Nimshihitning Terjimihali we Eserliri

Nimshihitning Terjimihali we Eserliri

 

Tashpolat

 

Uyghur hazirqi zaman shéiriyetining asaschilaridin biri, dangliq shair we jamaet erbabi Armiye Eli Sayrami 1906- yil Bay nahiyesining Sayram yézasida Eli Axun (Aqhun) isimlik meripetperwer déhqan aileside dunyagha kelgen. 1922- yildin 1930- yilghiche Bay we Kucha nahiyeleridiki medriseilerde oqughan. Bu mezgilde uning xelq qoshaqlari shekli bilen yazghan «Bazar we Mazar» namliq tunji shéirlar toplami qolyazma haletide xelq ichide tarqalghan. 1930- yil shu zamanning dangliq ilm merkezi - Qeshqer Xanliq Medris - ke kirip oqughan. U bu mektepte Uyghur klassik edebiyati, Ereb, Pars tili we edebiyatini estaidil tetqiq qilip ögen'gen hem «Madara Eizem» (Chong Yarashturush) namliq shéirlar toplami bilen muhebbet témasida yazilghan «Enwarul Hada» (Heqiqet Nurlari) namliq qesidesini élan qilip, jamaetchilikke talantliq shair süpetide tonulghan.

1933- yil Qeshqerde Jin-Shurénning mustebit hökümranliqigha qarshi déhqanlar qozghalangi partlaghanda Armiye Elimu bu qozghalanggha aktip qatnaship, bir qatimliq jengde aghir yaralan'ghan. Doxturxanadin chiqqandin keyn yazghan shéirlarini «Nimshéhit» (yarim jan) degen edebiy texellusi bilen élan qildurghan.

Nimshéhit özining 43 yilliq ijadiy hayatida nurghunlaghan shéirlarni, ballada, dastan, opéralarni yazghan.

Shair azadliqtin burun yazghan «Bilim Ishqida», «Büyük Junggo», «Qizim Yighlimang», «Unutma», «Gazit» qatarliq shéirlarida jahan'girlikke, féodalizmgha we fashistik mustebitchilikke qarshi küresh qilish rohini hem wetenni ulughlash we uningdin pexrlenish, erkinlikke telpünüsh hésyatini merkezlik halda ipadelep, xelqning azadliq köreshlerige ilham bergen.

U yene esrlerdin buyan Uyghur xelqi arasida aghizdin-aghizgha ötüp, qelbtin-qelbke köchüp üzülmey dawamlaship keliwatqan «Ming Öy we Perhat - Shirin» dastanini yazdi. Bu dastan 1945- yil «Shinjang Gaziti»da élan qilin'ghanda xelq ichide xéli küchlük tesir qozghaghan. Shair dastanni qayta-qayta ishlep we toluqlap 1948- yil öz xirajeti bilen kitab qilip basturghan. 

«Ming Öy we Perhat - Shirin» dastani mezmunining yengi we mollighi, qurulmasining ixcham we mukemmelliki, bediiy sewiyesining yüksekliki, shekli we uslubining özgechiliki bilen bügünki kündemu kishilerning diqqetini özige jelp qilmaqta.

Nimshéhit azadliqtin burun Aqsuda ishlep  yürgen mezgilde «Leyli - Mejnun» dastanining xelq ichidiki birnechche xil wariyantlarini toplap, shu asasta «Leyli- Mejnun» opérasini yazip chiqqan we bu opéra sehneilerde oynalip tamashibinlarning qiziqishini qozghaghan erdi. Epsuski, bu opéraning toluq nusxaisi «medeniyet inqilabi»ning qalaymiqanchiliqi ichide yoqalip ketken. Opéraning peqet üch perdesila saqlanip qalghan.

Azadliqtin keyn shair Nimshéhit shéiriyette özige xas uslub yaratip, qaynaq hissiyatqa, bay pelsepewiy pikrge, ottek qizghinliq we ümidwarliqqa tolghan shéirlari bilen kitabxanlar qelbidin chongqur orun aldi. Uning «Aldida», «Séghindim», «Yürek Sözi», «Ussul», «Tarim Qizi» qatarliq shéirlari xelqimizning wetenperwerlik rohini urghutip, sotsialistik inqilab we sotsialistik qurulush ishlari üchün jeng dumbaqini chaldi. U özining shéirlarida azad yengi dewrni, her millet xelqining ittipaqliqini, emgekchi xelqni küyledi.

Azadliqtin keyn Nimshéhitning shéir ijadiyeti idiyewiylik we bediiylik jehetlerde yengi tereqqiyatqa érishti.

