"Köz-bash"tin "Yurungqash"qiche
(Bir Qisim Uyghurche Sözlerning Menbesi)
Ilham Nizam
(Shinjang Uniwérsitétidin)
Qischiche mezmuni: Uyghur tilidiki mutleq köp qisim sözler til terqqiyatining qanuniyiti boyiche öz til bayliqimiz asasida shekillen'gen. Mesilen, "yétile" sözi "it" sözidin, "qoghla" sözi "qoy" sözidin, "yangaq" sözi "yanmaq (köymek)" sözidin, "qaymaq" sözi "qaq" sözidin, "achchiq" sözi "ochuq" sözidin… kelgen; "Qashtéshi" peqetla "deryaning qash (qirghaq) qismida bolidighan tash" dégenni bildüridu; shuning bilen birge, "Yurungqash" we "Qaraqash" dégen ikki söz ayrim-ayrim halda derya (éqin)ning "sherqiy qirghiqi" we "gherbiy qirghiqi" dégenni bildüridu…
Achquch sözler: Uyghur tili, til amilliri, qoyla, Yurungqash
摘要：维吾尔语的绝大部分词汇是根据语言发展规律由本语言的资源为基础而形成的。比如，"yétile (引导，牵引)"这一词源自"it (狗)"这一词汇，"qoghla (追赶，赶走)"源自"qoy (羊)"，"yangaq (核桃)"源自"yanmaq/köymek (燃烧)"，"qaymaq (奶皮)"源自"qaq (干尔)"，"achchiq (辣，苦)"源自"ochuq (开着)"；"Qashtéshi (玉石)"这一词最初只表示"河岸上的石头"，而"Yurungqash (玉龙喀什)"和"Qaraqash (墨玉)"两个词分别表示河流的"东岸"和"西岸"．．．
关键词：维吾尔语；语素；qoyla, Yurungqash
Abstract: The vast majority of Uighur vocabulary is evolved on the base of its own language resources according to general law of language development. For example, the word "yétile (guidance, traction)" came from the word "it (the dog)", the word "qoghla (catch-up, force out)" came from "qoy (sheep)", the word "yangaq (Walnut)" came from "yanmaq/köymek (burning)", the word "qaymaq (奶皮)" came from "qaq (dried)", the word "achchiq (spicy, bitter)" came from "ochuq (opened)"; initially meaning of the word "Qashtashi (jade)" is "the rocks on the bank", and the two rever names, "Yurungqash (Yurungkax)" and "Qaraqash", refers "the east side" and " the west side" of a stream respectively…
Keywords: Uighur language; morpheme; qoyla, Yurungqash
Uyghur tili Altay Tilliri Sistémisining Türk Tili Guruppisigha mensup bolup, bu til guruppidiki asasliq bir tildur. U uzun tarixiy zamanlar jeryanida nurghun boran-chapqunlarni, islahat-tasqilishlarni béshidin ötküzgen. Bu jeryanda gerche nurghun yat til amilliri, bolupmu söz terkipliri uninggha singip kirgen bolsimu, yenila özining grammatika alhidiliki we söz ambirini asasiy jehettin saqlighan asasta tereqqiy qilip kelgen.
Til, insanlarning alaqilish qorali bolush süpitide, ijtimaiy turmush we ishlepchiqirish munasiwetlirini özining tereqqiyat uli qilidu. Iptidaiy zamanlardiki nisbiy békinme halette, herqandaq bir tilning tereqqiyati kichik bir dairining ichide bolidu, yeni, adiysi melum bir yéngi sözning meydan'gha kélishi haman aldi bilen ene shu kichik daire ichidin élin'ghan eslidin bar bolghan söz amillirining qayta guruppinilishidin kélidu. Uyghur tilida eslidin bar bolghan til amilliri del men démekchi bolghan söz menbesidur.
