Nimshihitning Terjimihali we Eserliri
Tashpolat
Uyghur hazirqi zaman shéiriyetining asaschilaridin biri, dangliq shair we jamaet erbabi Armiye Eli Sayrami 1906- yil Bay nahiyesining Sayram yézasida Eli Axun (Aqhun) isimlik meripetperwer déhqan aileside dunyagha kelgen. 1922- yildin 1930- yilghiche Bay we Kucha nahiyeleridiki medriseilerde oqughan. Bu mezgilde uning xelq qoshaqlari shekli bilen yazghan «Bazar we Mazar» namliq tunji shéirlar toplami qolyazma haletide xelq ichide tarqalghan. 1930- yil shu zamanning dangliq ilm merkezi - Qeshqer Xanliq Medris - ke kirip oqughan. U bu mektepte Uyghur klassik edebiyati, Ereb, Pars tili we edebiyatini estaidil tetqiq qilip ögen'gen hem «Madara Eizem» (Chong Yarashturush) namliq shéirlar toplami bilen muhebbet témasida yazilghan «Enwarul Hada» (Heqiqet Nurlari) namliq qesidesini élan qilip, jamaetchilikke talantliq shair süpetide tonulghan.
1933- yil Qeshqerde Jin-Shurénning mustebit hökümranliqigha qarshi déhqanlar qozghalangi partlaghanda Armiye Elimu bu qozghalanggha aktip qatnaship, bir qatimliq jengde aghir yaralan'ghan. Doxturxanadin chiqqandin keyn yazghan shéirlarini «Nimshéhit» (yarim jan) degen edebiy texellusi bilen élan qildurghan.
Nimshéhit özining 43 yilliq ijadiy hayatida nurghunlaghan shéirlarni, ballada, dastan, opéralarni yazghan.
Shair azadliqtin burun yazghan «Bilim Ishqida», «Büyük Junggo», «Qizim Yighlimang», «Unutma», «Gazit» qatarliq shéirlarida jahan'girlikke, féodalizmgha we fashistik mustebitchilikke qarshi küresh qilish rohini hem wetenni ulughlash we uningdin pexrlenish, erkinlikke telpünüsh hésyatini merkezlik halda ipadelep, xelqning azadliq köreshlerige ilham bergen.
U yene esrlerdin buyan Uyghur xelqi arasida aghizdin-aghizgha ötüp, qelbtin-qelbke köchüp üzülmey dawamlaship keliwatqan «Ming Öy we Perhat - Shirin» dastanini yazdi. Bu dastan 1945- yil «Shinjang Gaziti»da élan qilin'ghanda xelq ichide xéli küchlük tesir qozghaghan. Shair dastanni qayta-qayta ishlep we toluqlap 1948- yil öz xirajeti bilen kitab qilip basturghan.
«Ming Öy we Perhat - Shirin» dastani mezmunining yengi we mollighi, qurulmasining ixcham we mukemmelliki, bediiy sewiyesining yüksekliki, shekli we uslubining özgechiliki bilen bügünki kündemu kishilerning diqqetini özige jelp qilmaqta.
Nimshéhit azadliqtin burun Aqsuda ishlep yürgen mezgilde «Leyli - Mejnun» dastanining xelq ichidiki birnechche xil wariyantlarini toplap, shu asasta «Leyli- Mejnun» opérasini yazip chiqqan we bu opéra sehneilerde oynalip tamashibinlarning qiziqishini qozghaghan erdi. Epsuski, bu opéraning toluq nusxaisi «medeniyet inqilabi»ning qalaymiqanchiliqi ichide yoqalip ketken. Opéraning peqet üch perdesila saqlanip qalghan.
Azadliqtin keyn shair Nimshéhit shéiriyette özige xas uslub yaratip, qaynaq hissiyatqa, bay pelsepewiy pikrge, ottek qizghinliq we ümidwarliqqa tolghan shéirlari bilen kitabxanlar qelbidin chongqur orun aldi. Uning «Aldida», «Séghindim», «Yürek Sözi», «Ussul», «Tarim Qizi» qatarliq shéirlari xelqimizning wetenperwerlik rohini urghutip, sotsialistik inqilab we sotsialistik qurulush ishlari üchün jeng dumbaqini chaldi. U özining shéirlarida azad yengi dewrni, her millet xelqining ittipaqliqini, emgekchi xelqni küyledi.