Uning köplegen shéirlari Xensochigha terjime qilinip, «Shéiriyet», «Yenxé», «Shinjang Milletler Edebiyati» qatarliq jhurnallarda élan qilindi. 1981- yil Shinjang Xelq Neshriyati Xensoche «Nimshéhit Shéirliridin Tallanma»ni neshr qildi.

Nimshéhit Uyghur xelq aghiz edebiyatini qizghin söyer erdi, xelq aghiz edebiyatini öz ijadiyetige menbe qilar erdi. U özining ijadiy hayatida köplegen xelq qoshaqlarini, xelq chöcheklerini toplap retlegen erdi. 

Talantliq shair Nimshihit 1972- yil wapat boldi.

 

Péqirning Iqrari

(Museddes)

 

Patti köksümge zeher tirnaqlaring, ey shum pelek,

Urdi qanliq qamchasin alchaqlaring, ey shum pelek,

Qaqshatip yutti méni patqaqlaring, ey shum pelek,

Aldi gül orni tiken-yantaqlaring, ey shum pelek,

Qan shorap chaqti - zülük chaqqaqlaring, ey shum pelek,

Her qedemde ming tuzaq-qiltaqlaring, ey shum pelek.

 

Qaysi bir nes künikim men töreldim zimin'gha?!

Qaysi bir dunya jehennem oxshaghay bu türmige?!

Qan yutup her dem zeher-zequm yedim men künige,

Ming ölüp, ming yol tirildim cherxi bidat zulmige.

Basti bashimni bu zulmet taghlaring, ey shum pelek,

Barmikin dunyada adil chaghlaring ey shum pelek?!

 

Uchti shemi közlerimdin uchti ümidning nurlari,

Ketti sewri ilkimizde ötti hörlük künleri,

Qayda barsam zulumi bidad nale-peryad ünleri,

Közimizni basti zulmet qapqarangghu tünleri.

Qan bilen alude qol-barmaqlaring, ey shum pelek,

Belki qol-puttur sanga qorchaqlaring, ey shum pelek.

 

Kimgedur rozi-sapa, kimlergedur zulumi - sitem,

Kimgedur bayramlaring, kimlergedur cheksiz elem,

Biz nichün tenglik süyidin behri almay qetre hem,

Sürse shumlar eyshi-ishret biz nichün teshna shu dem?!...

Yoq iken edling bilen insaplaring, ey shum pelek,

Boghuzimizgha sürdi tigh qassaplaring, ey shum pelek.

 

Boldi zulmingdin juda gülzaridin bulbullari,

Bigunah chüshti qepeske qirilip nurghunlari,

Wetensiz boldi qachip yurtidin oghullari,

Boldi xar boyun qisip yétim -yétime tullari.

Chiqmidi derding bilen armanlaring, ey shum pelek,

Qaydidu exlaq yene wijdanlaring, ey shum pelek?

 

Qanmidu, marjanmidu, ya qetre shebnem yashimiz,

Tashmidu, ya taghmidu, qayghuda yatqan bashimiz,

Yoqmidu dunyada bizning ich köyer yoldashimiz,

Daima qayghu-elem, hesretmidu qurdashimiz.

Sorulup bash üstige tupraqlaring, ey shum pelek,

Boldighu zindan kebi heryaqlaring, ey shum pelek.

 

Wah... Ejeb qush uwasigha shum Yilan «méhman iken»!

Bilmiduq awwal dilida bir ghezel pinhan iken,

Aldanip qiltaqqa chüshtuq --- hiliger dewran iken,

Yaki qismetni ezelde mollasi yazghanmiken?!...

Zepmu patti boghuzimizgha qarmaqlaring, ey shum pelek,

Bigunahlar köksini yarmaqlaring ey shum pelek.

 

Ne gunahliq bende biz zulmette qalduq nagihan,

Jayimiz purqetke toldi, dagh bilen qiynaldi jan,

Yoq adawet-gine birle bizge boldung bedguman,

Körmigendu shungghache héchkim bu ishni héchqachan.

Közüng kichik, tar sening qorsaqlaring, ey shum pelek,

Qan-yiring-zerdapqa tolghan dowsaqlaring, ey shum pelek.

 

Boldi qoylar pasibani, böriler aghzida xun,

Kim heqiqetni dese, boldi hem hali zebun.

Aylanip tetür hemishe cherxing sening kaj - wajigun,

Basti töhmet-pitniler alemni manendi quyun.

Boldi hakim üstimizde zaghlaring, ey shum pelek,

Öchmigey mehshergiche bu daghlaring, ey shum pelek...

