilshunaslar chet'elliklerning ismlirini Xensoche yazmay, biwaste esli haliti boyiche yazishni teshebbus qilghan idi, nechche yil burun. Keyn Xenso milletchilerning qarshiliqi bilen sugha chilashti bolghay. (Yaponlar xeli burunla shundaq qilip kelgen.)

Menche bolghanda, UEY'da chet'elliklerning ismlirigha duch kelgende, eng yaxshisi, esli ism igesining yazishi boyiche (Latinche) alghan tuzuk! 

*

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Termeler: AnaTil

AnaTilni Asrashqan Özimiz Mes'ul

Tor söhbetliridin termiler

*

Aptap:

Bu qaysi tilgha terjime qilghiningizkin(?)

iptida,
intiha,
wajib,
mizan,
perpugh,
... ... ...

Yuquriqi sözler ichide "wajib", "mizan" degenlerni bilgendek qildim, qalghanlirini asasen bilmeydikenmen.

Tilimizda yat tillardin kirgen nurghun sözler öz sözlirimizge kün bermey yürmekte: "lekin" (Erepche), "emma" (Parsche)lar aldida "biraq"qa kün yoq; "tepekkur" degen uzun paytima aldida "oy" bichare; "sherq (meshriq)", "gherp (meghrip)"lerning zulmidin "ürüng", "qara"lar erwahqa aylan'ghan; "qelb" (Erepche), "dil" (Parsche)lardin "köngül"ge shepqet yoq!
____________________
 
Alwun:
2010-09-20

Bashqa xelqning tarixiy esiri bolsimu, uni tilimizda ipadileshte uningda eks etken turmush Uyghurning islamgha kirishidin ilgiriki dewrge toghra kelgen iken, islamdin kéyinki atalghulardin xaliy uslubta terjime qilinsa tolimu yaxshi bolghan bolidu, dep oylaymen. Bu qiyin ish bolsimu, éghir körmey izdinilse, terjime jeryanida ana tilimizning sapliqi üchün qoshulghan töhpe bolghusi. Buradirimiz dégendek bir mochen'ge neqla bir mochen toghra kelse yaxshi, riyalgha ayriwashlinip qalmasliqi qimmetlik, dollar, rubligha hem...  

____________________
 
ErkmanDadxah:
2010-09-21

Alwun'gha Jawap: Bir chaghda buraderlerning isim Erebtin kirgen bolsimu hazir bizde Uyghurchilashti, dep yazghanliqliri yadimda! 

Biraq, buyruq   qamchisi changgilimda-changgilinglarda yoqturler! Yat tillardin kirgenni yoq qilish choqum qoldin kélidu , biraq u chaghda 55 yüz ming yüenlik Xenche pütükni shuninggha teng Uyghurche pütük qilish yoq ishturler ... u chaghda siz-biz ana til ornida körgen bu til til bolmay qalurler ...

puqra basmisining bashi (atini Uyghurche atashqa söz chiqmidi) ... boldila, yüz minglap sözliki bar sap Uyghurche sözlük tüzülse andin yazmisam söz tapalmidim ...  

____________________
 
Alwun:
2010-09-21

 

Héchbolmighanda yuqirida Aptap buradirimiz qatargha tizip körsetken atalghular "Intiha, iptida..." wahakazalar Uyghur jamaetchiliki asasen chüshenmeydighan, éniqi asas lughet terkibide yoq we bolushiningmu hajiti yoq sözlerdurler, shunga undaq erebiy sözlerdin bash tartmaqni köngülge mehkem ornatquluq. Bundaq atalghularni Perhat Jilan ependi "Mehmut Qeshqeriy" yaki "Idiqut Yultuzi" romanliridimu ishletmigen bolushi mumkin (men téxi uni oqup ülgürmidim), ishqilip bu nahayiti qol tutidighan terjime bolidighanliqi körünüp turidu. Xéli kéyinki dewrge tewe bolsimu, terjime romanlardin "Su Boyida" örnek yaki terjimige ilhamchi bolushi mumkin. 

