Termeler: Imla

Imlaimizdiki Igesizlikler

(Tor termiliri)

*
Alwun:

Towa deymen, xeqler til-yéziq komitéti qilidighan'gha ish tapalmay imla özgertip oynaydu dése néme deydighandu deptimen. Rastla shundaqken emesmu. Ilgiri "Fransye" dep yazattuq, aldinqi qétimliq imla qaidiside Fransiye dep özgertti, endiki 2010- yil élan qilin'ghinida yene bir "i" qoshulup Firansiye bolup qaptu, bu heddidin ashqan mes'uliyetsizlik jumu, bundaq boliwerse héchkim öz imlasigha ishench qilalmaydighan bolup kétidu. Nechche waqittin "Meshq" dep yézip kelgen iduq, mana bu sözgimu bir "i" qisturulup "meshiq" boptu. Til-yéziqtiki qérindashlirimiz öz kespini bilmeydighan oxshaydu. Bizning ademler he désila yéziq dewasi qilghiche imlani qéliplashturushqa bekrek köngül bölse bolatti, bundaq tola imla özgertkenning ziyini yéziq yötkigendin qélishmaydighandek turidu. Pütün millet boyiche imla bilmeslik nomus qilghidek ish. Meyli qandaq yéziqta yazayli, ölchmelik imla bolmisa bikar....

Aptap:

Emeliyette ashu "i"larni azaytqan yaxshi!

Hazir "Tilchi"lirimiz he dese sözlerning Özbékchidiki shekli aldida temtirep qélip, toghrisi shu oxshaydu, dep qalamdu, bilmidim. Englishlarda "humanitarian" deydighan bir söz bar, menisi yochunmu emes _ insanperwer. Özbékler Ruschidin alghanmikin, uni "gumanitar" deptiken (Özbékchide uni tunji körginimde buningda nime guman bardu, dep angqiralmay qalghan idim), keyn qarisam Uyghurchidimu shundaq deydikenmiz!

Ruslarghu "h" herpini deyelmey shundaq deydu;
Özbéklerghu Ruslarning poqini shundaq yeydu;
Uyghurlar nimige shundaq, hich kallamdin ötmeydu!!!

Ashu "gumanitar" degen sözni burun "insaniy/insanperwerlik yardem" dep alar iduqqu deymen(?)

Özbékler tilini yaxshi qéliplighan, biraq (men daim "biraq"ni ishlitimen, chünki u Uyghurche; "emma" - Parsche; "lékin" - Erepche) ularmu nurghun jaylarda sözlerning yiltizi bilen kari bolmay qoyghan. Misalen, "Ay"ni "Oy" dep yazidu, bu toghra, biraq, "aylan" degenni "oylan" demeydu; "talla" degenni "tanla" deydu...

"2010- yil 6- yanwar" degenni Özbékchide "2010 yil 6 yanwar" depla qoyidu. Bundaq deyish elwette toghra emes. Eger "-" belgesini ishletmeymen degende, "yil 2010 yanwar 6" dese toghra bolidu. Amerika Awazi torbetining Özbékchiside, ular ashu mentiqelerni yaxshi bilgechke, "-" belgelirini tashlimaydiken. (U yerdimu qalaymiqanchiliq bar...)

Qazaqche qatarliq bashqa Türkiy milletler bolsa "-nchi/-chi" qilip artuqche böleklernimu qoshiwalidiken...

Bu janggalmu qalaymiqan iken......

*

Alwun:
*

Bizning bu "tilchi"larning öz aldigha musteqil qarishi yoqtek turidu, neshriyatchiliqta ish sür'iti shunche tézliship ketken waqitta he dése birer "i"ni birde qoshup birde éliwétip, lughetke qarimay ish qilghili bolmaydighan qilip qoydi, men'ghu xizmette "ikki-üch yildin kéyin yene özgiridughu", dep anche perwa qilmaydighan boldum. Rastla shu Özbekche kitablargha qarap özimiz uzaqtin buyan qollinip xéli yuqiri derijide omumliship ketken söz imlalirini muqimlashturushta köngül toxtitalmay, axir özimizningkidin kéchip, özbekchidikini asas qilidighan oxshaydu. Bu qétimqi imla lughitidiki tétiqsiz özgertishlerdin men bekla ümidsizlendim. Hazir Aptonom rayon derjilik organlarning ichide tikip-sökeni köp qilidighan tétiqsiz organ til-yéziq komitéti bolup qalghan oxshaydu, nepret shu komitétqa!

*

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

*

Boghum Qaideliri Jedweli

*

Aptap:
*

Hazirqi qaidiliri qarighanda boghum qaidelirimu qalaymiqan bolghili turghan oxshaydu(?) __ he dese "i" herpliri sözlerge orunsiz qisturuliwetiptu __ hetta "waqt" degennimu "waqit" dep yazidighan oxshaymiz, bundin keyn!

Men yuquridiki jedwelde deyilgen boghum qaidisi __ BBA, ABB, BABB, BBAB, BBABB __ ni bilettim. (Emma uning ichidiki "BAAB"ni bilmeydikenmen, belkim bu peqetla Xensochidin kirgen boghumlarni ipade qilishqa ishlise kerek?)