Azadliqtin keyn Nimshéhitning shéir ijadiyeti idiyewiylik we bediiylik jehetlerde yengi tereqqiyatqa érishti.
Uning köplegen shéirlari Xensochigha terjime qilinip, «Shéiriyet», «Yenxé», «Shinjang Milletler Edebiyati» qatarliq jhurnallarda élan qilindi. 1981- yil Shinjang Xelq Neshriyati Xensoche «Nimshéhit Shéirliridin Tallanma»ni neshr qildi.
Nimshéhit Uyghur xelq aghiz edebiyatini qizghin söyer erdi, xelq aghiz edebiyatini öz ijadiyetige menbe qilar erdi. U özining ijadiy hayatida köplegen xelq qoshaqlarini, xelq chöcheklerini toplap retlegen erdi.
Talantliq shair Nimshihit 1972- yil wapat boldi.
Péqirning Iqrari
(Museddes)
Patti köksümge zeher tirnaqlaring, ey shum pelek,
Urdi qanliq qamchasin alchaqlaring, ey shum pelek,
Qaqshatip yutti méni patqaqlaring, ey shum pelek,
Aldi gül orni tiken-yantaqlaring, ey shum pelek,
Qan shorap chaqti - zülük chaqqaqlaring, ey shum pelek,
Her qedemde ming tuzaq-qiltaqlaring, ey shum pelek.
Qaysi bir nes künikim men töreldim zimin'gha?!
Qaysi bir dunya jehennem oxshaghay bu türmige?!
Qan yutup her dem zeher-zequm yedim men künige,
Ming ölüp, ming yol tirildim cherxi bidat zulmige.
Basti bashimni bu zulmet taghlaring, ey shum pelek,
Barmikin dunyada adil chaghlaring ey shum pelek?!
Uchti shemi közlerimdin uchti ümidning nurlari,
Ketti sewri ilkimizde ötti hörlük künleri,
Qayda barsam zulumi bidad nale-peryad ünleri,
Közimizni basti zulmet qapqarangghu tünleri.
Qan bilen alude qol-barmaqlaring, ey shum pelek,
Belki qol-puttur sanga qorchaqlaring, ey shum pelek.
Kimgedur rozi-sapa, kimlergedur zulumi - sitem,
Kimgedur bayramlaring, kimlergedur cheksiz elem,
Biz nichün tenglik süyidin behri almay qetre hem,
Sürse shumlar eyshi-ishret biz nichün teshna shu dem?!...
Yoq iken edling bilen insaplaring, ey shum pelek,
Boghuzimizgha sürdi tigh qassaplaring, ey shum pelek.
Boldi zulmingdin juda gülzaridin bulbullari,
Bigunah chüshti qepeske qirilip nurghunlari,
Wetensiz boldi qachip yurtidin oghullari,
Boldi xar boyun qisip yétim -yétime tullari.
Chiqmidi derding bilen armanlaring, ey shum pelek,
Qaydidu exlaq yene wijdanlaring, ey shum pelek?
Qanmidu, marjanmidu, ya qetre shebnem yashimiz,
Tashmidu, ya taghmidu, qayghuda yatqan bashimiz,
Yoqmidu dunyada bizning ich köyer yoldashimiz,
Daima qayghu-elem, hesretmidu qurdashimiz.
Sorulup bash üstige tupraqlaring, ey shum pelek,
Boldighu zindan kebi heryaqlaring, ey shum pelek.
Wah... Ejeb qush uwasigha shum Yilan «méhman iken»!
Bilmiduq awwal dilida bir ghezel pinhan iken,
Aldanip qiltaqqa chüshtuq --- hiliger dewran iken,
Yaki qismetni ezelde mollasi yazghanmiken?!...