 

Héch bulut künni tosalmas, perde zulmet chak bolur,

Némshéhit qayghurmighin köp, kelgüsing parlaq bolur,

Nispi ay bolsa qarangghu, nispi roshen aq bolur,

Ta ezeldin béri bu qanun erur, shundaq bolur...

Aqiwet güm bolghusi rawaqlaring, ey shum pelek,

Örtenip kül bolghusi tayaqlaring, ey shum pelek...

 

Menbe: Tarim Jhurnali, 1985- yil 8- san

 

 

Exmetjan Qasimi Heqqide Mersiye

 

Nime dep qilay, ey kaj pelek, hikayetingni? 

Pash eyleyin elge sening shikayetingni, 

Körgenmu xelq birer qatim inayetingni? 

Tashlarsenmu qilip kelgen riyazetingni?! 

 

Mana bügün hemmege teng qayghu salding, 

Karabimni sudin alip laygha salding! 

Milletimni birdek bügün waygha salding, 

Kimler söysun sening mundaq alametingni!? 

 

Tuyuqsizdin salding bügün bizge matem, 

"Qayan ketting, Exmetjan!?" der hemme adem! 

Ah jigerim, qarindashim Qasim zadem, 

Qizghandingmu bügün bizdin hidayetingni? 

 

Qandaq qilay ah judaliq sendin bügün, 

Piraqingda qan yighlasam kündüz we tün, 

Zerdab tolghan yürek qandaq bolar pütün? 

Xelq qopardi, bügün sening qiyametingni! 

 

Tutti ejel yerde emes, kökte emes,  

Tuman-bulut arasida yoluqti bes, 

Jesetingni tapmaqmu xop boldiki tes, 

Yadlaghansen jan üzgende wilayetingni! 

 

Yashing kichik erdi, biraq qedring ulugh, 

Her bir ishqa paraseting erdi toluq, 

Kütken erdi, xelq sendin yoruqchuluq, 

Arman bilen tashlap ketting sabahetingni.

 

Wede bergen xelq seni yaqlaymiz dep, 

Köz qarasi kebi seni saqlaymiz dep, 

Siziqingda tarix betin aqlaymiz dep, 

Alip ketting özüng bilen shayaetingni.

 

Shum qushlardin baghni azad qilghan erding, 

Yirtquchlarning yurek-baghrin tilghan erding, 

Zeher tilin qarmaq bilen ilghan erding, 

Körgen iduq sening qanche karametingni. 

 

Tening ketti, biraq rohing bizge yoldash, 

Her saette, her minutta ishta qoldash. 

Meyuslenme, sen elingdin, ey wetendash, 

Héch buzalmas sheytan sening imaretingni! 

 

Boshqa ketmes bizni qilghan terbiyeting, 

Qulaqta bar sening qilghan nesiheting, 

Orundalar elge qilghan wesiyeting, 

Özüng shundaq üugetkenting jamaetingni. 

 

Hemmege teng keldi bügün derd bilen ghem, 

Chare yoqtur, bashqa chüshti aghir elem, 

Tarixingni yazar emdi altun qelem, 

Hörmet bilen saqlaymiz biz amanetingni! 

 

Ey Nimshehit, dunyada héch kamal barmu? 

Mersiyedin özge ishqa majal barmu? 

Sebir demey bu qismetke amal barmu? 

Hörmet bilen saqlaymiz biz amanetingni!

 

1949- yil, Ghulja

 

 

Bilim Ishqida

 

Jahan renalari ichre bilimdek bir güzel yar yoq,

Bilimdin özge tutqan yar bolur u gahida bar-yoq.

 

Qara qashliq tolun aylar sanga bir nechche kün yoldash,

Eger sen puldin ayrilsang,  seni tashlaydu. Héch ar yoq.

 

Kiring  keynige nepsingning  bilimdin özge yar tutsang,

Bashinggha chüshse bir künler, u chaghda sen kebi xar yoq.

 

Qulaq salsang muhebbet ehlining peryadi-ahigha,

Yutup zerdab,  piraqtin dad demektin bashqiche zar yoq.

 

Tepekkur eyleseng ishqiy eserlerni oqup herdem,

Qarangghu der yoruq dunyani hem alem kebi tar yoq.

 

Yürüp menmu güzel izdep jahaletke esir bolghan,

Xalayiq aldida yürsem, meningdek belki eghyar yoq.

 

Paraghet izdeseng esla bilimdin özge yar tutma.

Séning qedringni saqlashta bilimdek yaxshi hemkar yoq.

 

Hayatliqta bilim qandaq kishining yoldashi bolsa,

Qeyerge barsa bash qatmas, bilimdek anga ghemxor yoq.

 

Bilimsiz saq tening mejruh, hemishe nale-peryatta,

Jahan ichre bilimsizning dilidek eski bimar yoq.