"Tilimiz eslidin mundaq idi..." degen exmeqliq. Tilimizda eslidin bar bolghan qaidiler alliburun eslige kelturgusiz derijide buzulghan. Shu menedin alghanda, "BBA, ABB, BABB, BBAB, BBABB"larni "BiBA, ABiB, BABiB, BiBAB, BiBABiB"largha aylanduriwelish teximu uchigha chiqqan exmeqliq... 

Chet'el ismlirini UEY'da yazghanda qaidiler texi xam, biraq, ULY bilen yazghanda elwette eslidiki haliti boyiche alish kerek, dep qaraymen. Bolupmu bir tal chekitmu mene ozgerteleydighan hazirqi uchur dewride, ismlar esli boyiche yazilmighanda toghra uchurni izdep tapish teske toxtaydu.

Bu toghriliq Xenso tilshunaslar chet'elliklerning ismlirini Xensoche yazmay, biwaste esli haliti boyiche yazishni teshebbus qilghan idi, nechche yil burun. Keyn Xenso milletchilerning qarshiliqi bilen sugha chilashti bolghay. (Yaponlar xeli burunla shundaq qilip kelgen.)

Menche bolghanda, UEY'da chet'elliklerning ismlirigha duch kelgende, eng yaxshisi, esli ism igesining yazishi boyiche (Latinche) alghan tuzuk! 

*

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Termeler: AnaTil

AnaTilni Asrashqan Özimiz Mes'ul

Tor söhbetliridin termiler

*

Aptap:

Bu qaysi tilgha terjime qilghiningizkin(?)

iptida,
intiha,
wajib,
mizan,
perpugh,
... ... ...

Yuquriqi sözler ichide "wajib", "mizan" degenlerni bilgendek qildim, qalghanlirini asasen bilmeydikenmen.

Tilimizda yat tillardin kirgen nurghun sözler öz sözlirimizge kün bermey yürmekte: "lekin" (Erepche), "emma" (Parsche)lar aldida "biraq"qa kün yoq; "tepekkur" degen uzun paytima aldida "oy" bichare; "sherq (meshriq)", "gherp (meghrip)"lerning zulmidin "ürüng", "qara"lar erwahqa aylan'ghan; "qelb" (Erepche), "dil" (Parsche)lardin "köngül"ge shepqet yoq!
____________________
 
Alwun:
2010-09-20

Bashqa xelqning tarixiy esiri bolsimu, uni tilimizda ipadileshte uningda eks etken turmush Uyghurning islamgha kirishidin ilgiriki dewrge toghra kelgen iken, islamdin kéyinki atalghulardin xaliy uslubta terjime qilinsa tolimu yaxshi bolghan bolidu, dep oylaymen. Bu qiyin ish bolsimu, éghir körmey izdinilse, terjime jeryanida ana tilimizning sapliqi üchün qoshulghan töhpe bolghusi. Buradirimiz dégendek bir mochen'ge neqla bir mochen toghra kelse yaxshi, riyalgha ayriwashlinip qalmasliqi qimmetlik, dollar, rubligha hem...  

____________________
 
ErkmanDadxah:
2010-09-21

Alwun'gha Jawap: Bir chaghda buraderlerning isim Erebtin kirgen bolsimu hazir bizde Uyghurchilashti, dep yazghanliqliri yadimda! 

Biraq, buyruq   qamchisi changgilimda-changgilinglarda yoqturler! Yat tillardin kirgenni yoq qilish choqum qoldin kélidu , biraq u chaghda 55 yüz ming yüenlik Xenche pütükni shuninggha teng Uyghurche pütük qilish yoq ishturler ... u chaghda siz-biz ana til ornida körgen bu til til bolmay qalurler ...

puqra basmisining bashi (atini Uyghurche atashqa söz chiqmidi) ... boldila, yüz minglap sözliki bar sap Uyghurche sözlük tüzülse andin yazmisam söz tapalmidim ...  

____________________
 
Alwun:
2010-09-21

 

Héchbolmighanda yuqirida Aptap buradirimiz qatargha tizip körsetken atalghular "Intiha, iptida..." wahakazalar Uyghur jamaetchiliki asasen chüshenmeydighan, éniqi asas lughet terkibide yoq we bolushiningmu hajiti yoq sözlerdurler, shunga undaq erebiy sözlerdin bash tartmaqni köngülge mehkem ornatquluq. Bundaq atalghularni Perhat Jilan ependi "Mehmut Qeshqeriy" yaki "Idiqut Yultuzi" romanliridimu ishletmigen bolushi mumkin (men téxi uni oqup ülgürmidim), ishqilip bu nahayiti qol tutidighan terjime bolidighanliqi körünüp turidu. Xéli kéyinki dewrge tewe bolsimu, terjime romanlardin "Su Boyida" örnek yaki terjimige ilhamchi bolushi mumkin. 