Zepmu patti boghuzimizgha qarmaqlaring, ey shum pelek,
Bigunahlar köksini yarmaqlaring ey shum pelek.
Ne gunahliq bende biz zulmette qalduq nagihan,
Jayimiz purqetke toldi, dagh bilen qiynaldi jan,
Yoq adawet-gine birle bizge boldung bedguman,
Körmigendu shungghache héchkim bu ishni héchqachan.
Közüng kichik, tar sening qorsaqlaring, ey shum pelek,
Qan-yiring-zerdapqa tolghan dowsaqlaring, ey shum pelek.
Boldi qoylar pasibani, böriler aghzida xun,
Kim heqiqetni dese, boldi hem hali zebun.
Aylanip tetür hemishe cherxing sening kaj - wajigun,
Basti töhmet-pitniler alemni manendi quyun.
Boldi hakim üstimizde zaghlaring, ey shum pelek,
Öchmigey mehshergiche bu daghlaring, ey shum pelek...
Héch bulut künni tosalmas, perde zulmet chak bolur,
Némshéhit qayghurmighin köp, kelgüsing parlaq bolur,
Nispi ay bolsa qarangghu, nispi roshen aq bolur,
Ta ezeldin béri bu qanun erur, shundaq bolur...
Aqiwet güm bolghusi rawaqlaring, ey shum pelek,
Örtenip kül bolghusi tayaqlaring, ey shum pelek...
Menbe: Tarim Jhurnali, 1985- yil 8- san
Exmetjan Qasimi Heqqide Mersiye
Nime dep qilay, ey kaj pelek, hikayetingni?
Pash eyleyin elge sening shikayetingni,
Körgenmu xelq birer qatim inayetingni?
Tashlarsenmu qilip kelgen riyazetingni?!
Mana bügün hemmege teng qayghu salding,
Karabimni sudin alip laygha salding!
Milletimni birdek bügün waygha salding,
Kimler söysun sening mundaq alametingni!?
Tuyuqsizdin salding bügün bizge matem,
"Qayan ketting, Exmetjan!?" der hemme adem!
Ah jigerim, qarindashim Qasim zadem,
Qizghandingmu bügün bizdin hidayetingni?
Qandaq qilay ah judaliq sendin bügün,
Piraqingda qan yighlasam kündüz we tün,
Zerdab tolghan yürek qandaq bolar pütün?
Xelq qopardi, bügün sening qiyametingni!
Tutti ejel yerde emes, kökte emes,
Tuman-bulut arasida yoluqti bes,
Jesetingni tapmaqmu xop boldiki tes,
Yadlaghansen jan üzgende wilayetingni!
Yashing kichik erdi, biraq qedring ulugh,
Her bir ishqa paraseting erdi toluq,
Kütken erdi, xelq sendin yoruqchuluq,
Arman bilen tashlap ketting sabahetingni.
Wede bergen xelq seni yaqlaymiz dep,
Köz qarasi kebi seni saqlaymiz dep,
Siziqingda tarix betin aqlaymiz dep,
Alip ketting özüng bilen shayaetingni.
Shum qushlardin baghni azad qilghan erding,
Yirtquchlarning yurek-baghrin tilghan erding,
Zeher tilin qarmaq bilen ilghan erding,
Körgen iduq sening qanche karametingni.
Tening ketti, biraq rohing bizge yoldash,
Her saette, her minutta ishta qoldash.
Meyuslenme, sen elingdin, ey wetendash,
Héch buzalmas sheytan sening imaretingni!
Boshqa ketmes bizni qilghan terbiyeting,
Qulaqta bar sening qilghan nesiheting,
Orundalar elge qilghan wesiyeting,
Özüng shundaq üugetkenting jamaetingni.
Hemmege teng keldi bügün derd bilen ghem,
Chare yoqtur, bashqa chüshti aghir elem,
Tarixingni yazar emdi altun qelem,
Hörmet bilen saqlaymiz biz amanetingni!