 

Bilimge ashna bolsang oqush ishqida  bulbul bol,

Ögenmekke maarip baghchasidek yaxshi gülzar yoq.

 

Jahanning  qaysi yochuq,  puchmaqigha bash tiqip yatsang,

Bilim tartip chiqar meydan'gha, héch bir kimge exbar yoq.

 

Bilim rohiy ozuq insan hayatigha eger bilseng,

Bilimning qedrini bilgüchi ölmes, bunga inkar yoq.

 

Chapan hörmetleri héch chagh chapandin ayrilip qalmas,

Keter puldin yighilghan hörmeting pul birle,  esrar yoq.

 

Chapan birlen özüngni parqiratsang bir boyaqchisen,

Bilim esri bügün --- sirliq chapanlargha xéridar yoq.

 

Bulardin qolgha kelgen abruy jinning chüshi oxshash,

Xiyaliy bu tilekte sen kebi baxshigha jindar yoq.

 

Ümid qilma pelek hergiz sening bextingge chörgülmes,

Bügün bay, ete sendek héch gaday yoq, belki qerzdar yoq.

 

Bilimdin chette körgen döleting janning japasidur,

Janigha jewri qilmaqqa bilimsizdek sitemkar yoq.

 

Bilimdin hemme ish royapqa chiqqan  bir esrdur bu,

Bilish lazimki bu künde  bilimsizlerge  xushtar yoq.

 

Bilimdin batining nurlanmisa, könglüng qarangghu tün,

Quyash nurigha munkir sheperenglerge medetkar yoq,

 

Ziminni top qilip oynashni sen chaqchaq, guman qilma.

Heqiqettur bügün her ish, kemektek jadu-heyyar yoq.

 

Ejeblenme  bilim nurida nurlansa kishi köngli,

Uninggha kökte, suda, tagh, dengizda yürse dishwar yoq.

 

Bilimlik taghni bagh eyleshte héch qanche japa körmes,

Bilimsiz qan yutar, nadan kishilerdek japakar yoq.

 

Özüngni Némshéhit ushbu pikrge eylegin qurban,

Bilimdin rishte üzgenler kebi qattiq gunahkar yoq.

 

(1936- yil)

(Menbe: «Ghezel we Muxemmesler». Milletler Neshriyati)

 

 

Aldida

 

Weslidin özge kérekmes manga janan aldida,

Arzuyum sen érursen ten bilen jan aldida.

Bir güli rena érursen baghu bostan aldida,

Ta ziyaret qilmisam men seni imkan aldida,

Yüzlerim shermende bolsun  tangla subhan aldida.

 

Dunyagha teng eylemeymen taghlaringning tashini,

Seni dep tashqa qosharmen düshmeningning bashini,

Sen üchün derya aqitsam shum  reqibler yashini

Mumkin bolghaymu körüshke aygha oxshash qashini?!

Qara bextim aq bolardi shunda rehman aldida.

 

Sen erding dunyada bir hösni güzel nazuk beden,

Ikkimizde baghlanish goyaki erdi janu-ten,

Ah!... Güzel yar oynaghan Qeshqer, Kucha, Yeken, Xoten,

Nimeler boldi ikin iplas ayaghda pak weten?!

Sen üchün közge körünmes qanche qurban aldida.

 

Awwalida sen erding jennette oxshash bir makan,

Erke oynap ösken erdim qismighan bu keng jahan,

Xush puraqliq gül-chichek tallap üzerdi baghban,

Abroyingni saqlar erdim men boluban pasiban,

Düshmening köz tikmes erdi shiri ghirran aldida.

 

Waderixa, qaysi kündüz, shum reqib basti ayaq,

Sen kebi hör nazininler üstige saldi tayaq,

Men quchaqingda turup tarttim ejeb derdu-piraq,

Németing lezzetleridin ayrilip qaldim yiraq,

Bir tilemchidek qisildim küzde xaman aldida.

 

Yighladin shundin buyan tün-kecheler bidar bolup,

Rehimsiz ögeyge qalghan qiz yétimdek xar bolup,

Hewzikewserni kechiban tamche sugha zar bolup,

Tarlaship ketken jahan'gha sighmayin bimar bolup,

Boyni baghlan'ghan müshüktek dangda sachqan aldida.

 

Shundaq ömrüm ötken erdi  örtenip hem kül bolup,

At, éshekler ornida düshmenleringge qul bolup,

"Alla emri shumikin?" dep, satsa belki pul bolup,

Ötken ömrüm eslesem yashim töküler köl bolup,

Mollaning imani boldum xuddi sheytan aldida.