Yüzde-yüz Uyghurche qilish birer ademning tirishchanliqi bilen wujudqa chiqarghili bolidighan ish emes, elwette. Biraq, Erebiy-Parisiy atalghulardin imkaniyetning bariche saqlinishmu zor tirishchanliq we tilgha bérilgen ehmiyetni eks ettürüp béridu! Terjime yérim ijadiyet déyilidughu, bu jeryanda topa bésip ketken kona kitablarning topisini püwlimey ish pütmise kérek. Kona kitablardiki chang-tozan burundin kirse salametlikke paydisi tégemdu-yoq, bu heqte izdinip körsek bolidu. Terjimge paydisi tégishi sheksiz.  

____________________
 
ErkmanDadxah:
2010-09-21

"Alwun：Aghdarma yarim yaritish bolmastin qayta yaritishtur."

Natayin, Newaiy tilini bilgen ademning bilmesliki mumkin emes! 
 
Aghiynilerning yol körsitishi bilen "shang töre desturi"ni "shang töre tüzüki"ge özgerttim, emdi denglarchu "lü buwéy tepsiri"ni néme deymen? "iptida"ni "bashlinishi" Désem "intiha"ni "tügenchisi yaki axiri" demdimen? "erbabbeg"ni qandaq alghuluq? "bash wezir, wezir, san'ghun, kahbégi, waliy, ambal, bash teptish, teptish, erkanbeg, seltenet, emirleshker..." Bunimu tüzetsem qandaq alsam bolidu? Biraq bularni ilgiri békitiwétishken iken. Mutepekkurnichu? Höküma-hökümdarnichu? Danishmennighu biligchi, mutexesis ish bilgüchi
... Bek köpoy aghiyniler, buninggha basmabashi, békitküchi maqul dermu? 55 yüzming xetlikni qayta ishle, dése nedégülükoy buraderler?   

____________________
 
Aptap:
2010-09-22

ErkmanDadxah Jawap:

Hey burader, artuqche ganggirap yürmeng!

Mening degenim, esli Uyghurche (yeni, hazirqi tilimizda ishlitilidighan, biraq bulunglarda turup qalghan) sözlerni qozghitip ishqa salish kerek, menedash sözlerning ichide aldi bilen öz til yiltizlirimizgha yol bermek kerek.

Tilimizdiki "sanaqsiz" Erep-Pasr sözlirini chiqirip tashlash bir exmeqliq. (Bundaq ishni enyi waqtta Osman Türkliri bir qatim qilghan, aqiweti bizler "Türkche"ni chüshenmeydighan halet shekillendi.) Söz terkibimu qan terkibige oxshash bolup, hemme adem chüshineleydighan (awam terepidin qobul qilin'ghan) bolushning özi _ özimizning boldi degen gep! 

"Mutepekkur" sözi gerche omumlashqan bolsamu, men uning ornigha "oychi" dep söz yasap ishletishni quwwetleymen.

"-chi" qoshumchi nahayiti küchlük bolup, uni ishletip nurghun sözlerni yasash mumkin. TÜRKIY TILLAR DIWANI'da "yolchi" degen bir söz xatirelen'gen. Uning menesi biz hazir ishletidighan "yol bashlaghuchi" bilen opmu oxshash _ yolning ehwallirini pishshiq bilidighan, yeni qandaq mangish, nimelerge diqqet qilish degendek ishlarda bashqalargha yitekchilik qilalaydighan ademni körsetidu.

"Yolchi" degen sözning neqeder yaxshi bir söz ikenlikini oylaghanimda, "mutepekkur" degen uzun ejnebiy atalghuni peqet ishletkim kelmeydu _ "oychi" nime degen belen söz!.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

 

Alwun:

... karbon töt oksidining qoyuqluqi éship, oksigénning qoyuqluqi özlüksiz töwenleydu ... 

Aptap:

 
Burader, sen yazghan nerside nuxsan körülse bashqiche turidiken: Aldi bilen, "özlüksiz" emes, "üzlüksiz" (buni sen burunmu bir nechche yerde shundaq xata ishletken iding); yene biri, "qoyuqluq" bolmasliqi kerek (buni belkim sendin körgili bolmas _ lughetlerdimu ashundaqtek turidu), toghrisi "quyuqluq". Bu söz esli qélip bilen bir nerse (misalen, kések) quyushqa teqliten yasalghan söz bolup, "bosh orun yoq bolush derijesi" degenni bildüridu. 
 