Yüzde-yüz Uyghurche qilish birer ademning tirishchanliqi bilen wujudqa chiqarghili bolidighan ish emes, elwette. Biraq, Erebiy-Parisiy atalghulardin imkaniyetning bariche saqlinishmu zor tirishchanliq we tilgha bérilgen ehmiyetni eks ettürüp béridu! Terjime yérim ijadiyet déyilidughu, bu jeryanda topa bésip ketken kona kitablarning topisini püwlimey ish pütmise kérek. Kona kitablardiki chang-tozan burundin kirse salametlikke paydisi tégemdu-yoq, bu heqte izdinip körsek bolidu. Terjimge paydisi tégishi sheksiz.  

____________________
 
ErkmanDadxah:
2010-09-21

"Alwun：Aghdarma yarim yaritish bolmastin qayta yaritishtur."

Natayin, Newaiy tilini bilgen ademning bilmesliki mumkin emes! 
 
Aghiynilerning yol körsitishi bilen "shang töre desturi"ni "shang töre tüzüki"ge özgerttim, emdi denglarchu "lü buwéy tepsiri"ni néme deymen? "iptida"ni "bashlinishi" Désem "intiha"ni "tügenchisi yaki axiri" demdimen? "erbabbeg"ni qandaq alghuluq? "bash wezir, wezir, san'ghun, kahbégi, waliy, ambal, bash teptish, teptish, erkanbeg, seltenet, emirleshker..." Bunimu tüzetsem qandaq alsam bolidu? Biraq bularni ilgiri békitiwétishken iken. Mutepekkurnichu? Höküma-hökümdarnichu? Danishmennighu biligchi, mutexesis ish bilgüchi
... Bek köpoy aghiyniler, buninggha basmabashi, békitküchi maqul dermu? 55 yüzming xetlikni qayta ishle, dése nedégülükoy buraderler?   

____________________
 
Aptap:
2010-09-22

ErkmanDadxah Jawap:

Hey burader, artuqche ganggirap yürmeng!

Mening degenim, esli Uyghurche (yeni, hazirqi tilimizda ishlitilidighan, biraq bulunglarda turup qalghan) sözlerni qozghitip ishqa salish kerek, menedash sözlerning ichide aldi bilen öz til yiltizlirimizgha yol bermek kerek.

Tilimizdiki "sanaqsiz" Erep-Pasr sözlirini chiqirip tashlash bir exmeqliq. (Bundaq ishni enyi waqtta Osman Türkliri bir qatim qilghan, aqiweti bizler "Türkche"ni chüshenmeydighan halet shekillendi.) Söz terkibimu qan terkibige oxshash bolup, hemme adem chüshineleydighan (awam terepidin qobul qilin'ghan) bolushning özi _ özimizning boldi degen gep! 

"Mutepekkur" sözi gerche omumlashqan bolsamu, men uning ornigha "oychi" dep söz yasap ishletishni quwwetleymen.

"-chi" qoshumchi nahayiti küchlük bolup, uni ishletip nurghun sözlerni yasash mumkin. TÜRKIY TILLAR DIWANI'da "yolchi" degen bir söz xatirelen'gen. Uning menesi biz hazir ishletidighan "yol bashlaghuchi" bilen opmu oxshash _ yolning ehwallirini pishshiq bilidighan, yeni qandaq mangish, nimelerge diqqet qilish degendek ishlarda bashqalargha yitekchilik qilalaydighan ademni körsetidu.

"Yolchi" degen sözning neqeder yaxshi bir söz ikenlikini oylaghanimda, "mutepekkur" degen uzun ejnebiy atalghuni peqet ishletkim kelmeydu _ "oychi" nime degen belen söz!.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

 

Alwun:

... karbon töt oksidining qoyuqluqi éship, oksigénning qoyuqluqi özlüksiz töwenleydu ... 

Aptap:

 
Burader, sen yazghan nerside nuxsan körülse bashqiche turidiken: Aldi bilen, "özlüksiz" emes, "üzlüksiz" (buni sen burunmu bir nechche yerde shundaq xata ishletken iding); yene biri, "qoyuqluq" bolmasliqi kerek (buni belkim sendin körgili bolmas _ lughetlerdimu ashundaqtek turidu), toghrisi "quyuqluq". Bu söz esli qélip bilen bir nerse (misalen, kések) quyushqa teqliten yasalghan söz bolup, "bosh orun yoq bolush derijesi" degenni bildüridu. 
 
Alwun:
2010-09-22

Rehmet, özgertip qoydum. Qoyuqluq dégen sözge kelsek, lughette rastla ashundaq, shundaq bolsimu uni ölük halda asas qiliwélishim toghra bolmighan. Uni mushundaq "emeliyet"lerde tüzitip ishletsek, "nezeriye"ge asas bolghusi. Imlada mende azraq hökümetsizlik bash kötürgili turdi, chünki tilkomning imla özgertish sür'itige özleshtürüsh sür'itim yétishelmigili turdi, shunga toghra kelgende "menpeiti" démey "menpeeti" dep jahilliq bilen éliwatimen.