 

Aqiwet qoghlandi boldum, bir yoli tarttim piraq,

Shum reqibning teliyi ong keldi, men boldum yiraq,

Jan'gha toyghan xuddi bir perwanedek, sen bir chiragh,

Künmu kün artti sanga köngülde bolghan ishtiyaq,

Tamche sugha zar boldum  behri umman aldida.

 

Meyli men barghunche yirtquchluq bilen xelqimni art,

Meyli mehbum bashida qanliq qilichi parqiraq,

Mayli wehshiylik bilen ademchilik angni yoqat,

Intiqam alghum seningdin ta janim tende hayat,

Héchqachan adem yengilmes wehshiy haywan aldida.

 

Küreshim héch toxtamas ta qetre qanim qalghiche,

Tesiringni yoq qilurmen qelbim aram alghiche,

Ezrail «pütti ishing»dep taki janim alghiche,

Ten sowup yürek, tomur, qan, heriket toxtalghiche,

Shunda ewladim turar dewagha sultan aldida.

 

Men barurmen ey nigarim sen ümüdni üzmigin,

Düshmeningni ur! Peqet erkin'gina yürmigin,

Aldanip düshmen bilen sen eyshi-ishret tüzmigin,

Shüm reqibke baghlarimdin miwesini üzmigin,

Pat yaqinda tapisharmiz gül-gülistan aldida.

 

Er emesmen taki düshmenning qanin  aqquzmisam,

Dunyada xainliq eybin köksige taqquzmisam,

Ot zeherlik neshterile özini chaqquzmisam,

«Elley aytip» yer böshükte hemmesin yatquzmisam,

Shunda "merd" namini alghum shahimerdan aldida.

 

Derdli dil héch toxtimas, sirliq qelem qaynap yazar,

Mungluq dadimni ishtse xizri tesibihdin azar,

Chünki ol betbext reqibler Nimshéhitke gör qazar,

Meyli ölsem söygü yolida, tenim bolghay mazar,

Köz yashim artar téximu  qiz we oghlan aldida.

 

1946- yil, Awghust

 

Bu Sözlerning Igesi Bar Iken!

Bu Sözlerning Igesi Bar Iken!

 

ab : father [Sem '-b, Heb av, Akk abu, Syr aba, BAram 'b, Hrs hhayb, Meh hhayb, Amh abat, Tig ab, Uga ab, Phoen 'b]

aba : refuse [Sem '-b-y]

abad : eternity [abbada] Ind abad, Per abad borrowed from Ar

abada : flee [Sem '-b-d, Akk abatu (destroy) Heb ibbed (lose), Syr ebd (perish), BAram 'bd, Uga 'bd, Phoen 'bd]

abadi : eternal [abbada] Aze ebedi, Ful abada, Per abadi, Tur ebedi, Uzb abadiy borrowed from Ar

adaba : invite to a feast [?]

adabi : literary [aduba] Per adabi, Tur edebi borrowed from Ar

adabia : literature [aduba] Aze edebiyyat, Per adabiyat, Tur edebiyat borrowed from Ar

adam : man, human, person [Sem '-d-m, Heb adam, Tig addam, Uga adm, Phoen 'dm] Aze adam, Ful adama, Hin adam, Ind adam, Kyr adam, Per adam, Tur adam, Uzb odam borrowed from Ar

adam : skin [OS adam]

afala : go down [Akk apalu (be late), Heb afela (dark)]

afandi : sir [from Gre authentes] Per afandi, Tat efende, Tur efendi borrowed from Ar (!?!?)

afssahha : explain [fassuhha]

afszal : better [faszala] Ind afzal, Per afszal borrowed from Ar

afta : authorize; advise [Sem p-t-w, Hrs afto (decide on a plan), Gez ftw]

ahhmaq : foolish [hhamiqa] Per ahhmaq borrowed from Ar

ahhmar : red [hhammara] Ind ahmar, Per ahhmar borrowed from Ar

ahhszara : bring; prepare [hhaszara]

ahhtaja : need [Sem hh-g-y, Mal htieja (need)]

ahhwal : conditions, state of affairs, situation [hhal] Aze ehval, Ind ahwal, Per ahhwal, Tur ahval borrowed from Ar

'azima : resolve; departure ['azama] Per 'azimat, Tur azimet borrowed from Ar

'azima : talisman ['azama] Per 'azimat, Swa azima borrowed from Ar

'aziz : dear; strong ['azza] Aze eziz, Hin aziz, Per 'aziz, Swa azizi, Tur aziz, Uzb aziz borrowed from Ar (Bu söz TÜRKIY TILLAR DIWANI 1- tom'ning 76- we 165- betliride xatirilen'gen, hazirqi menisi "egiz".)