A. "-la" ("-le") Qoshumchisining Ulinishidin Shekillen'gen Sözler
Tilimizda söz yasighuchi qoshumchilar intayin mol. Bügünki her küni dégüdek yéngi sözlerni yasashqa yaki chettillardin teyyarsini qobul qilip ishlitishke muhtaj bolidighan uchur dewride, söz yasighuchi qoshumchilarni yekünlesh, tetqiq qilish intayin muhim ehmiyetke ige. "-la" ("-le") qoshumchisi ene shularning ichidiki söz yasash iqtidari intayin küchlük bolghan bir xil söz arqa qoshumchisidur.
1. Adem Bedinining Herqaysi Bölekliridin Yasalghan Sözler
Adem bedinining herqaysi böleklirige "-la/-le" qoshumchisi ulinishtin hasil bolghan sözler birqeder yighinchaq, yeni ularni bash qisimdin ayaq qisimghiche tizish mumkin:
Bash + la = bashla
Oy + la = oyla
Ang + la = angla
Yüz + le + n = yüzlen
Köz + le = közle
Pur + la = purla à pura (Bu söz "burun" dégen söz bilen munasiwetlik bolup, "burun" sözi eslide haywanlar, mesilen at-éshekler, purqirighanda chiqarghan awazgha asasen yasalghan, esli shekli "purun" bolushi mumkin.)
Chish + le = chishle
Til + la = tilla
Gewde + le = gewdile
Boy + la = boyla
Baghir (béghir) + la = baghirla (béghirla)
Qan + la = qanla à qana
Qol + la = qolla
Jeynek + le = jeynekle
Put + la = putla
Tiz + la = tizla (tizlan)
Ayaq + la = ayaqla (ayaqlash)
Aq + la = aqla (göshini shülüp ap-aq ustixinini körsitip qoyushqa qaritilghan)
Ong + la = ongla ("ong" sözi dunyadiki nurghun tillarda utuq-muweppeqiyet (ning yünülüshi)ni bildüridu.)
2. Charwichiliqtin Kelgen Sözler
Uyghurlar uzun zamanlar charwichiliqni asas qilghan millet bolup, Uyghur tilida charwichiliq hayatidin kelgen sözler intayin köp. Bu yerde men peqet "-la/le" qoshumchisining ulinishidin shekillen'gen sözlernila tilgha alimen.
At + la = atla, atlan
Qoy + la = qoyla à qoghla
It + le = itle à yitile à yétile (yétekchi, yétilimek…)
Bu yerdiki "at" sözi tilimizda intayin uzaq tarixqa ige bir söz bolup, esli shekli (Orxun Abidiliridinmu nurghun yillar burunqi shekli) "alt" idi, kéyin "l" herpi chüshüp qélip "at"qa özgergen[1]. At, charwichiliqni asas qilghan ejdatlirimizning turmushida nahayiti muhim rol oynighan. Seperge yürüsh üchün at kérek bolidu, yeni, "atlinish" --- seperge qedem tashlash démektur. Tilimizda "at-ulaq"tiki "at"qa oxshash teleppuz qilinidighan, emma "isim" dégen menini bildüridighan yene bir shekildash söz bar. Eslini sürüshtürgende, bu sözning yiltizimu yenila "at-ulaq"tiki "at" bolushi kérek: Kündilik turmushta attin ayrilalmaydighan ejdatlirimiz, baliliri "at mingüdek" bolghanda belkim melum bir xil murasim arqiliq balilirigha "at" ata qilishi mumkin --- chonglar balilargha "sen emdi atliq boldung (at min'güdek boldung, yeni adem bolup yétilding)", dep qutluqlishi mumkin. Shuning bilen "atliq bolush" dégen söz adem bolush, el arisida musteqil kishi bolush, öz aldigha nam-shöhretning igisi bolush, dégendek meniler bilen birge, "nam-ataq, isim" dégen menigimu érishken bolushi mumkin.
Qoy, ejdatlirimizning asasliq ozuq menbesidur. Qoylarni yaylaqmu-yaylaq heydep yürüp béqish, ejdatlirimizning kündilik paaliyetlirining biri bolup, kéyinche "qoyni heydigendek heyde" dégenni "qoyla" déydighan bolghan. Turpan shiwiside ta hazirghiche "qoghla" dégen söz "qoyla" péti ishlitilidu.
