Kultur we Uygharliq

*   *   *

Kültür we Uygharliq

 

I. N. ApTap

 

"Kültür", "uygharliq" sözlliri Türkche bolup, tilimizda ular taza ayrilmighan __ adette shekil jehettin her ikkisi üchün "medeniyet" sözi ishlitilidu.

Kültür __ bu sözning esli yiltizi Latinche "cultura" bolup, "östürüsh, yetildürüsh" degen meneni ipadeleydu. Yeni, "kültür" (Englishchisi "culture") sözi insanlarning déhqanchiliq jehettiki (yaki iptidaiy) bilim jughlanmasini bildüridu.

Uygharliq __ Türkiy milletler ichide eng baldur sheher medeniyetini yaratqan Uyghur milletining namigha teqliten yasalghan Türkche söz. Bu sözning Erepchisi "medeniyet" bolup, Erep dunyasida eng baldur peyda bolghan Medine sheherining namidin kelgen. "Uygharliq"qa udul kelidighan Englishche "civilization" sözi Latinchidiki "civitas"tin kelgen bolup, oxshashla "sheher" degen meneni bildüridu.

Demek, témamizdiki ikki söz ayrim-ayrim halda "yéza", "sheher" ikki katagoriyege mensup bolup, mene jehettin roshen perqlinidu.

Xulase qilghanda: "Kültür" turmush bilimlirining bir qeder iptidaiy jughlanmasi bolup, bu xil jughlanma peqet kichik bir daire ichide yashaghuchi kishilerge mensup __ uni bashqa kishiler topining bilishi, yaki bilsimu ehmiyetlik dep étirap qilishi natayin. "Uygharliq" bolsa insanlarning her tereplime bilimlirining toplami bolup, u peqet "kültür" jughlanmasidiki, bashqa kishiler topi terepidin étirap qilin'ghan qismini öz ichige alidu. Yeni, "kültür"ning heqiqetke yaqin qismi __ tar dairedin halqip, bashqa qebile-millet-döwletlerge tarqaghan qismi __ "uygharliq"qa aylinalaydu.

 

Kültür __ shakalliq, tallanmighan, kichik bir kishiler topi terepidin yaratilghan bilim jughlanmasi;

Uygharliq __ insaniyet bilimlirining jewheri.

*