'azm : resolve ['azama] Per 'azm borrowed from Ar  (meningche bu söz tilimizdiki "ez" degen söz yiltizi bilen munasibetlik.)

'azza : be strong [Sem '-z-z, Mal ghaziz (dear), Akk ezezu (be fierce), Heb 'oz (vigor), Syr 'aziz (dear), Amh azzeze (command), Uga 'z (force), Phoen 'z]

bassal : onions [Sem b-s-l, Mal basla, Akk bisru (leek), Heb batzal (onion), JNA bissla, Hrs bessel]

bassama : press, stamp [from Tur basma] (Bu yerde "Türkchidin kelgen" dep heq gep qilin'ghan.)

bassaqa : spew [Sem b-ss-q, Tig bertsheqe]

bassar : sight [bassura]

bassha : look in a friendly way [?]

faqara : pierce [Sem p-q-r]

faqatt : only [?] Hin fakat, Per faqatt borrowed from Ar

faqhha : anus [Ara pqch (open the eyes)]

faqid : needy; unconscious [faqada] Per faqed borrowed from Ar

fida : ransom; sacrifice [fada] Aze feda, Hin fida, Per feda borrowed from Ar

fidai : guerilla [fada]

fidan : redemption [fada]

fidya : ransom [fada] Per fediye, Swa fidia borrowed from Ar

fihris : index [from Per fehrest]

fijj : unripe fig [Sem p-g, Heb pag (early fig). Syr paga]

fikr : thought, idea, opinion [fakkara] Aze fikir, Hin fikr, Ind fikir, pikir, Kyr pikir, Per fekr, Swa fikara, Tat fiker, Tur fikir borrowed from Ar

fil : elephant [Akk piru, Heb pil, Syr pila, Phoen pl (ivory)] Aze fil, Kyr pil, Per fil, Taj fil, Tat fil, Tur fil, Uzb fil borrowed from Ar

ghaib : absent; hidden, secret; out of sight, invisible, unseen [ghaba] Aze qeyb, Ful gaibu, Hau gaibi, Hin gaib, Ind ghaib, Per gheyb borrowed from Ar

ghaib : shame [Mal ghajb]

ghalib : dominating, victorious; chief, victor [ghalaba] Aze qalib, Hin galib, Ind ghalib, Per ghaleb, Tur galip, Uzb gholib borrowed from Ar (Bu söz "Alip" bilen baghliqmikin?)

ghaliban : chiefly [ghalaba] Hin galiban, Per ghaleban borrowed from Ar

ghalidz : big, rude [ghaludza] Hin galiz, Per ghalidz borrowed from Ar

ghalin : too expensive; extreme [ghala] Swa ghali borrowed from Ar

ghalitta : err, make a mistake [Mal ghelt (a mistake)]

ghalla : collect (harvest) [?]

ghar : cave [ghara] Hin gar, Per ghar borrowed from Ar

ghara : be jealous [Sem gh-y-r, Mal ghajjur (jealous)]

haszm : digestion [haszama] Aze hezm, Hin hazm, Per haszm, Tur hazim borrowed from Ar

haszma : digestion [haszama] Hin hazma, Tur hezimet borrowed from Ar (Bu ikki sözning yiltizi yuquridiki "'azm" sözi bilen oxshash --- peqetla aldigha "h" herpi qoshulghan.)

hijran : separation [hajara] Aze hicran, Per hejran borrowed from Ar

hilal : crescent [Heb helal (star), Gez helal (crescent)] Per helal, Tur hilal, Uzb khilol borrowed from Ar

hujum : attack; crowd [hajama] Aze hücum, Hin hujum, Per hojum, Tur hücum, Uzb khujum borrowed from Ar

isti'mal : use, handling ['amila] Hin istimal, Ind istikmal, Per este'mal, Tur istimal borrowed from Ar (Menche bolghanda, bu sözning ghol tomuri tilimizdiki "iz" sözidur: iz → izle → izde → iste; iste + mal → istemal → istimal)

laiq : suitable, worthy, meritous [laqa] Aze layiq, Hin layak, Per layiq, Tat laek, Tur layik borrowed from Ar

lakin : but [la] Aze lakin, Hin lekin, Per laken, Swa lakini, Tat lakin, Tur lakin borrowed from Ar

laqwa : (facial) paralysis [?] Hin lakva, Per laqwe borrowed from Ar

latha : make dirty, make (water) turbid [Sem l-w-th, Heb lash (knead), Syr laysha (dough), JNA

lattif : fine, kind [lattafa] Aze letif, Hin latif, Ind latif, Per lattif, Tur latif borrowed from Ar