Ey Nimshehit, dunyada héch kamal barmu?
Mersiyedin özge ishqa majal barmu?
Sebir demey bu qismetke amal barmu?
Hörmet bilen saqlaymiz biz amanetingni!
1949- yil, Ghulja
Bilim Ishqida
Jahan renalari ichre bilimdek bir güzel yar yoq,
Bilimdin özge tutqan yar bolur u gahida bar-yoq.
Qara qashliq tolun aylar sanga bir nechche kün yoldash,
Eger sen puldin ayrilsang, seni tashlaydu. Héch ar yoq.
Kiring keynige nepsingning bilimdin özge yar tutsang,
Bashinggha chüshse bir künler, u chaghda sen kebi xar yoq.
Qulaq salsang muhebbet ehlining peryadi-ahigha,
Yutup zerdab, piraqtin dad demektin bashqiche zar yoq.
Tepekkur eyleseng ishqiy eserlerni oqup herdem,
Qarangghu der yoruq dunyani hem alem kebi tar yoq.
Yürüp menmu güzel izdep jahaletke esir bolghan,
Xalayiq aldida yürsem, meningdek belki eghyar yoq.
Paraghet izdeseng esla bilimdin özge yar tutma.
Séning qedringni saqlashta bilimdek yaxshi hemkar yoq.
Hayatliqta bilim qandaq kishining yoldashi bolsa,
Qeyerge barsa bash qatmas, bilimdek anga ghemxor yoq.
Bilimsiz saq tening mejruh, hemishe nale-peryatta,
Jahan ichre bilimsizning dilidek eski bimar yoq.
Bilimge ashna bolsang oqush ishqida bulbul bol,
Ögenmekke maarip baghchasidek yaxshi gülzar yoq.
Jahanning qaysi yochuq, puchmaqigha bash tiqip yatsang,
Bilim tartip chiqar meydan'gha, héch bir kimge exbar yoq.
Bilim rohiy ozuq insan hayatigha eger bilseng,
Bilimning qedrini bilgüchi ölmes, bunga inkar yoq.
Chapan hörmetleri héch chagh chapandin ayrilip qalmas,
Keter puldin yighilghan hörmeting pul birle, esrar yoq.
Chapan birlen özüngni parqiratsang bir boyaqchisen,
Bilim esri bügün --- sirliq chapanlargha xéridar yoq.
Bulardin qolgha kelgen abruy jinning chüshi oxshash,
Xiyaliy bu tilekte sen kebi baxshigha jindar yoq.
Ümid qilma pelek hergiz sening bextingge chörgülmes,
Bügün bay, ete sendek héch gaday yoq, belki qerzdar yoq.
Bilimdin chette körgen döleting janning japasidur,
Janigha jewri qilmaqqa bilimsizdek sitemkar yoq.
Bilimdin hemme ish royapqa chiqqan bir esrdur bu,
Bilish lazimki bu künde bilimsizlerge xushtar yoq.
Bilimdin batining nurlanmisa, könglüng qarangghu tün,
Quyash nurigha munkir sheperenglerge medetkar yoq,
Ziminni top qilip oynashni sen chaqchaq, guman qilma.
Heqiqettur bügün her ish, kemektek jadu-heyyar yoq.
Ejeblenme bilim nurida nurlansa kishi köngli,
Uninggha kökte, suda, tagh, dengizda yürse dishwar yoq.
Bilimlik taghni bagh eyleshte héch qanche japa körmes,
Bilimsiz qan yutar, nadan kishilerdek japakar yoq.
Özüngni Némshéhit ushbu pikrge eylegin qurban,
Bilimdin rishte üzgenler kebi qattiq gunahkar yoq.
(1936- yil)
(Menbe: «Ghezel we Muxemmesler». Milletler Neshriyati)
Aldida
Weslidin özge kérekmes manga janan aldida,
Arzuyum sen érursen ten bilen jan aldida.
Bir güli rena érursen baghu bostan aldida,
Ta ziyaret qilmisam men seni imkan aldida,
Yüzlerim shermende bolsun tangla subhan aldida.