Alwun:
2010-09-22

Rehmet, özgertip qoydum. Qoyuqluq dégen sözge kelsek, lughette rastla ashundaq, shundaq bolsimu uni ölük halda asas qiliwélishim toghra bolmighan. Uni mushundaq "emeliyet"lerde tüzitip ishletsek, "nezeriye"ge asas bolghusi. Imlada mende azraq hökümetsizlik bash kötürgili turdi, chünki tilkomning imla özgertish sür'itige özleshtürüsh sür'itim yétishelmigili turdi, shunga toghra kelgende "menpeiti" démey "menpeeti" dep jahilliq bilen éliwatimen. 

Nimshihitning Terjimihali we Eserliri

Nimshihitning Terjimihali we Eserliri

 

Tashpolat

 

Uyghur hazirqi zaman shéiriyetining asaschilaridin biri, dangliq shair we jamaet erbabi Armiye Eli Sayrami 1906- yil Bay nahiyesining Sayram yézasida Eli Axun (Aqhun) isimlik meripetperwer déhqan aileside dunyagha kelgen. 1922- yildin 1930- yilghiche Bay we Kucha nahiyeleridiki medriseilerde oqughan. Bu mezgilde uning xelq qoshaqlari shekli bilen yazghan «Bazar we Mazar» namliq tunji shéirlar toplami qolyazma haletide xelq ichide tarqalghan. 1930- yil shu zamanning dangliq ilm merkezi - Qeshqer Xanliq Medris - ke kirip oqughan. U bu mektepte Uyghur klassik edebiyati, Ereb, Pars tili we edebiyatini estaidil tetqiq qilip ögen'gen hem «Madara Eizem» (Chong Yarashturush) namliq shéirlar toplami bilen muhebbet témasida yazilghan «Enwarul Hada» (Heqiqet Nurlari) namliq qesidesini élan qilip, jamaetchilikke talantliq shair süpetide tonulghan.

1933- yil Qeshqerde Jin-Shurénning mustebit hökümranliqigha qarshi déhqanlar qozghalangi partlaghanda Armiye Elimu bu qozghalanggha aktip qatnaship, bir qatimliq jengde aghir yaralan'ghan. Doxturxanadin chiqqandin keyn yazghan shéirlarini «Nimshéhit» (yarim jan) degen edebiy texellusi bilen élan qildurghan.

Nimshéhit özining 43 yilliq ijadiy hayatida nurghunlaghan shéirlarni, ballada, dastan, opéralarni yazghan.

Shair azadliqtin burun yazghan «Bilim Ishqida», «Büyük Junggo», «Qizim Yighlimang», «Unutma», «Gazit» qatarliq shéirlarida jahan'girlikke, féodalizmgha we fashistik mustebitchilikke qarshi küresh qilish rohini hem wetenni ulughlash we uningdin pexrlenish, erkinlikke telpünüsh hésyatini merkezlik halda ipadelep, xelqning azadliq köreshlerige ilham bergen.

U yene esrlerdin buyan Uyghur xelqi arasida aghizdin-aghizgha ötüp, qelbtin-qelbke köchüp üzülmey dawamlaship keliwatqan «Ming Öy we Perhat - Shirin» dastanini yazdi. Bu dastan 1945- yil «Shinjang Gaziti»da élan qilin'ghanda xelq ichide xéli küchlük tesir qozghaghan. Shair dastanni qayta-qayta ishlep we toluqlap 1948- yil öz xirajeti bilen kitab qilip basturghan. 

«Ming Öy we Perhat - Shirin» dastani mezmunining yengi we mollighi, qurulmasining ixcham we mukemmelliki, bediiy sewiyesining yüksekliki, shekli we uslubining özgechiliki bilen bügünki kündemu kishilerning diqqetini özige jelp qilmaqta.

Nimshéhit azadliqtin burun Aqsuda ishlep  yürgen mezgilde «Leyli - Mejnun» dastanining xelq ichidiki birnechche xil wariyantlarini toplap, shu asasta «Leyli- Mejnun» opérasini yazip chiqqan we bu opéra sehneilerde oynalip tamashibinlarning qiziqishini qozghaghan erdi. Epsuski, bu opéraning toluq nusxaisi «medeniyet inqilabi»ning qalaymiqanchiliqi ichide yoqalip ketken. Opéraning peqet üch perdesila saqlanip qalghan.