lattifa : joke, humor, anecdote [lattafa] Aze letife, Hin latifa, Per lattife, Tur latife borrowed from Ar

lazim : necessary [lazima] Aze lazim, Hin lazim, Per lazem, Swa lazima, Taj lozim, Tur lazim borrowed from Ar

naql : transport; copy; tradition; tale, narration [naqala] Aze naqil, neql, Hin nakl, Per naql, Swa nakala, Tur nakil borrowed from Ar

naqlia : transport [naqala] Aze neqliyyat, Per naqliyat, Tur nakliyat borrowed from Ar

naqqal : story-teller; actor; imitator [naqala] Hin nakkal, Per naqqal borrowed from Ar

naqqash : sculptor, painter [naqasha] Hin nakkash, Per naqqash borrowed from Ar

naqsh : painting; carving; performance [naqasha] Hin naksh, Per naqsh, Swa nakshi borrowed from Ar

qisis : priest [qas] Aze kesis, Per qesis, Swa kasisi borrowed from Ar

qism : department; part [qasama] Aze qisim, Hin kism, Per qesm, Tur kisim borrowed from Ar  ("qis" sözi Uyghurche bolsila, elwette, buninggha guman sighmaydu, "qisim" sözimu Uyghurche bolidu!)

qussur : fault, defect; small change [qassura] Aze qüsur, Gre kousouri, Hin kasur, Per qossur, Rom cusur, Ser kusur, Tur kusur borrowed from Ar

rabab : a stringed instrument, rebec [?] Hin rabab, Per rabab borrowed from Ar

rair : spittle [Heb rir, Syr rira, JNA rira]

rais : chief, boss; chairman [ras] Aze reis, Hin rais, Per rais, Swa rasi, Tat reis, Tur reis borrowed from Ar

sulttan : ruler [sallatta] Hin sultan, Per solttan borrowed from Ar

sharik : partner [sharika] Hin sharik, Per sharik, Tur serik borrowed from Ar

shirka : partnership; company; office [sharika] Aze sirket, Hau shirka, Hin shirkat, Per sherkat, Swa shirika, Taj shirkat, Tur serkat, Uzb shirkat borrowed from Ar

shum : bad omen [tashama]

szaya' : loss [sza'a] Per szaya', Tur ziya borrowed from Ar

szayyiq : narrow [szaqa]

sziafa : hospitality; feast [szafa] Aze ziyafet, Hau liyafa, Hin ziyafat, Per sziyafat, Tur ziyafet borrowed from Ar

szibn : arm-pit [?]

szidd : contrary; obstinacy [szadada] Aze zidd, Hin zid, Per szedd, Tur zit borrowed from Ar

sziffa : bank, shore [szaffa]

tachir : delay [acchara] Aze texir, Per tachir, Tur tehir borrowed from Ar

tachm : boundary [tachama]

tachmin : approximation, estimate [chammana] Aze texmin, Hin takhmina, Per tachmin, Tur tahmin borrowed from Ar

tachminan : approximately [chammana] Aze texminan, Hin takhminan, Per tachminan, Tur tahminen borrowed from Ar

tachrij : graduation [charaja]

tacht : bed; throne [from Per] Aze taxt, Hin takht, Ind takhta, Tur taht borrowed from Ar

tachta : board [from Per] Aze taxta, Hin takhta, Per tachta, Tat takta, Tur tahta borrowed from Ar

tadayyun : piety [dana]

tadbir : planning; measure; prudence, precaution [dabbara] Aze tedbir, Hin tadbir, Ind tadbir, Per tadbir, Tur tedbir, Uzb tadbir borrowed from Ar

taj : crown [from Per taj] Aze tac, Hin taj, Ind taj, Per taj, Swa taji, Tat tadzh, Tur tac borrowed from Ar

tajasum : embodiment [jasuma] Aze tecessüm, Per tajasom, Tur tecessüm borrowed from Ar

tajawuz : crossing; attack, violence [jaza] Aze tecavüz, Per tajawoz, Tur tecavüz borrowed from Ar

tajir : merchant [tajara] Aze tacir, Ful attajiri, Hau attajiri, Hin tajir, Per tajer, Swa tajiri, Tur tacir borrowed from Ar

tajriba : experiment [jarraba] Hin tajraba, Tat tedzhribe, Uzb tadjriba borrowed from Ar

taklif : charge; care; offer [kallafa] Aze teklif, Hin taklif, Per taklif, Tur teklif borrowed from Ar

takmil : perfection; improvement [kamala] Aze tekmil, Per takmil, Tur tekmil borrowed from Ar

takrar : repetition [karra] Aze tekrar, Hin takrar, Per takrar, Taj takror, Tur tekrar borrowed from Ar

tamgha : stamp, mark, badge [from Old Tur] Aze damga, Per tamgha, Tat tamga, Tur damga, Uzb tamgha borrowed from Ar (Bu sözge "Kona Türkchidin kelgen, hazirqi Türkiy milletler tilidiki 'tamgha' sözi bolsa Erepchidin qobul qilin'ghan", dep izah berilgen!)