It, insanlarning dosti we yardemchisi, dep qarilidu. Bolupmu charwichilar üchün élip éytqanda, itning roli téximu chong. Yene bir tereptin, it herqanche "insanlar dosti" déyilsimu, biraq u beribir börining ewladi. Shunga közimiz körüp turghan chaghda qoyup bérip ishletken bilen, bashqa waqtlarda uni yenila baghlap qoyushqa toghra kélidu, bolupmu it üchün natonush bolghan kishiler aldigha barghanda, it igisi choqum aghamcha bilen uni baghliwélishi kérek. Shuning bilen, deslepte "aghamcha bilen baghlap bashqur" dégen menini bildüridighan "itle" dégen bir söz shekillen'gen, waqtning ötüshige egiship "itle" söz "bashqur, yol körset" dégen menilerge érishken.
3. Tebiet Jisimliri we Tebiiy Hadisilerdin Kelgen Sözler
Ay + la + n = aylan
Tash + la = tashla
Buluq + la = buluqla ("bulaq" sözimu elwette mushu söz bilen munasiwetlik)
Ay, bolupmu tolun ay (tolghan ay) yumulaq (chembersiman) bolup, ejdatlirimiz "chembersiman iz qaldurup mangmaq yaki heriket qilmaq" dégen menini "aylanmaq" dep ipadiligen.
Tash, meyli yaylaqta bolsun yaki étizda bolsun, köp hallarda kéreksiz, awarichiliq keltürgüchi jisim bolup, bizning ularni taqashmaydighan bir jaygha chöriwëtishimizgha toghra kélidu. Shundaq qilip, "chörüwét" dégen mena "tashla" dep ipade qilin'ghan, hemde tashqa oxshash étiwarsiz, kéreksiz nersiler "tashlinidighan" bolghan.
Ejdatlirimiz yerning astidin örlep chiqiwatqan suning "buluq, buluq, …" qilghan awazini anglighinida, "buluqla" dégen sözni yasap, suning yerni yérip chiqishini obrazliq ipadiligen bolsa, "bulaq" dégen sözni yasap ene shu buluqlap chiqqan suning menbesini ipadiligen.
Yuquriqilardin bashqa yene, bir qisim sheklini özgertken "-la/-le" qoshumchilirimu bar. Mesilen, "uchra, aldira, konira, eskire" we yuqurida uchrighan "pura" dégen sözlerdiki "-ra/-re"ler del "-la/-le"lerning özgergen shekilliridur.
B. Herplerning Orun Almashturishi Sewebidin Esli Shekli Niqaplan'ghan Sözler
Qaplaq à qalpaq
Payqap à paypaq
Yaghmur à yamghur
Qushchaq à qushqach (Bu söz tilimizda ushshaq qushlargha ishlitilidu.)
Kötlük à költük à kültük
Mayqaq à qaymaq
Qaraghulach à qarghilach[2] à qarlighach
Yapilaq à yalpaq (yap + i + laq = yapilaq)
Sachret à sachrat à satrach[3]
Ashqapa à ashpaqa
Ziq à qiz[4]
Patént à patnét (nöwette yüz bériwatqan ehwal)
Bu sözlerni közetkinimizde, aldinqi tötini chüshinish asan'gha toxtaydu. Chünki, eger biz "qap", "pay", "yagh", erkilitish, kichiklitish menisige ige söz arqa qoshumchisi "-chaq"larning hazirqi tilimizdiki menisini oylighinimizda, "qaplaq", "payqap", "yaghmur", "qushchaq" qatarliqlarning tilning esli mahiyitige téximu yéqin ikenlikini bilimiz.