Dunyagha teng eylemeymen taghlaringning tashini,
Seni dep tashqa qosharmen düshmeningning bashini,
Sen üchün derya aqitsam shum reqibler yashini
Mumkin bolghaymu körüshke aygha oxshash qashini?!
Qara bextim aq bolardi shunda rehman aldida.
Sen erding dunyada bir hösni güzel nazuk beden,
Ikkimizde baghlanish goyaki erdi janu-ten,
Ah!... Güzel yar oynaghan Qeshqer, Kucha, Yeken, Xoten,
Nimeler boldi ikin iplas ayaghda pak weten?!
Sen üchün közge körünmes qanche qurban aldida.
Awwalida sen erding jennette oxshash bir makan,
Erke oynap ösken erdim qismighan bu keng jahan,
Xush puraqliq gül-chichek tallap üzerdi baghban,
Abroyingni saqlar erdim men boluban pasiban,
Düshmening köz tikmes erdi shiri ghirran aldida.
Waderixa, qaysi kündüz, shum reqib basti ayaq,
Sen kebi hör nazininler üstige saldi tayaq,
Men quchaqingda turup tarttim ejeb derdu-piraq,
Németing lezzetleridin ayrilip qaldim yiraq,
Bir tilemchidek qisildim küzde xaman aldida.
Yighladin shundin buyan tün-kecheler bidar bolup,
Rehimsiz ögeyge qalghan qiz yétimdek xar bolup,
Hewzikewserni kechiban tamche sugha zar bolup,
Tarlaship ketken jahan'gha sighmayin bimar bolup,
Boyni baghlan'ghan müshüktek dangda sachqan aldida.
Shundaq ömrüm ötken erdi örtenip hem kül bolup,
At, éshekler ornida düshmenleringge qul bolup,
"Alla emri shumikin?" dep, satsa belki pul bolup,
Ötken ömrüm eslesem yashim töküler köl bolup,
Mollaning imani boldum xuddi sheytan aldida.
Aqiwet qoghlandi boldum, bir yoli tarttim piraq,
Shum reqibning teliyi ong keldi, men boldum yiraq,
Jan'gha toyghan xuddi bir perwanedek, sen bir chiragh,
Künmu kün artti sanga köngülde bolghan ishtiyaq,
Tamche sugha zar boldum behri umman aldida.
Meyli men barghunche yirtquchluq bilen xelqimni art,
Meyli mehbum bashida qanliq qilichi parqiraq,
Mayli wehshiylik bilen ademchilik angni yoqat,
Intiqam alghum seningdin ta janim tende hayat,
Héchqachan adem yengilmes wehshiy haywan aldida.
Küreshim héch toxtamas ta qetre qanim qalghiche,
Tesiringni yoq qilurmen qelbim aram alghiche,
Ezrail «pütti ishing»dep taki janim alghiche,
Ten sowup yürek, tomur, qan, heriket toxtalghiche,
Shunda ewladim turar dewagha sultan aldida.
Men barurmen ey nigarim sen ümüdni üzmigin,
Düshmeningni ur! Peqet erkin'gina yürmigin,
Aldanip düshmen bilen sen eyshi-ishret tüzmigin,
Shüm reqibke baghlarimdin miwesini üzmigin,
Pat yaqinda tapisharmiz gül-gülistan aldida.
Er emesmen taki düshmenning qanin aqquzmisam,
Dunyada xainliq eybin köksige taqquzmisam,
Ot zeherlik neshterile özini chaqquzmisam,
«Elley aytip» yer böshükte hemmesin yatquzmisam,
Shunda "merd" namini alghum shahimerdan aldida.
Derdli dil héch toxtimas, sirliq qelem qaynap yazar,
Mungluq dadimni ishtse xizri tesibihdin azar,
Chünki ol betbext reqibler Nimshéhitke gör qazar,
Meyli ölsem söygü yolida, tenim bolghay mazar,
Köz yashim artar téximu qiz we oghlan aldida.
1946- yil, Awghust