taqasza : request, demand [qasza] Hin takaza, Per taqasza borrowed from Ar (Bu söz "qasza" degendek sözdin kelishi éhtimaldin yiraq, chünki u "taqet + zar" deydighan ikki bölektin kelgen bolup, Parsche bolush éhtimalliqi chong.)

taqsim : division [qasama] Hin taksim, Per taqsim, Tur taksim borrowed from Ar (Menche bu sözning nesli Türkiy tildur: tar + qisim = tarqisim → taqisim → taqsim. Eslide "tar" sözi tilimizda bölünmek, chéchilmaq degen menelerni beridu. Buning üchün Heyzdin Tarimghiche degen maqaligha qarang.)

tashkil : formation, compilation [shakala] Aze teskil, Per tashkil, Tat teshkil, Tur teskil borrowed from Ar

tashri' : legislation [shara'a]

tashrif : respect [sharufa] Hin tashrif, Per tashrif borrowed from Ar

tashrihh : anatomy [sharahha] Ind tasyrih, Per tashrihh, Tur tesrih borrowed from Ar

tashwiq : demand, incentive [shaqa] Aze tesviq, Per tashwiq, Tur tesvik borrowed from Ar

tashwish : commotion, anxiety [shauwasha] Aze tesvis, Hin tashvish, Per tashwish borrowed from Ar

tasi' : ninth [tis'a]

tasis : foundation [asasa] Aze tesis, Per tasis, Tur tesis borrowed from Ar

ttalab : claim, request, demand, application, desire [ttalaba] Aze teleb, Hin talab, Per ttalab, Taj talab, Tat talöp, Tur talep borrowed from Ar

ttalaba : seek, beg [Mal talab]

ttalaq : setting off, getting free, divorce [ttallaqa] Hin talak, Per ttalaq, Swa talaka, Tur talak borrowed from Ar

ttali' : ascending; lucky constellation, fate [ttala'a] Aze tale, Per ttale', Tur talih borrowed from Ar

ttalib : student [ttalaba] Aze telebe, Hau dalibi, Hin talib, Per ttaleb, Tur talebe, Uzb talaba borrowed from Ar

ustadh : master; teacher [from Per ostad] Aze usta, Hin ustad, Swa stadi, Tat osta, Tur üstat, Uzb usta borrowed from Ar ( → Heyzdin Tarimghiche )

waqt : time [waqqata] Aze vaqt, Hin vakt, Ind waktu, Per waqt, Swa wakati, Taj vaqt, Tat vakyt, Tur vakit, Uzb vaqt borrowed from Ar ( → Heyzdin Tarimghiche )

yaqa : collar [from Tur yaka] (Bu söz "chet-yaqa"diki "yaqadin kelgen".)

yaqidz : awake [yaqidza]

yaqidza : wake [Heb yaqatz]

yaqin : certainly [yaqina] Aze yeqin, Hin yakin, Ind yakin, Per yaqin, Swa yakini borrowed from Ar [Bu söz "yaq" sözidin kelgenmikin(?): yaq + in → yaqin]

yaqina : be certain [?]

yaqttin : gourd [?]

yaqut : ruby [from Gre hyakinthos] Aze yaqut, Ful yakutu, Hin yakut, Ind yakut, Per yaqut, Tur yakut borrowed from Ar ("Yaqut" dep atalghan bir qarindash milletmu bar Shimaliy Muz Okyan'gha yaqin bir jayda, shunga bumu gumanliq!)

zaif : false [zayyafa]

za'ila : be angry [?]

za'im : leader [za'ama]

zair : visitor [zara]

zait : oil [zayyata] Hau zaiti, Per zeit borrowed from Ar

zaitun : olive tree [zayyata] Aze zeytun, Bul zehtin, Ful jaituni, Hin zaitun, Ind zaitun, Per zeitun, Ser zejtin, Swa zeituni, Tur zeytin, Uzb zaytun borrowed from Ar

* 

Sözler bek jiq, jemiy 249 bet, shunga uningdin mushunchilik üzünde élip, qalghinini Taxtabashi'gha jaylashturdum, qiziqquchilar shu yerdin élip körse bolidu.

 

Materialning esli menbesi: http://etymological.freeweb.hu/AEDweb.htm

*