Termeler: Imla

Imlaimizdiki Igesizlikler

(Tor termiliri)

*
Alwun:

Towa deymen, xeqler til-yéziq komitéti qilidighan'gha ish tapalmay imla özgertip oynaydu dése néme deydighandu deptimen. Rastla shundaqken emesmu. Ilgiri "Fransye" dep yazattuq, aldinqi qétimliq imla qaidiside Fransiye dep özgertti, endiki 2010- yil élan qilin'ghinida yene bir "i" qoshulup Firansiye bolup qaptu, bu heddidin ashqan mes'uliyetsizlik jumu, bundaq boliwerse héchkim öz imlasigha ishench qilalmaydighan bolup kétidu. Nechche waqittin "Meshq" dep yézip kelgen iduq, mana bu sözgimu bir "i" qisturulup "meshiq" boptu. Til-yéziqtiki qérindashlirimiz öz kespini bilmeydighan oxshaydu. Bizning ademler he désila yéziq dewasi qilghiche imlani qéliplashturushqa bekrek köngül bölse bolatti, bundaq tola imla özgertkenning ziyini yéziq yötkigendin qélishmaydighandek turidu. Pütün millet boyiche imla bilmeslik nomus qilghidek ish. Meyli qandaq yéziqta yazayli, ölchmelik imla bolmisa bikar....

Aptap:

Emeliyette ashu "i"larni azaytqan yaxshi!

Hazir "Tilchi"lirimiz he dese sözlerning Özbékchidiki shekli aldida temtirep qélip, toghrisi shu oxshaydu, dep qalamdu, bilmidim. Englishlarda "humanitarian" deydighan bir söz bar, menisi yochunmu emes _ insanperwer. Özbékler Ruschidin alghanmikin, uni "gumanitar" deptiken (Özbékchide uni tunji körginimde buningda nime guman bardu, dep angqiralmay qalghan idim), keyn qarisam Uyghurchidimu shundaq deydikenmiz!

Ruslarghu "h" herpini deyelmey shundaq deydu;
Özbéklerghu Ruslarning poqini shundaq yeydu;
Uyghurlar nimige shundaq, hich kallamdin ötmeydu!!!

Ashu "gumanitar" degen sözni burun "insaniy/insanperwerlik yardem" dep alar iduqqu deymen(?)

Özbékler tilini yaxshi qéliplighan, biraq (men daim "biraq"ni ishlitimen, chünki u Uyghurche; "emma" - Parsche; "lékin" - Erepche) ularmu nurghun jaylarda sözlerning yiltizi bilen kari bolmay qoyghan. Misalen, "Ay"ni "Oy" dep yazidu, bu toghra, biraq, "aylan" degenni "oylan" demeydu; "talla" degenni "tanla" deydu...

"2010- yil 6- yanwar" degenni Özbékchide "2010 yil 6 yanwar" depla qoyidu. Bundaq deyish elwette toghra emes. Eger "-" belgesini ishletmeymen degende, "yil 2010 yanwar 6" dese toghra bolidu. Amerika Awazi torbetining Özbékchiside, ular ashu mentiqelerni yaxshi bilgechke, "-" belgelirini tashlimaydiken. (U yerdimu qalaymiqanchiliq bar...)

Qazaqche qatarliq bashqa Türkiy milletler bolsa "-nchi/-chi" qilip artuqche böleklernimu qoshiwalidiken...

Bu janggalmu qalaymiqan iken......

*

Alwun:
*

Bizning bu "tilchi"larning öz aldigha musteqil qarishi yoqtek turidu, neshriyatchiliqta ish sür'iti shunche tézliship ketken waqitta he dése birer "i"ni birde qoshup birde éliwétip, lughetke qarimay ish qilghili bolmaydighan qilip qoydi, men'ghu xizmette "ikki-üch yildin kéyin yene özgiridughu", dep anche perwa qilmaydighan boldum. Rastla shu Özbekche kitablargha qarap özimiz uzaqtin buyan qollinip xéli yuqiri derijide omumliship ketken söz imlalirini muqimlashturushta köngül toxtitalmay, axir özimizningkidin kéchip, özbekchidikini asas qilidighan oxshaydu. Bu qétimqi imla lughitidiki tétiqsiz özgertishlerdin men bekla ümidsizlendim. Hazir Aptonom rayon derjilik organlarning ichide tikip-sökeni köp qilidighan tétiqsiz organ til-yéziq komitéti bolup qalghan oxshaydu, nepret shu komitétqa!

*

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

*

Boghum Qaideliri Jedweli

*

Aptap:
*

Hazirqi qaidiliri qarighanda boghum qaidelirimu qalaymiqan bolghili turghan oxshaydu(?) __ he dese "i" herpliri sözlerge orunsiz qisturuliwetiptu __ hetta "waqt" degennimu "waqit" dep yazidighan oxshaymiz, bundin keyn!

Men yuquridiki jedwelde deyilgen boghum qaidisi __ BBA, ABB, BABB, BBAB, BBABB __ ni bilettim. (Emma uning ichidiki "BAAB"ni bilmeydikenmen, belkim bu peqetla Xensochidin kirgen boghumlarni ipade qilishqa ishlise kerek?)

"Tilimiz eslidin mundaq idi..." degen exmeqliq. Tilimizda eslidin bar bolghan qaidiler alliburun eslige kelturgusiz derijide buzulghan. Shu menedin alghanda, "BBA, ABB, BABB, BBAB, BBABB"larni "BiBA, ABiB, BABiB, BiBAB, BiBABiB"largha aylanduriwelish teximu uchigha chiqqan exmeqliq... 

Chet'el ismlirini UEY'da yazghanda qaidiler texi xam, biraq, ULY bilen yazghanda elwette eslidiki haliti boyiche alish kerek, dep qaraymen. Bolupmu bir tal chekitmu mene ozgerteleydighan hazirqi uchur dewride, ismlar esli boyiche yazilmighanda toghra uchurni izdep tapish teske toxtaydu.

Bu toghriliq Xenso tilshunaslar chet'elliklerning ismlirini Xensoche yazmay, biwaste esli haliti boyiche yazishni teshebbus qilghan idi, nechche yil burun. Keyn Xenso milletchilerning qarshiliqi bilen sugha chilashti bolghay. (Yaponlar xeli burunla shundaq qilip kelgen.)

Menche bolghanda, UEY'da chet'elliklerning ismlirigha duch kelgende, eng yaxshisi, esli ism igesining yazishi boyiche (Latinche) alghan tuzuk! 

*

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~