Men bu yerde yene artuq ketmes, dep, söz yasighuchi qoshumche "mur/mür"ni qisturup ötmekchi: Bu qoshumche, péillardin shu péillar ipadiligen ish-heriketlerning igisini ipadileydighan sözlerni yasaydu, yeni, uning menisi "…ghuchi"din ibaret. Mesilen,
Yagh + mur = yaghmur
Köy + mür = köymür (hazirqi tilimizdiki shekli "kömür")
Ös + mür = ösmür
Kültük Uyghur xelqi uzun zamanlardin béri ishlitip kéliwatqan büshükning bir jabduqi. "Kültük" sözining esli shekli "kötlük"tur. Méningche, pakize, qolay bolushni közlep, bowaqning "köt"ige ésip qoyulghan nerse, choqum "kötlük" dep atilidu, kéyin "kötlük" sözining qurulmisida özgirish bolup, yeni "t" herpi bilen "l" herpi orun almashturup, yenimu ilgiriligen halda sozuq tawushlarning maslishihschanliqi sewebidin "ö" herpi "ü" herpige almiship "kültük" shekillen'gen.
Süt ejdatlirimiz turmushida kem bolmaydighan ozuqluq. Kishiler eger ishlitip tügitelmigen sütni qacha bilen qoyup qoyghinida, sütning yüzide bir qewet mayning qétiwalghinini sezgen, hemde uni "mayqaq" dep atighan, kéyin bu sözde herp almishishi yüzbérip "qaymaq"qa özgergen.
Hazirqi "Uyghur Tili Iimla Lughiti"de "qarilighach" dep muqimlashturulghan sözning shekli emiliy ehwaldin yiraqliship ketken. Men Türkiy Tillar Diwaning 1- tomida ushbu sözning "qarghilach" dep xatirilen'genlikini kördüm. "Qarghilach"ni estaidil tehlil qilidighan bolsaq, bu sözning esli sheklining "qaraghulach" bolush éhtimalliqini oylap yétimiz, yeni bu sözning esli menisi "qap-qara ghulichini achquchi" bolidu. Ish bu yerde toxtimaydu --- "ghulach" digen nime? Menche "ghulach" sözining eslisi "qol ach" bolushi kérek. Yeni "Qarilighach" sözining özgirish yoli mundaq:
Qara + qol + ach = qaraqol'ach à qaraghulach à qaraghilach à qaralighach à qarlighach à qalighach à qaralighach (axirqisi yéqinqi tilni qéliplashturushta békitilgen)
(Dimek, bu qushchaqning nami hazirqi zaman tilshunaslirimizning chüshenchiside özining esli mezmunidin yiraqliship ketken, gerche shekil jehettin tarixtiki bir halitige oxshap qalghan bolsimu.)
Emdi "yapilaq" sözige kéleyli. "Yapilaq"ning tomuri "yap"ning menisi "birer nersining yüzini, tashqi körünüshini tosmaq yaki etmek"tur (Uyghur Tili Imla Lughiti). Yépish üchün elwette népiz, yüzi keng nerse ishlitilidu, "yapilaq" sözi del mushundaq nersining teswiridur. Népiz, yüzi keng nersiler adette nahayiti yénik bolup, shamalda asanla hawagha kötürüleleydu. Shu wejidin, Turpanda "képinek", "leglek"ler "yopulaq" déyilidu. "Yopulaq" sözining "yapilaq"tin kelgenliki éniq. Emiliyette, "yopulaq" sözi Turpanda "ucharqanat" digen sözge oxshap kétidighan téximu keng menige ige. Mesilen, Turpanda "shepereng" digendek atalghular ishlitilmey, "chashqanyopulaq", "müshükyopulaq"lar ishlitilidu. Uyghur Tili Imla Lughitide bu ikki söz "chashqanyapilaq", "müshükyapilaq" dep élin'ghan. Méning bu toghriliq talashqum yoq. Lékin démey turalmaydighinim: Bu ikki sözdiki "yapilaq" isim emes, belki süpettur. Süpet bolghan iken, Uyghur tilining qaidisi boyiche, bu ikki söz choqum "yapilaqchashqan", "yapilaqmüshük" sheklide bolushi kérek! Peqet keynige ulan'ghini isim bolghandila, yeni, "ucharqanat" menisidiki "yopulaq" bolghandila, andin Uyghur tili grammatikisigha uyghun kélidighan "chashqanyopulaq", "müshükyopulaq"larni yasash mumkin.. "Yapilaq" bilen munasiwetlik yene bir söz "yalpaq". Bu sözmu yuqurida éytilghan qanuniyet boyiche "yapilaq"tin özgergen: Yapilaq à yaplaq à yalpaq. "Yopurmaq" söziningmu "yap" sözi bilen bolghan munasibiti xéli roshen --- "yopurmaq" derexqe nisbeten quyash nurini yighip ishlitish aparatidur, ademlerge nisbeten bolsa, quyash nurini tosiwalghuchi, yeni ademlerni yépiwalghuchidur: yapurmaq à yopurmaq.