Azadliqtin keyn shair Nimshéhit shéiriyette özige xas uslub yaratip, qaynaq hissiyatqa, bay pelsepewiy pikrge, ottek qizghinliq we ümidwarliqqa tolghan shéirlari bilen kitabxanlar qelbidin chongqur orun aldi. Uning «Aldida», «Séghindim», «Yürek Sözi», «Ussul», «Tarim Qizi» qatarliq shéirlari xelqimizning wetenperwerlik rohini urghutip, sotsialistik inqilab we sotsialistik qurulush ishlari üchün jeng dumbaqini chaldi. U özining shéirlarida azad yengi dewrni, her millet xelqining ittipaqliqini, emgekchi xelqni küyledi.

Azadliqtin keyn Nimshéhitning shéir ijadiyeti idiyewiylik we bediiylik jehetlerde yengi tereqqiyatqa érishti.

Uning köplegen shéirlari Xensochigha terjime qilinip, «Shéiriyet», «Yenxé», «Shinjang Milletler Edebiyati» qatarliq jhurnallarda élan qilindi. 1981- yil Shinjang Xelq Neshriyati Xensoche «Nimshéhit Shéirliridin Tallanma»ni neshr qildi.

Nimshéhit Uyghur xelq aghiz edebiyatini qizghin söyer erdi, xelq aghiz edebiyatini öz ijadiyetige menbe qilar erdi. U özining ijadiy hayatida köplegen xelq qoshaqlarini, xelq chöcheklerini toplap retlegen erdi. 

Talantliq shair Nimshihit 1972- yil wapat boldi.

 

Péqirning Iqrari

(Museddes)

 

Patti köksümge zeher tirnaqlaring, ey shum pelek,

Urdi qanliq qamchasin alchaqlaring, ey shum pelek,

Qaqshatip yutti méni patqaqlaring, ey shum pelek,

Aldi gül orni tiken-yantaqlaring, ey shum pelek,

Qan shorap chaqti - zülük chaqqaqlaring, ey shum pelek,

Her qedemde ming tuzaq-qiltaqlaring, ey shum pelek.

 

Qaysi bir nes künikim men töreldim zimin'gha?!

Qaysi bir dunya jehennem oxshaghay bu türmige?!

Qan yutup her dem zeher-zequm yedim men künige,

Ming ölüp, ming yol tirildim cherxi bidat zulmige.

Basti bashimni bu zulmet taghlaring, ey shum pelek,

Barmikin dunyada adil chaghlaring ey shum pelek?!

 

Uchti shemi közlerimdin uchti ümidning nurlari,

Ketti sewri ilkimizde ötti hörlük künleri,

Qayda barsam zulumi bidad nale-peryad ünleri,

Közimizni basti zulmet qapqarangghu tünleri.

Qan bilen alude qol-barmaqlaring, ey shum pelek,

Belki qol-puttur sanga qorchaqlaring, ey shum pelek.

 

Kimgedur rozi-sapa, kimlergedur zulumi - sitem,

Kimgedur bayramlaring, kimlergedur cheksiz elem,

Biz nichün tenglik süyidin behri almay qetre hem,

Sürse shumlar eyshi-ishret biz nichün teshna shu dem?!...

Yoq iken edling bilen insaplaring, ey shum pelek,

Boghuzimizgha sürdi tigh qassaplaring, ey shum pelek.

 

Boldi zulmingdin juda gülzaridin bulbullari,

Bigunah chüshti qepeske qirilip nurghunlari,

Wetensiz boldi qachip yurtidin oghullari,

Boldi xar boyun qisip yétim -yétime tullari.

Chiqmidi derding bilen armanlaring, ey shum pelek,

Qaydidu exlaq yene wijdanlaring, ey shum pelek?

 

Qanmidu, marjanmidu, ya qetre shebnem yashimiz,

Tashmidu, ya taghmidu, qayghuda yatqan bashimiz,

Yoqmidu dunyada bizning ich köyer yoldashimiz,

Daima qayghu-elem, hesretmidu qurdashimiz.

Sorulup bash üstige tupraqlaring, ey shum pelek,

Boldighu zindan kebi heryaqlaring, ey shum pelek.