"Sachret"ning chüshendürülüshini Shinjang Uniwérsitéti Gézitining 2007- yilliq 1- sanida élan qilin'ghan "Heyzdin Tarimghiche" dégen maqalidin körgeysiz.
"Ashpaqa" sözi, méningche bolghanda, "qapqa oxshash asan toshmaydighan" dégen menini béridighan "ashqapa" déydighan bir sözdin özgirip kelgen.
"Ziq à qiz", "aquz à azuq (ozuq)" özgirishliri "Türkiy Tillar Diwani (1- tom)"ning bash qismi (7- bet)da xatirilen'gen. Bu yerde peqet sözde herplerning orun almishishining bir ispati qilip yézip qoydum.
Tilimizda herplerning orun almashturush hadisisi hazirning özidimu yüz bérip turidu. Mesilen, "patént" bir In'glizche söz bolup, nurghun kishilerning "tili kelmeslik" sewebidin "patnét"qa özgermekte. (Yuqurida déyilgen maqalemde "patént" uqumi üchün "xasnep" déydighan bir sözni qurashturup chiqqan idim.) Oxshashla Gerp tilliridin kirgen yene bir söz "sistéma"mu herplerning orun almashturushidin "séstima"gha aylinip qélishqa yüzlen'gen.
C. "Qap" Sözidin Yasalghan Sözler
"Qap" sözi tilimizdiki eng burun ishlitilgen sözlerning biri bolup, uni söz yiltizi qilip yasalghan sözler intayin köp.
Qap + laq à qaplaq à qalpaq ("qaplaq" --- bashni qaplap turghuchi)
Pay + qap à payqap à paypaq ["payqap" --- pay (put)ni qaplap turghuchi]
Mu + qap + a à muqawa ("qap" sözige kücheytish rolini oynaydighan söz aldi qoshumchisi "mu-"ning qoshulushidin yasalghan.)
Qap + z à qapz à qepez[3]
Qap + a à qapa à xapa
Qap + cha à qapcha à qacha
Qap + aq à qapaq
Qap + uq à qapuq à qawuq à qowuq
Ni + qap à niqap
Qap + qan à qapqan
Ash + qap + a à ashqapa à ashpaqa
Qap + tal à qaptal
Qap + sa à qapsa
"Qepez" sözi 1982- yili "yéngi yéziq"ta neshr qilin'ghan UYGHURCHE-XENZUCHE LUGHET'te "qepez" dep élin'ghan bolsa, 1984- yili Uyghur erep yéziqi ("kona yéziq")da neshr qilin'ghan HAZIRQI ZAMAN UYGHUR EDEBIY TILINING IMLA LUGHITI'de "qepes" dep élinip, söz menbesi "Erepche" dep bérilgen…
"Xapa" sözining esli shekli "qapa" bolup, "küchlük naraziliq tüpeyli qursaq köpüp qaptek bolush"ni bildüridu.
Qalghan sözler toghruluq chüshenche bérishning hajiti bolmisa kérek?
D. Hékayilik Sözler
Achchiq
Ach à achiq à achchiq
Bu sözning deslepki yasilish ehwalini mundaq qiyas qilish mumkin: Birkim murch türidiki melum bir nersini uqmastin yewélip, uning küchlük ghidiqlash temige chidiyalmay aghzini yoghan achqiniche bashqilargha öz halini awazsiz bayan qilidu; bashqilar u kishining halitige qarap, "qaranglar, uning aghzi achiq boluptu!" deydu; netijide kishiler murch türidiki nersilerni yise ademning aghzi "achiq bolidu"ghanliqini bilidu; waqtning ötüshige egiship, "achiq" dégen söz murch türidiki nersilerning temini bildüridighan xas sözge aylinidu; uzun yillar dawamida "achiq" sözi "achchiq"qa özgiridu…
Sur (reng)
Su + reng à sureng à surreng à sur (reng)
Hemmimiz bilimiz, su rengsiz, temsiz bolidu. Emma siz déngizgha oxshash keng su yüzige qarisingiz suning rengsiz emeslikini bayqaysiz. Ejdatlirimiz choqum Baykal köli boyida yashighan zamanlarda "su reng" digen sözni ishletken, hemde yuquriqidek özgirish jeryanini bésip, "sur" dégen rengnam shekillen'gen.
Yangaq
Yan + ghaq à yan'ghaq à yangghaq à yangaq
Yangaq zéminimizning bir alahide mehsulatlirining biri. Turpan yerlik tilida yangaq "yangghaq" déyilidu. Menche bundaq atash hergizmu "buzulghan shiwe" emes. Yangaq méghizining asasliq terkibi may bolup, eger siz uninggha ot yaqsingiz[5] uning nahayiti asan yanidighanliqini hem uzaq köyidighanliqini bayqaysiz. Elwette, buni ejdatlirimiz qedimdila bayqighan, hemde bu alahidilikke asasen uninggha "yan'ghaq" dep nam bergen.
El bolmaq
"El bolmaq" dégen söz birikmisining "teslim bolmaq" dégen bilen oxshash menige ige ikenlikini hemmimiz bilimiz. Lékin "el" sözining menisi elwette "teslim" sözi bilen oxshash emes! "El" sözi ezeldin "puqra, xelq, awam" dégen bir xilla tüp menige ige bolghan, qalghan meniliri bolsa eshu tüp menisidin kelgen "tughunda" menilerdur. Shu menidin alghanda "el bolmaq"ning menisi "puqra bolmaq, (ghaliplarning) hökümranliqini étirap qilmaq" dégen bolidu. Démek, "teslim bolush" bilen "el bolush" mena jehettin azraq perqliq bolushi mumkin. Bolupmu hazirqi zaman urushlirida "teslim bolush" yüzbersimu, lékin "el bolush" asasen yüzbermeydu.
Yurungqash; Qaraqash
Bu ikki söz Xotendiki qashtéshi chiqidighan ikki deryaning ismidur. Gerche bu ikki derya atalghusidiki "qash"ni kishiler hazir "qashtéshi" dep chüshensimu, biraq uning yalghuz kelgen chaghdiki tüp menisi "qirghaq, girwek" bolushi kérek. Chünki ezeldin "Xoten qéshi" déydighan atalghu ishlitilip baqmighan!