 

Wah... Ejeb qush uwasigha shum Yilan «méhman iken»!

Bilmiduq awwal dilida bir ghezel pinhan iken,

Aldanip qiltaqqa chüshtuq --- hiliger dewran iken,

Yaki qismetni ezelde mollasi yazghanmiken?!...

Zepmu patti boghuzimizgha qarmaqlaring, ey shum pelek,

Bigunahlar köksini yarmaqlaring ey shum pelek.

 

Ne gunahliq bende biz zulmette qalduq nagihan,

Jayimiz purqetke toldi, dagh bilen qiynaldi jan,

Yoq adawet-gine birle bizge boldung bedguman,

Körmigendu shungghache héchkim bu ishni héchqachan.

Közüng kichik, tar sening qorsaqlaring, ey shum pelek,

Qan-yiring-zerdapqa tolghan dowsaqlaring, ey shum pelek.

 

Boldi qoylar pasibani, böriler aghzida xun,

Kim heqiqetni dese, boldi hem hali zebun.

Aylanip tetür hemishe cherxing sening kaj - wajigun,

Basti töhmet-pitniler alemni manendi quyun.

Boldi hakim üstimizde zaghlaring, ey shum pelek,

Öchmigey mehshergiche bu daghlaring, ey shum pelek...

 

Héch bulut künni tosalmas, perde zulmet chak bolur,

Némshéhit qayghurmighin köp, kelgüsing parlaq bolur,

Nispi ay bolsa qarangghu, nispi roshen aq bolur,

Ta ezeldin béri bu qanun erur, shundaq bolur...

Aqiwet güm bolghusi rawaqlaring, ey shum pelek,

Örtenip kül bolghusi tayaqlaring, ey shum pelek...

 

Menbe: Tarim Jhurnali, 1985- yil 8- san

 

 

Exmetjan Qasimi Heqqide Mersiye

 

Nime dep qilay, ey kaj pelek, hikayetingni? 

Pash eyleyin elge sening shikayetingni, 

Körgenmu xelq birer qatim inayetingni? 

Tashlarsenmu qilip kelgen riyazetingni?! 

 

Mana bügün hemmege teng qayghu salding, 

Karabimni sudin alip laygha salding! 

Milletimni birdek bügün waygha salding, 

Kimler söysun sening mundaq alametingni!? 

 

Tuyuqsizdin salding bügün bizge matem, 

"Qayan ketting, Exmetjan!?" der hemme adem! 

Ah jigerim, qarindashim Qasim zadem, 

Qizghandingmu bügün bizdin hidayetingni? 

 

Qandaq qilay ah judaliq sendin bügün, 

Piraqingda qan yighlasam kündüz we tün, 

Zerdab tolghan yürek qandaq bolar pütün? 

Xelq qopardi, bügün sening qiyametingni! 

 

Tutti ejel yerde emes, kökte emes,  

Tuman-bulut arasida yoluqti bes, 

Jesetingni tapmaqmu xop boldiki tes, 

Yadlaghansen jan üzgende wilayetingni! 

 

Yashing kichik erdi, biraq qedring ulugh, 

Her bir ishqa paraseting erdi toluq, 

Kütken erdi, xelq sendin yoruqchuluq, 

Arman bilen tashlap ketting sabahetingni.

 

Wede bergen xelq seni yaqlaymiz dep, 

Köz qarasi kebi seni saqlaymiz dep, 

Siziqingda tarix betin aqlaymiz dep, 

Alip ketting özüng bilen shayaetingni.

 

Shum qushlardin baghni azad qilghan erding, 

Yirtquchlarning yurek-baghrin tilghan erding, 

Zeher tilin qarmaq bilen ilghan erding, 

Körgen iduq sening qanche karametingni. 

 

Tening ketti, biraq rohing bizge yoldash, 

Her saette, her minutta ishta qoldash. 

Meyuslenme, sen elingdin, ey wetendash, 

Héch buzalmas sheytan sening imaretingni! 

 

Boshqa ketmes bizni qilghan terbiyeting, 

Qulaqta bar sening qilghan nesiheting, 

Orundalar elge qilghan wesiyeting, 

Özüng shundaq üugetkenting jamaetingni. 

 

Hemmege teng keldi bügün derd bilen ghem, 

Chare yoqtur, bashqa chüshti aghir elem, 

Tarixingni yazar emdi altun qelem, 

Hörmet bilen saqlaymiz biz amanetingni! 

 

Ey Nimshehit, dunyada héch kamal barmu? 

Mersiyedin özge ishqa majal barmu? 

Sebir demey bu qismetke amal barmu? 

Hörmet bilen saqlaymiz biz amanetingni!

 

1949- yil, Ghulja

 

 

Bilim Ishqida

 

Jahan renalari ichre bilimdek bir güzel yar yoq,

Bilimdin özge tutqan yar bolur u gahida bar-yoq.

 

Qara qashliq tolun aylar sanga bir nechche kün yoldash,

Eger sen puldin ayrilsang,  seni tashlaydu. Héch ar yoq.

 

Kiring  keynige nepsingning  bilimdin özge yar tutsang,

Bashinggha chüshse bir künler, u chaghda sen kebi xar yoq.

 

Qulaq salsang muhebbet ehlining peryadi-ahigha,

Yutup zerdab,  piraqtin dad demektin bashqiche zar yoq.

 

Tepekkur eyleseng ishqiy eserlerni oqup herdem,

Qarangghu der yoruq dunyani hem alem kebi tar yoq.

 

Yürüp menmu güzel izdep jahaletke esir bolghan,

Xalayiq aldida yürsem, meningdek belki eghyar yoq.

 

Paraghet izdeseng esla bilimdin özge yar tutma.

Séning qedringni saqlashta bilimdek yaxshi hemkar yoq.

 

Hayatliqta bilim qandaq kishining yoldashi bolsa,

Qeyerge barsa bash qatmas, bilimdek anga ghemxor yoq.

 

Bilimsiz saq tening mejruh, hemishe nale-peryatta,

Jahan ichre bilimsizning dilidek eski bimar yoq.

 

Bilimge ashna bolsang oqush ishqida  bulbul bol,

Ögenmekke maarip baghchasidek yaxshi gülzar yoq.

 

Jahanning  qaysi yochuq,  puchmaqigha bash tiqip yatsang,

Bilim tartip chiqar meydan'gha, héch bir kimge exbar yoq.

 

Bilim rohiy ozuq insan hayatigha eger bilseng,

Bilimning qedrini bilgüchi ölmes, bunga inkar yoq.

 

Chapan hörmetleri héch chagh chapandin ayrilip qalmas,

Keter puldin yighilghan hörmeting pul birle,  esrar yoq.

 

Chapan birlen özüngni parqiratsang bir boyaqchisen,

Bilim esri bügün --- sirliq chapanlargha xéridar yoq.

 

Bulardin qolgha kelgen abruy jinning chüshi oxshash,

Xiyaliy bu tilekte sen kebi baxshigha jindar yoq.

 

Ümid qilma pelek hergiz sening bextingge chörgülmes,

Bügün bay, ete sendek héch gaday yoq, belki qerzdar yoq.

 

Bilimdin chette körgen döleting janning japasidur,

Janigha jewri qilmaqqa bilimsizdek sitemkar yoq.

 

Bilimdin hemme ish royapqa chiqqan  bir esrdur bu,

Bilish lazimki bu künde  bilimsizlerge  xushtar yoq.

 

Bilimdin batining nurlanmisa, könglüng qarangghu tün,

Quyash nurigha munkir sheperenglerge medetkar yoq,

 

Ziminni top qilip oynashni sen chaqchaq, guman qilma.

Heqiqettur bügün her ish, kemektek jadu-heyyar yoq.

 

Ejeblenme  bilim nurida nurlansa kishi köngli,

Uninggha kökte, suda, tagh, dengizda yürse dishwar yoq.

 

Bilimlik taghni bagh eyleshte héch qanche japa körmes,

Bilimsiz qan yutar, nadan kishilerdek japakar yoq.

 

Özüngni Némshéhit ushbu pikrge eylegin qurban,

Bilimdin rishte üzgenler kebi qattiq gunahkar yoq.

 

(1936- yil)

(Menbe: «Ghezel we Muxemmesler». Milletler Neshriyati)

 

 

Aldida

 

Weslidin özge kérekmes manga janan aldida,

Arzuyum sen érursen ten bilen jan aldida.