Bu yerde men yüreklik halda mundaq bir qiyasni otturigha qoumaqchi: Eger biz Kuénlun téghidin éqip chüshken Yurungqash deryasi bilen Qaraqash deryasining Xoten sheherini ikki tereptin yaqilap ötkendin kéyin qoshulup Xoten deryasini shekillendürgenlikini xeritidin közitidighan bolsaq, Xoten sheherining Yurungqash deryasi bilen Qaraqash deryasini ikki qirghaq ("qash") qilghan ghayet zor bir éqinning otturisida peyda bolghan bir sheher bolush éhtimalliqini tesewwur qilalishimiz mumkin. Undaqta, "yurung", "qara" dégenlerning menisi nime? "Yurung" sözining esli shekli "ürüng" bolup, menisi hazirqi zaman Uyghur tilidiki "aq" digen söz bilen oxshash[6]; "qara" sözining menisi bolsa "ürüng" bilen qarimu-qarshi, yeni Uyghurchidiki hazirqi istimal menisi bilen oxshash. Bu ehwallarni omumlashturup oylighinimizda, "yurung" sözi "sherq"ni, yeni yoruqluqning yünülüshini; "qara" bolsa "gherp"ni, yeni qarangghuluqning yünülüshini bildürishi kérek! Shundaq bolghanda, "Yurungqash"ning esli menisi "sherqiy qirghaq", "Qaraqash"ning esli menisi bolsa "gherbiy qirghaq" bolidu; "qashtéshi" bolsa "deryaning qirghaqlirida uchraydighan tash", yeni kishiler sugha chüshmey turupla köreleydighan tash bolushi kérek. Démek, deslepte Xoten zéminida yashighan ejdatlirimiz belkim ene shundaq deryaning qashlirida suning yalishi seweplik échilip qalghan chirayliq (kéyinche göher qatarida sanalghan) tashlarni körgili bolidighan zamanlarda, eshu tashlargha "derya qirghiqidiki tash" dégen menide "qashtéshi" dep at qoyghan bolushi mumkin. Bir qeder keng tarqalghan "Qaraqash deryasidin qara renglik qashtéshi chiqidighan bolghachqa shundaq atalghan, Yurungqash deryasi bolsa aq renglik qashtéshi chiqidighanliqi üchün shundaq atalghan," dégen uqumgha kelsek, bu belkim ashu ikki deryaning nami kishilerge bergen yüzekiy xata chüshenche bolsa kérek(?) Chünki méning qashtéshi sodisi bilen uzun muddet shoghullan'ghan Xotenlik qérindashlardin sürüshtürüp bilishimche, Yurungqash deryasidin eng ésil qara renglik qashtashliri chiqidiken, Qaraqash deryasidinmu aq renglik qashtashliri chiqidiken --- qashtéshining rengi bilen derya namining qilchilikmu munasibiti yoq iken.
Tarixta ejdatlirimiz bilen xenz'u milliti arisida sanaqsiz toqunushlar bolghan. Bolupmu tang sulalisi dewride bu xil toqunushlar künde dégüdek yüz bergen --- her küni seherde tang sulalisining hujumigha uchrap, kündiki seherni "tang" tereptin étilghan oqlar ichide bashlighan ejdatlirimiz, "kéche ötüp seher keldi" dégenni "tang atti" dep ipade qilidighan bolghan.
E. Xulase
"Ötmüshni untush asiyliqtur," dégen ibare bir tilning öz qanuniyiti bilen terqqiy qilishi üchünmu oxshashla muhimdur. Tilning ötmüshini, yiltizini tetqiq tilish del uning dawamliq béyishi, terqqiy qilishi üchündur. Uyghur tili bizning tügimes bayliqimiz, gerche "tügimes" bolsimu, biraq u yenila kömülüp qélishtin qorqidu. Tilimizni her tereplime chongqur tetqiq qilish, yuquri maharet bilen ishlitish, dawamliq rawajlandurush --- bizning bash tartip bolmaydighan mejburiyitimiz.
Paydilanmilar:
[1] Ilham Nizam, Abdilim Aburéyim: Latin Yéziqining Orxun Yéziqidin Kelgenlik Éhtimalliqi we Bashqilar. Shinjang Uniwérsitéti Géziti, 2007- yilliq 3- san; Yaki bolmisa mawu torbetke merhemet qiling: http://snipr.com/orkhun
[2] Türkiy Tillar Diwani, 1- tom, 682- bet
[3] Ilham nizam: Heyzdin Tarimghiche. Shinjang Uniwérsitéti Géziti, 2007- yilliq 1- san; Yaki bolmisa mawu torbetke merhemet qiling: http://snipr.com/heyz-tarim
[4] Türkiy Tillar Diwani, 1- tom, 7- bet
[5] Ilham nizam: "Ot" Sözidin Kélip Chiqqan Sözler. Til we Terjime, 2006- yilliq 2- san