Bir güli rena érursen baghu bostan aldida,

Ta ziyaret qilmisam men seni imkan aldida,

Yüzlerim shermende bolsun  tangla subhan aldida.

 

Dunyagha teng eylemeymen taghlaringning tashini,

Seni dep tashqa qosharmen düshmeningning bashini,

Sen üchün derya aqitsam shum  reqibler yashini

Mumkin bolghaymu körüshke aygha oxshash qashini?!

Qara bextim aq bolardi shunda rehman aldida.

 

Sen erding dunyada bir hösni güzel nazuk beden,

Ikkimizde baghlanish goyaki erdi janu-ten,

Ah!... Güzel yar oynaghan Qeshqer, Kucha, Yeken, Xoten,

Nimeler boldi ikin iplas ayaghda pak weten?!

Sen üchün közge körünmes qanche qurban aldida.

 

Awwalida sen erding jennette oxshash bir makan,

Erke oynap ösken erdim qismighan bu keng jahan,

Xush puraqliq gül-chichek tallap üzerdi baghban,

Abroyingni saqlar erdim men boluban pasiban,

Düshmening köz tikmes erdi shiri ghirran aldida.

 

Waderixa, qaysi kündüz, shum reqib basti ayaq,

Sen kebi hör nazininler üstige saldi tayaq,

Men quchaqingda turup tarttim ejeb derdu-piraq,

Németing lezzetleridin ayrilip qaldim yiraq,

Bir tilemchidek qisildim küzde xaman aldida.

 

Yighladin shundin buyan tün-kecheler bidar bolup,

Rehimsiz ögeyge qalghan qiz yétimdek xar bolup,

Hewzikewserni kechiban tamche sugha zar bolup,

Tarlaship ketken jahan'gha sighmayin bimar bolup,

Boyni baghlan'ghan müshüktek dangda sachqan aldida.

 

Shundaq ömrüm ötken erdi  örtenip hem kül bolup,

At, éshekler ornida düshmenleringge qul bolup,

"Alla emri shumikin?" dep, satsa belki pul bolup,

Ötken ömrüm eslesem yashim töküler köl bolup,

Mollaning imani boldum xuddi sheytan aldida.

 

Aqiwet qoghlandi boldum, bir yoli tarttim piraq,

Shum reqibning teliyi ong keldi, men boldum yiraq,

Jan'gha toyghan xuddi bir perwanedek, sen bir chiragh,

Künmu kün artti sanga köngülde bolghan ishtiyaq,

Tamche sugha zar boldum  behri umman aldida.

 

Meyli men barghunche yirtquchluq bilen xelqimni art,

Meyli mehbum bashida qanliq qilichi parqiraq,

Mayli wehshiylik bilen ademchilik angni yoqat,

Intiqam alghum seningdin ta janim tende hayat,

Héchqachan adem yengilmes wehshiy haywan aldida.

 

Küreshim héch toxtamas ta qetre qanim qalghiche,

Tesiringni yoq qilurmen qelbim aram alghiche,

Ezrail «pütti ishing»dep taki janim alghiche,

Ten sowup yürek, tomur, qan, heriket toxtalghiche,

Shunda ewladim turar dewagha sultan aldida.

 

Men barurmen ey nigarim sen ümüdni üzmigin,

Düshmeningni ur! Peqet erkin'gina yürmigin,

Aldanip düshmen bilen sen eyshi-ishret tüzmigin,

Shüm reqibke baghlarimdin miwesini üzmigin,

Pat yaqinda tapisharmiz gül-gülistan aldida.

 

Er emesmen taki düshmenning qanin  aqquzmisam,

Dunyada xainliq eybin köksige taqquzmisam,

Ot zeherlik neshterile özini chaqquzmisam,

«Elley aytip» yer böshükte hemmesin yatquzmisam,

Shunda "merd" namini alghum shahimerdan aldida.

 

Derdli dil héch toxtimas, sirliq qelem qaynap yazar,

Mungluq dadimni ishtse xizri tesibihdin azar,

Chünki ol betbext reqibler Nimshéhitke gör qazar,

Meyli ölsem söygü yolida, tenim bolghay mazar,

Köz yashim artar téximu  qiz we oghlan aldida.

 

1946- yil, Awghust